یک نزاع صوری وجود دارد دراین که آیا عرفان مقدمه عشق است , یا عشق مقدمه عرفان ؟ نخست ما به طور مختصر, بیجا بودن این نزاع را متذکر می شویم و سپس می پردازیم به اصل مطلب , همانگونه که کلمه عرفان در دو مورد مختلف : ( عرفان منفی و عرفان مثبت ) به کار می رود و موجب اشتباهاتی می گردد, همچنان عشق نیز در دو مورد مختلف استعمال می شود: عشق مجازی و عشق حقیقی . با توجه به حقیقت عرفان مثبت و عشق حقیقی , باید گفت : چون عشق حقیقی عبارت است و قرار گرفتن گرفتن در جذبه کمال از طریق جمال و عرفان مثبت عبارت است از حرکت معرفتی و عملی در مسیر همین جذبه لذااین هر دو آرمان اعلای یک حقیقت را در بر دارند که عبارت است از گردیدن تکاملی در حرکت به بارگاه ربوبی . بنابراین , این دو عامل تکاپو مکمل یکدیگر می باشند. و با توجه دقیق به معنای عرفان منفی و عشق مجازی , روشن می شود که انسان به وسیله عرفان منفی در تخیلات رویای در مهتاب فضای درونی فرو می رود و سایه هایی رااز مفاهیم تجرید شده بسیار وسیع , مانند: وجود, واقعیت , حقیقت , تجلی , کمال و غیرذلک در آن فضای درونی به جای اصل حقیقی آنها گرفته و با مقداری بارقه های زودگذر مغزی آنها را روشن می سازد واز مجموع آنها حالی و مقامی برای خود تلقین می نماید و دل به آنها خوش می دارد. دومی , که عشق مجازی است , عبارت است :از جمع آوری آن تخیلات رویایی برای مطلق ساختن نمودی از زیبایی , مانند صورت واندام یک انسان , غافل ازاین که :
عشقهایی کز پی رنگی بود
عشق نبود عاقبت ننگی بود
عاشقان از دردزان نالیده اند
که نظرناجایگه مالیده اند
اما عشق حقیقی , که عبارت است از قرار گرفتن موجودی کمال جو ( از راه جمال ) در جاذبه کمال مطلق , عین عرفان حقیقی است که[ من عارف] به وسیله آن دو جاذبه کمال رو به لقاءالله قرار گرفته است . بنابراین , تفاوت عشق حقیقی با عرفان حقیقی ( عرفان مثبت ) تفاوت دو بعد برای یک حقیقت است :
1. شیفتگی و بی قراری ( عشق ) به کمال مطلق (جمال و جلال مطلق) .
2. قرار گرفتن در جاذبه همان کمال مطلق که عرفان حقیقی است .
