معرفی مراکز تحقیقاتی معرفی مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی در: اندیشه خلاق

پیش درآمد

عرصه های مختلف اندیشه و عمل اسلامی هیچگاه از مردان بلند همت خالی نبوده است. دانش پژوهان مسلمان همواره در راه حفاظت از مرزهای ایمانی مردم وظیفه ای خطیر را عهده دار بوده اند و در هر روزگار به گونه شایسته آن زمان به تلاش برخاسته اند.

اکنون مجاهدان در عرصه علم و دانش می کوشند تا با بهره گیری بیش از پیش از امکانات موجود تلاش شایسته ای را برای بهبود اطلاع رسانی و تسهیل دستیابی به گنجینه های علوم و معارف اسلامی انجام دهند.

کامپیوتر که یکی از سودمندترین ابزارهای اطلاع رسانی است، می تواند نقش بسیار مهمی را در خدمت به فرهنگ اسلامی ایفا کند.

«مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی » که در پرتو توجه خاص رهبر حکیم و اندیشمند انقلاب اسلامی، حضرت آیة الله العظمی خامنه ای - مد ظله العالی - در سال 1368 تاسیس یافت، عهده دار خدمت به فرهنگ اسلامی با بهره گیری از این ابزار سودمند است.

- فعالیت اصلی مرکز عبارت است از:

تسهیل در امر دسترسی به منابع و متون اسلامی، انجام تحقیقات علمی با استفاده از فن آوری نوین و توسعه آن در حوزه های علمیه از راههایی چون:

الف) تهیه معاجم لفظی، موضوعی، رجالی و...برای منابع و متون اسلامی ب) انجام تحقیقات علمی با استفاده از منابع آماده شده در بند «الف » ج) ارائه تحقیقات انجام شده در قالب کتاب، مجله، جزوه، تولید نرم افزار، ایجاد بانکهای اطلاعاتی و شرکت فعال در نمایشگاههای داخلی و خارجی د) ارائه خدمات نرم افزاری در زمینه علوم اسلامی ه) آموزش کامپیوتر به پژوهشگران اسلامی و) ارائه خدمات سخت افزاری به پژوهشگران علوم اسلامی و پشتیبانی از آنها در امور کامپیوتر و وسائل جانبی.

مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی با بخشهایی شامل: تحقیقات، فنی، اطلاع رسانی، سازمان آموزش کامپیوتر نور و مؤسسه خدمات کامپیوتری نور در عرصه انفورماتیک علوم اسلامی گامهای بلندی برداشته است که جهت آشنایی شما با معاونتها و فعالیتهای این مرکز، اینک به معرفی یکی از این بخشها می پردازیم. امید است در شماره های آینده با پرداختن به دیگر معاونت ها شما را بیش از پیش با این مرکز آشنا کنیم.

معاونت تحقیقات

این معاونت در شش بخش شامل بخشهای: قرآن، حدیث، رجال، تاریخ، علوم عقلی، فقه و اصول سازماندهی شده است که در هر مورد توضیحاتی ارائه می گردد.

بخش قرآن

مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی به منظور شکوفا ساختن هرچه بیشتر ارزش های این کتاب الهی مصمم شد نگاهی بدیع بدان افکنده و تمامی یافته های پژوهشی و فن آوری رایانه ای را در خدمت آن قرار دهد.از این رو، دو محور عمده در دستور کار بخش قرآن قرار گرفت:

1- تهیه معجم های موضوعی از تفاسیر

عنوان معجم موضوعی، نخستین تفسیر جامع شیعی یعنی تفسیر تبیان تعیین گردید که شامل موضوع برداری، نمایه سازی و مراحل مختلف هماهنگ سازی و تهیه سیستم های جانبی می باشد.نکته قابل توجه در معجم موضوعی تفسیر، استخراج معارف بلند و ارزشمند اسلامی است که در لابلای تفاسیر ارزشمند پنهان شده است.

2- تهیه دائرة المعارف رایانه ای قرآن کریم

ابتدا عناوین و سرفصل های ضروری برای فهم، تفسیر و ترجمه قرآن کریم تهیه گردید و سپس در قالب طرح جامع نرم افزار «نور الانوار» مراحل مختلف، زمان بندی گردید.در نخستین گام، تفاسیر روایی شیعه، به عنوان اصلی ترین ابزار تفسیر، مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت.

استخراج اطلاعات تفسیری هر آیه، شامل شان نزول، تفسیر روایی، روایاتی که متضمن توضیح و تبیین معانی مندرج در آیه است، فضایل آیات و سور به همراه تجزیه و تحلیل کلمات قرآن کریم به منظور استخراج ریشه آنها به نحوی که در تفسیر آیات مؤثر است، نخستین گام از طرح جامع نور الانوار است که در قالب دیسک نوری نور الانوار 2 تعبیه شده است.گردآوری و تالیف چندین مقاله تحقیقی درباره برخی کتب تفسیری و عناوین علوم قرآنی از دیگر کارهایی است که در این نرم افزار انجام شده است.

تحقیق درباره اعلام قرآن کریم و تدوین برنامه ای برای استخراج ریشه ادبی کلمات قرآن کریم از دیگر محورهای طرح جامع نور الانوار بود.

بخش حدیث

سنت یکی از منابع چهارگانه فقه، از مهمترین منابع در استنباط احکام فقهی می باشد و بر تمامی مسلمین حجت است لذا یکی از عمده فعالیتهای تحقیقی علوم اسلامی در همین راستا قرار دارد که در همین زمینه معاونت تحقیقات وظیفه جمع آوری کتب روایی شیعی و موضوع برداری و فیش برداری از آنها را به عهده گرفته که به قسمتی از فعالیتهای این بخش اشاره می گردد.

فیش برداری و هماهنگ سازی نمایه کتب: بحار الانوار، کافی، من لایحضره الفقیه، تهذیب، استبصار، وسائل الشیعة، تهیه سیستم های جانبی معجم موضوعی بحار، تهیه سیستم های جانبی وسائل الشیعه، هماهنگ سازی و تهیه سیستم جانبی کافی، کنترل نهایی کافی، من لایحضره الفقیه، تهذیب، استبصار و موسوعه الغدیر.

بخش رجال

حدیث به عنوان منبعی جوشان و سرشار از معارف و احکام اسلامی از دیرباز و از زوایای مختلف مورد توجه محققان شاخه های مختلف علوم اسلامی بوده است از جمله این زوایا بررسی اسناد روایاتی است که احکام فقهی را بیان می کند.علم رجال عهده دار این مهم است.

بخش رجال با توجه به موانع موجود پژوهش در این عرصه، برنامه های خود را بر دو محور زیر متمرکز ساخته است:

1- زمینه سازی پژوهش های بایسته و کامل با ارائه نرم افزارهای مناسب برای متخصصان مباحث رجالی.

در این راستا تهیه معجم اسناد کتابهای مهم شیخ صدوق، کتب اربعه و تهیه معجم الفاظ کتابهای اصلی علم رجال صورت پذیرفته و آماده سازی اسناد بیش از 60 عنوان از مصادر بحار الانوار در دست انجام است.

2- تهیه نرم افزار جامع از کتابهای رایج و متداول حوزه های درسی که مورد استفاده عموم محققان علوم مختلف اسلامی به ویژه فقه قرار گیرد.در این مورد نیز کار بر روی اسناد کتاب وسائل الشیعه و کتب اربعه با قابلیت های جدید و کاملتر تمرکز یافت که هم اکنون نسخه آزمایشی اسناد وسائل الشیعه جهت بررسی قابلیتهای در نظر گرفته شده آماده و در دست بررسی است.

قابلیتهای این دو نرم افزار عبارتند از:

- برخورداری از سیستم مترادفات روایات که شناسائی تفصیلی راویان مشترک را موجب می گردد.

- امکان ارزیابی یکایک راویان از دیدگاه صاحبان کتب رجالی (شیخ طوسی و نجاشی) و بخش رجال مرکز

- امکان ارزیابی تمام اسناد - شناسائی اساتید و شاگردان هر راوی

- شناسائی تعابیر مختلف از یک راوی

- امکان دستیابی به شرح حال راویان در کتابهای رجالی

بخش تاریخ

تاریخ اسلام و تاکید آیات و روایات بسیار مبنی بر مطالعه احوال گذشتگان سبب شده که در مجموعه تحقیقاتی این مرکز بخشی با عنوان تاریخ اسلامی فعالیت داشته باشد تا در قالب برنامه های معجم تاریخی تاریخ اسلام اطلاعات گسترده و انبوهی را از لابلای متون تاریخی - که به دلیل نامنظم بودن و پراکندگی، دستیابی به آنها دشوار و گاهی غیر ممکن است - ارائه بیش از 80 فهرست از مدخل ها و عناوین از کهن ترین و اصیل ترین منابع تاریخی استخراج شده است تا محققان و دانش آموختگان رشته های مختلف علمی با استفاده از تنوع عنوانها و موضوعات به سهولت به داده های متون تاریخی دست یابند.همچنین استفاده از تصاویر، عکسها، نقشه ها و نمودارها در کنار گزارشهای تاریخی کمک شایانی به دانش پژوهان خواهد کرد.

نخستین برنامه این بخش نرم افزار نور السیره است که مشتمل بر منابع دست اول و مهم تاریخ اسلام همچون تاریخ یعقوبی، اخبار الطوال، تاریخ خلیفة بن خیاط، تاریخ طبری، همراه ترجمه این متون می باشد.

از منابع دیگری که در دستور کار بخش قرار گرفته است می توان از طبقات الکبری، مروج الذهب، انساب الاشراف بلاذری، سیره ابن اسحاق، مغازی واقدی، وقعه صفین منقری و...یاد کرد.

بخش علوم عقلی

بخشی با عنوان بخش علوم عقلی با زیر مجموعه گروههای منطق، فلسفه، کلام و عرفان شکل گرفت.این بخش با به کارگیری جمعی از فضلای حوزه علمیه قم تهیه معجم موضوعی را آغاز نمود و تا کنون برخی از منابع مهم منطقی و کلامی و نیز مهمترین منابع فلسفی را در حکمت متعالیه و حکمت مشاء به پژوهندگان و محققان عرضه نموده است.

در دیسک نوری نور الحکمه 2، معجم های موضوعی ذیل عرضه گردیده است:

الف) در بخش حکمت متعالیه کتابهای:

اسفار اربعه، مشاعر، عرشیه، شرح منظومه (بخش حکمت)، نهایة الحکمة، بدایة الحکمة، اصول فلسفه و روش رئالیسم، آموزش فلسفه و رساله سه اصل

ب - در بخش حکمت مشاء کتابهای:

الهیات شفاء و شرح اشارات (بخش حکمت)

ج - در بخش منطق کتابهای:

شرح اشارات (قسمت منطق)، اساس الاقتباس، شفاء (کتاب برهان)، منطق المشرقیین، اللمعات المشرقیة، شرح منظومه (بخش منطق)، الجوهر النضید و رساله تصور و تصدیق.

د - در بخش کلام کتاب کشف المراد

در طرح مهم کلامی این مرکز که در شرف تدوین است تلاش بر این است که با روشهائی کامل تر و جامع تر اطلاعات منابع کلامی دسته بندی گردیده و به تدریج در اختیار محققان قرار گیرد.

بخش فقه و اصول

بخش فقه و اصول با استفاده از روش های نوین و فن آوری های جدید برنامه اولیه خود را تهیه معجم های موضوعی کتب فقهی و اصولی قرار داد.به این منظور کتابها اولویت بندی شد و با توجه به اینکه مخاطبان اصلی برنامه ها، اندیشمندان حوزوی می باشند کتب رایج فقهی و اصولی حوزه در دستور کار قرار گرفت.

حاصل اولین تلاش ها ارایه نرم افزارهای معجم موضوعی کتابهای: شرح لمعه دمشقیة، رسائل، مکاسب، کفایة الاصول و عروة الوثقی می باشد.کتابهای ریاض المسائل و مستمسک العروة نیز مراحل نهائی کار را طی می کند و با عنایات خداوند متعال به زودی در اختیار پژوهشگران قرار خواهد گرفت.

اندیشه جدیدی که بخشی از فعالیت های محققان را به خود اختصاص داده است، تهیه نمودارهای درختی برای کتب فقهی و اصولی می باشد.انگیزه اصلی از تهیه این نمودارها، نمایش ارتباط مباحث با یکدیگر و تبیین جایگاه آنها می باشد.امید است در آینده ای نه چندان دور شاهد عرضه نمودارهای فقهی و اصولی در قالب نرم افزار باشیم.

در حال حاضر برنامه های معجم موضوعی مندرج در دیسک نوری نور الفقاهة 2 بشرح ذیل می باشد:

1- شرح لمعه (شهید ثانی ره) 2- مکاسب (شیخ مرتضی انصاری ره) 3- العروة الوثقی (سید محمد کاظم یزدی ره) 4- رسائل (شیخ مرتضی انصاری ره) 5- کفایه (آخوند خراسانی ره)