تشیع در جهان امروز

کشورها/عده شیعیان/عده سنی ها/سایرین

افغانستان/2220000/10970000/ 1630000

آلبانی/660000 (جمع) / 2540000

الجزایر/24360000 (جمع) / 17000

بحرین/290000/120000/ 8000

بنگلادش/95570000 (جمع) / 14720000

بنین (داهومی) /700000 (جمع) / 3890000

برونی/159000 (جمع) / 92000

بلغارستان/670000 (جمع) / 8320000

بورکینافاسو (ولتای علیای سابق) /3750000 (جمع) / 4960000

کامرون/2510000 (جمع) / 8890

کانادا/110000 (جمع) / 26080000

چاد/2440000 (جمع) / 3100000

چین کمونیست/26000000 (جمع) / 1074800000

جزیره کریسمس/400 (جمع) / 1000

جزایر کوکو (کیلینگ) /340 (جمع) / 260

کومور/447000 (فقط سنی) /1000 (فقط مسیحی)

ساحل عاج/2400000 (جمع) / 9900000

قبرس/170000 (جمع) / 562000

جیبوتی/481000 (فقط سنی) /31000 (فقط مسیحی)

مصر/48700000 (فقط سنی) / 3050000

اتیوپی/15350000 (اکثرا سنی) / 33550000

فیجی/57000 (جمع) / 677000

فرانسه/1680000 (جمع) / 54430000

گامبیا/797000 (اکثرا سنی) / 38000

نوار غزه/582000 (اکثرا سنی) / 6000

آلمان غربی (قبل از ادغام) /1470000 (جمع) / 59660000

غنا/2290000 (جمع) / 12280000

یونان/150000 (جمع) / 9940000

گینه/5700000 (جمع) / 1010000

گینه بیسائو/290000 (جمع) / 670000

گویان/66000 (جمع) / 688000

هند/92110000 (جمع) / 699700000

اندونزی/153390000 (جمع) / 23160000

ایران/49440000/4240000/ 640000

عراق/10790000/5940000/ 520000

اسرائیل/630000 (اکثرا سنی) / 3940000

اردن/2840000 (سنی) / 220000

کنیا/1410000 (جمع) / 22100000

کویت/610000/920000/ 510000

لبنان/930000/610000/1370000 (شامل 200000نفر دروز)

لیبریا/350000 (جمع) / 2160000

لیبی/3960000 (سنی) / 120000

مالاوی/1380000 (جمع) / 7130000

مالزی/9220000 (جمع) / 8200000

مالدیو/209000 (سنی)

مالی/7120000 (جمع) / 790000

موریتانی/1930000 (سنی) / 10000

موریس/140000 (جمع) / 920000

مایوت/76000 (سنی) / 2000

مراکش/24210000 (اکثرا سنی) / 320000

موزامبیک/1990000/ 13300000

میانمار (برمه سابق) /1560000 (جمع) / 39250000

نپال/500000 (جمع) / 17950000

نیجر/5720000 (سنی) / 1430000

نیجریه/52190000 (جمع) / 63770000

عمان/1220000 (جمع) / 190000

پاکستان/115020000 (اکثرا سنی) / 3800000

فیلیپین/2580000 (جمع) / 57330000

قطر/395000 (اکثرا سنی) / 32000

رواندا/630000 (جمع) / 6360000

عربستان سعودی/13430000 (سنی) / 160000

سنگال/6730000 (سنی) / 670000

سیرالئون/1560000 (سنی) / 2397000

سنگاپور/428000 (جمع) / 2246000

سومالی/7324000 (سنی) / 14000

افریقای جنوبی/410000 (جمع) / 29830000

سری لانکا/1270000 (جمع) / 15580000

سودان/19910000 (سنی) / 7360000

سورینام/85000 (جمع) / 350000

سوریه/10500000 (اکثرا سنی) / 1230000

تانزانیا/7830000 (جمع) / 15900000

تایلند/2120000 (جمع) / 53160000

توگو/440000 (سنی) / 3180000

تونس/7930000 (سنی) / 50000

ترکیه/55100000 (سنی) / 440000

اوگاندا/1090000 (اکثرا سنی) / 15360000

اتحاد شوروی سابق/34330000 (جمع) / 253470000

امارات متحده عربی/290000/1460000/ 70000

انگلیس/80000 (جمع) / 56420000

امریکا/4730000 (جمع) / 244050000

ساحل غربی رود اردن/710000 (اکثرا سنی) 180000

صحرای غربی (افریقا) /195000 (اکثرا سنی)

یمن جنوبی (قبل از وحدت) /2394000 (اکثرا سنی) / 120000

یمن شمالی (قبل از وحدت) /5300000/ 3530000

یوگسلاوی (قبل از تقسیم) /2470000 (جمع) / 21240000

البته این ارقام کاملا دقیق و قطعی نیستند، و در موارد متفاوت منابع دیگر ارقام کما بیش متفاوتی به دست داده اند؛ برای مثال، درباره عده شیعیان، اهل تسنن، و دروزیهای لبنان در سال 1975 م/1354 ش و اوایل دهه 1980 م/1360 ش، از سوی برخی منابع محلی به ترتیب دو گروه ارقام 970000، 690000، 348000، 1100000، 750000، و 000،200 نفر اعلام شده بوده است (موجان مؤمن، 268) قطع نظر از این که به هر حال، می توان دروزیها را جزو شیعیان اسماعیلی، و مآلا جزو شیعیان به معنای موسع تلقی کرد (فرهنگ ادیان، 112) . بنابر آمار فوق، تنها رقم کل شیعیان کشورهای ایران و عراق و کویت و لبنان و بحرین (با احتساب حدود 300000 نفر دروزهای لبنان) به 67950000 نفر سر می زده است، در حالی که شیعیان بسیاری از کشورهای مسلمان دیگر، مثل ترکیه، آلبانی، اتیوپی، عربستان سعودی، سوریه، یمن، یا فرانسه و شوروی (سابق) و چین کمونیست و امریکا و انگلیس، و یا مهمتر از همه اینها هند و پاکستان و افریقای شرقی محاسبه نشده اند. امروز شمار شیعیان به ویژه در ایران و عراق و شبه قاره هند و پاکستان و یمن چشمگیر است، اما شمار معتنابهی از شیعیان نیز در ترکیه و سوریه و لبنان و سواحل شرقی افریقا و نواحی شرقی جزیرة العرب زندگی می کنند (فرهنگ ادیان، 296؛ خاورمیانه و شمال افریقا 1990، 11) . در مجموع، امروزه عده شیعیان بالغ بر 20 درصد کل عده مسلمانان جهان را تشکیل می دهد، و روی هم رفته دست کم به دویست میلیون نفر بالغ می شود (خاورمیانه و شمال افریقا، 1990، 11) . البته منابع شیعی نسبت عده شیعیان به کل عده مسلمین جهان را تا یک سوم یا 30 درصد نیز دانسته اند (تاریخ الشیعة، مظفر، 272) . مرحوم سید محسن امین عاملی در اعیان الشیعة (که در سال 1314 ش تألیف کرده بود) عده کل شیعیان جهان را به طور کلی بالغ بر 75 میلیون دانسته است (اعیان الشیعة، 1/26) . از نقطه نظر تاریخی، کسانی همچون محمد جواد مغنیه علت کم یا زیاد شدن (یا در واقع، کم یا زیاد نمودن) عده شیعیان یا اهل تسنن را در سرزمینهای مختلف اسلامی، همانا استیلای خاندانهای حکومتگر (بویژه متعصب تر) شیعی یا سنی دانسته اند (الشیعة و التشیع، 212) . ولو آن که این نظر را کما بیش مبالغه آمیز بدانیم، منکر این نکته نمی توانیم شد که اقتدار سیاسی تشیع به هر حال به نحوی با توجه جدی (اگر چه به تشبه و تقرب) به این مذهب متناسب بوده است. شاهد نیرومند این مدعا این اعتراف هانس مولر، استاد دانشگاه فرایبورگ آلمان (به عنوان نماینده و نمونه یک نوع رویکرد) است که تا زمان وقوع انقلاب اسلامی ایران در سال 1978 م/1357 ش، که اساسا بر مفاهیم و اصول و اندیشه های شیعی متکی و مبتنی و به استفاده از نمادهای شیعی مستظهر بود، همه غربیان و حتی شرق شناسان ایشان، تنها وجه سنی اسلام را می شناختند و به هر حال تنها به وجه سنی اسلام توجه داشتند (بازشناسی تشیع، 85) . یوزف شاخت در مقدمه کتاب میراث اسلام (ص 8) صریحا گفته است که مراد از «اسلام» در این کتاب همانا اسلام سنی بوده است. «مرکز مطالعات عالی آسیا و افریقای جدید در پاریس، که خریطه انتشار مسلمانان در جهان را بر اساس آمارهای سال 1983 م/1362 ش بانک جهانی تهیه و منتشر کرده، عده و نسبت شیعیان کشورهای مختلف جهان را (که دارای سکنه شیعه قابل توجهی بوده اند) نسبت به کل عده مسلمین ساکن آن کشورها در اوایل دهه 1980 م/1360 ش (گاهی تخمینا) محاسبه و اعلام کرده است (ص 17) . جز در مورد معدودی از کشورهای مسلمان که آمارهای تفصیلی دقیقی (یا بالنسبة دقیق تری) در مورد عده پیروان مذاهب مختلف مردم شان تهیه و منتشر می کرده اند، تحدید و برآورد عده شیعیان بسیاری از این کشورها امری بسیار مشکل بوده، و گاهی در همان حد تخمین اجمالی فایده داشته و اطمینان بخش بوده اند.

کشورها/عده مسلمین/عده شیعیان/نسبت شیعیان به کل مسلمین

افغانستان/16185000/3269000/20.2درصد

اسرائیل/566000/52600 (دروزیها) /9.3 درصد (یا 1.3 درصد کل سکنه)

اتحاد شوروی (سابق) /44618000/9102000/20.4 درصد

امارات متحده عربی/1003000/163000/16.3 درصد

ایران/39293000/35363000/90 درصد

بحرین/346000/180000/52 درصد

پاکستان/81966000/16885000/20.6 درصد

ترکیه/44618000/9102000/20.4درصد

سوریه/8103000/1458000/18 درصد شامل 1041000 علوی که 72 درصدشان شیعیان سوریه را تشکیل می دهند، 279000 دروزی)

عربستان سعودی/8839000/278000/3.15 درصد

عراق/12864000/6560000/51 درصد

عمان/919000/643000/70 درصد

قطر/236000/35000/15 درصد

کویت/1361000/438000/32.2 درصد

لبنان/1385000/609000/44 درصد (منهای 194000 دروزی که خود 14 درصد کل سکنه این کشور را تشکیل می دهند)

هند/82080000/17072000/20.8 درصد

یمن شمالی (قبل از وحدت) /7148000/2887000/40.4 درصد

مقایسه این ارقام با ارقامی که از سالنامه بریتانیکا، 1990 نقل شد، قطع نظر از افزایش طبیعی ای که مولود نرخ رشدهای بسیار بالای متعلق به مسلمین (تا حدود 5/3 و گاهی 4 درصد) است، در عین حال حاکی از تفاوت تخمینها و تلقی ها نیز هست. مقایسه این آمارها با آنچه در اطلس فرهنگی اسلام (ص 267 271)، یا اطلس کیمبریج خاورمیانه و شمال افریقا (ص 38)، یا تاریخ الشیعه مرحوم شیخ محمد حسین مظفر، و یا بالاخره الشیعه و التشیع محمد جواد مغنیه (ص 212 226) درباره عده مسلمین و شیعیان کشورهای مختلف عرضه شده است، مؤید این مدعا است. به هر حال، به قول جان چیتهام در اطلس کیمبریج خاورمیانه و شمال افریقا، «آمارها و ارقام عده پیروان مذاهب مختلف در خاورمیانه و شمال افریقا جدلی الطرفین است و...» (ص 39)، یا علی ای حال، دریغ است که یکی از اخیرترین ارقام و تخمینها درباره عده شیعیان امامی یا اثنی عشری و نسبت عده آنان به عده کل جمعیت کشورهای مختلف (به علاوه عده کل مسلمین این کشورها) بر اساس دایرة المعارف مسیحی جهان (Encyclopaedia, World Christian)، در سال 1980 م/1359 ش در اینجا نقل نشود:

کشورها/کل جمعیت/کل عده مسلمین/عده شیعیان امامی/نسبت عده شیعیان امامی به کل جمعیت

ایران/38492000/37694300/34000000/88.3 درصد

عراق/13145000/12589000/7500000/57.1 درصد

بحرین/294000/279310/160000/54.4 درصد

لبنان/3360000/2000000/1000000/29.8 درصد

کویت/1439000/1368600/270000/18.8 درصد

پاکستان/82952000/80320350/1200000/14.5 درصد

افغانستان/22038000/21885280/1300000/5.9 درصد

ترکیه/45363000/45018000/1500000/3.3 درصد

عربستان سعودی/10900000/10768000/250000/2.3 درصد

هند/547123000/80540000/10000000/1.8 درصد

شوروی (سابق) /268115000/30297000/4000000/1.5 درصد

سوریه/8536000/7645850/50000/0.6 درصد

سایر کشورهای آسیا/ 300000

قاره امریکا/ 270000

اروپا/ 100000

قاره افریقا/ 40000

استرالیا/ 10000

کل کشورهای جهان/4374000000/723000000/72750000/1.7 درصد

بحث تفصیلی درباره شیعیان کشورها و سرزمینهای مختلف مسلمانان و غیر مسلمان جهان را به مقالات مستقل مربوط به خود آن کشورها و سرزمینها موکول می کنیم. در اینجا شاید همین اندازه کافی باشد که بگوییم پراکندگی جغرافیایی تشیع در جهان امروز همچنان با آنچه که در قرن اول هجری قمری شکل گرفته و تثبیت گردیده بوده، مطابقت دارد (اطلس کیمبریج خاورمیانه و شمال افریقا، 39). این جغرافیای تاریخی تشیع عمدتا با گرایش کلی آمارها و ارقامی که در مورد سرزمینهای مختلف مسلمان ذکر شد، مطابق است؛ طرحی کلی از این جغرافیای تاریخی، یا پراکندگی جغرافیایی در جهان امروز، در اطلس تاریخی ادیان ویراسته مرحوم اسماعیل فاروقی عرضه شده است (261) .

منابع:

به جز آنچه در متن آمده است، الشیعه فی مصر، عثمان مرغی، 47 59؛

«~ .s Living Religions, Robert Hume, 1959' , 1984; The World.(ed) 1906; Muslim Minorities in the World today, M,Ali Kettani 1986; The Panguin Dictionary, john R.Hinnells (and others eds) Legacy of Islam, joseph schacht and Bosworth C.E. 1979; Middle East and north Africa 1990; The Muhmmadan World today, S.M.zwemer 'Faruqi and David E . north 1974 Faruqi, 1986; Historial Atlas of the Religions, al i Islam, Moojan Momen, 1985; Atlas of World populatoin History, Colin McEveday, 1980; Britannica World Data, 1990; The Cambridge Atlas of the Middle East and of World Africa, 1987; cultural Atlas of Islam, Ismael Ragi World al' An Introduction to shi ~»