چکیده
در جوامع کنونی، که انسان را محور قرار داده اند و همه چیز را با منافع او تبیین و تفسیر می کنند و هر چه نافی و یا در تضاد با منافع وی باشد مردود قلمداد می شود، بحث در مورد محدوده رعایت این مصالح در سیره نبوی مفید و درس آموز است . این نوشتار به دنبال آن است که رعایت مصالح مردم را در صلح ها و صلح نامه ها و پیمان های پیامبراکرم صلی الله علیه و آله با غیر مسلمانان بررسی کرده، نگاهی پر رنگ تر به آن داشته باشد .
تبیین واژه ها
منظور از «مصالح » همان منافع و اموری است که مسلمانان را در رسیدن به اهداف مادی یا معنوی شان یاری می دهد .
مراد از «مردم » مسلمانان و ایمان آورندگان به پیامبراکرم صلی الله علیه و آله هستند، اعم از مسلمانانی که در سایه حکومت اسلامی زندگی می کردند یا مسلمانانی که در خارج از این قلمرو (مثلا، در مکه پیش از فتح) به سر می بردند .
محدوده بحث، صلح نامه ها و پیمان نامه هایی است که با غیرمسلمانان منعقد شده است و بحث در محدوده کلی تر یا محدوده های جزئی دیگر، نوشتارهای دیگری را می طلبد .
رعایت مصالح جامعه و مردم از سوی یک رهبر حکیم، امری عقلانی و بدیهی است، به ویژه آنکه آن رهبر حکیم، پیامبراکرم صلی الله علیه و آله باشد که از عصمت و حکمت یکجا بهره مند بود . این نوشته به بیان مصادیقی از این مصلحت سنجی و برخی از اولویت ها در این امر می پردازد .
تقدم مصالح آخرت بر دنیا
قرآن کریم، که ترجمان فرهنگ اسلامی و معارف الهی است، در بیان نسبت دنیا و آخرت از لحاظ ارزش، اهمیت، برتری و جاودانگی، دنیا را غیرقابل مقایسه با آخرت معرفی می کند و منافع و بهره های اخروی را بهتر و جاودانه تر از منافع دنیوی می داند: «قل متاع الدنیا قلیل و الآخرة خیر لمن اتقی » (نساء: 77) ; بگو سرمایه زندگی دنیا ناچیز است و سرای آخرت برای کسی که پرهیزگار باشد، بهتر است .
در آیه دیگری می فرماید: «فما متاع الحیاة الدنیا فی الآخرة الا قلیل » (توبه: 38)، متاع زندگی دنیا در برابر آخرت جز اندکی نیست .
همچنین می فرماید: «بل تؤثرون الحیاة الدنیا و الاخرة خیر و ابقی » (الاعلی: 16 - 17)، ولی شما زندگی دنیا را مقدم می دارید، در حالی که حیات آخرت بهتر و جاودانه تر است .
در آیات دیگری از قرآن کریم، این مفاهیم تکرار شده اند .
پیامبراکرم نیز، که ترجمان عملی قرآن کریم است، نه تنها در زندگی و سیره فردی خود آخرت را بر دنیا مقدم می دارد، بلکه در ابعاد دیگر سیره شریفش این امر محقق است . در ترجیح و تقدم مصالح دنیوی یا اخروی مردم، مسلما مصالح اخروی مقدم است; به این معنا که اگر در رعایت مصالح اخروی و معنوی مردم چاره ای جزنفی یا محدودکردن مصالح دنیوی و مادی نباشد، قطعا این امرانجام می گیرد، حتی اگرخواست مردم برخلاف آن باشد .
همچنین اگر اصل اسلام در خطر باشد، منافع یا مصالح دیگر مورد لحاظ قرار نمی گیرند و تمام همت پیامبر بر حفظ اصل اسلام تعلق می گیرد .
برای نمونه، می توان از «صلح حدیبیه » یاد کرد . پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در سال ششم هجری پس از دیدن رؤیای صادقه، به همراه 1400 یا 1600 تن از مسلمانان به قصد زیارت کعبه و انجام عمره راهی مکه شدند . مسلمانان به دستور پیامبر اکرم هیچ سلاح جنگی به همراه نداشتند . مشرکان، که از حرکت مسلمانان خبردار شده بودند، آنان را در نزدیکی مکه متوقف کرده (1) و مصمم بودند تا برای شکسته نشدن اقتدار خود، به هر قیمتی که شده است از ورود مسلمانان جلوگیری کنند . (2) مسلمانان بدون سلاح و بی آمادگی برای جنگی سهمگین در شرایطی سخت و خطرناک قرار گرفتند . سختی شرایط به گونه ای بود که امکان داشت برخی از مسلمانان تاب پایداری از کف بدهند . از این رو، مسلمانان همگی تجدید پیمان کردند که این پیمان به «بیعت شجره » یا «بیعت رضوان » معروف است . (3) برافروخته شدن آتش جنگ وضعیت نامعلوم و خطرناکی برای اصل اسلام در پی داشت . پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله پیشنهاد صلح موقت و برقراری امنیت را مطرح کردند (4) و حتی در نگارش صلح نامه، عقب نشینی هایی کردند; مثل حذف «بسم الله الرحمن الرحیم » و عنوان «رسول الله » (5) ، که برخی از اصحاب آن را سرشکستگی و ذلت می دانستند و در مقابل آن موضع گرفتند . (6) از اعتراض مسلمانان به اصل صلح و نحوه نگارش صلح نامه معلوم می شود که آنان این صلح و صلح نامه را بر خلاف مصالح و منافع خود می دانستند، ولی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله حفظ اصل اسلام و مسلمانان را با اهمیت تر از خواسته های مسلمانان تشخیص می دادند و همین گونه هم عمل کردند .
تقدم مصالح حکومت اسلامی بر مصالح فردی
نکته دیگر اینکه در صلح های پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله مصالح حکومت اسلامی بر امور دیگر ترجیح دارند . در جریان صلح حدیبیه، شاید به زعم برخی از اصحاب مسلمانان دچار سرشکستگی و متهم به ترس از جنگ شدند، به ویژه برخی از بندهای آن (که عصبانیت و جسارت برخی را هم به دنبال داشت). (8) این ها شاید به ظاهر به نفع مسلمانان نبود، ولی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله با چشمان تیزبین خود منافع مهم تری در نظر داشتند و در صدد تامین منافع حکومت اسلامی، از جمله به دست آوردن فضای امن سیاسی و اجتماعی (که شرط اول تبلیغ اسلام و جذب مردم به اسلام بود)، همچنین بیرون آوردن مسلمانان مظلوم از زیر بار شکنجه و ظلم قریشیان مشرک و مهم تر از همه، به رسمیت شناخته شدن از سوی دشمنانی بود که حتی حاضر به شنیدن نام پیامبر نبودند . البته گذشت زمان نشان داد که این مصلحت سنجی دقیق پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و ترجیح منافع حکومت اسلامی و نه منافع زودگذر وفردی، منافع آحاد مسلمانان را به دنبال داشت، به گونه ای که مشرکان قریش خود خواستار لغو ماده ای از صلح نامه که متضمن بازگرداندن یک طرفه فراریان بود، شدند .
تقدم مصالح جمعی بر مصالح فردی
بعد دیگری از موضوع مورد بحث را می توان این گونه مطرح کرد که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله همیشه در برقراری صلح ها و انعقاد صلح نامه ها و پیمان ها، مصالح جمع را بر فرد مقدم می دارند . بیان دو نمونه تاریخی این ادعا را به خوبی اثبات می کند . در جریان صلح حدیبیه، توافق شد که هرگاه از سوی مکیان شخصی فرار کرد و به مدینه آمد، مسلمانان ملزم به بازگرداندن او باشند، ولی عکس آن لازم نیست . این بند صلح نامه برای بسیاری از مسلمانان سخت می نمود و آن را، دست کم، بر خلاف مصالح و منافع فراریان مسلمان می دانستند، ولی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به سبب رعایت مصالح جمعی، این بند را پذیرفتند و در عمل نیز چنین کردند . وقتی ابوبصیر (یکی از مسلمانان مکه) از زندان مکیان فرار کرد (9) و خود را به مدینه رساند، پیامبر او را به دو فرستاده قریش تحویل داد . حتی وقتی وی توانست با کشتن یک نفر از فرستادگان و فراری دادن دیگری، خود را دوباره به مدینه برساند و از پیامبر درخواست ماندن در مدینه کرد، پیامبر به او سفارش کردند به جایی دیگر برود . وی نیز چنین کرد و به منطقه «عیص » رفت و کمینگاهی بر سر راه تجاری قریش ایجاد کرد . (10) البته پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله پیش از این نیز چنین عملی انجام داده بودند . پیش از نگارش صلح نامه، در حضور سهیل بن عمرو، نماینده مکیان، فرزند وی مسلمان شده بود و به اردوگاه مسلمانان آمده بود . سهیل بن عمرو او را مشاهده کرد و انعقاد صلح را مشروط به بازگرداندن وی کرد . پیامبر در جهت برقراری صلح و تامین منافع برتر، این شرط را نیز پذیرفت و فرزند سهیل بن عمرو را پس از امان گرفتن از دو همراه سهیل، به پدرش تحویل داد . (11) شاید به ظاهر منفعت و مصلحت فرزند سهیل یا ابوبصیر تامین نشد، ولی مهم تر از آن مصلحت جمع و صلحت حکومت اسلامی بود .
تامین امنیت اجتماعی در صلح ها
با شروع دعوت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در مکه و طرح شعارها و معارف الهی مانند برابری، نفی ظلم و ستم، نفی بت پرستی، پرستش خداوند یگانه، نفی تبعیض و ظلم و ستم، مشرکان منافع خود را در خطر دیدند و سرسختانه در برابر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله جبهه گیری کردند . وقتی تطمیع پیامبر اکرم سودی نبخشید، مشرکان آزار و شکنجه ها را ده ها برابر کردند . شدت این فشار و اختناق به حدی بود که پیامبر به گروهی از مسلمانان امر کردند که به حبشه هجرت کنند و خود نیز به مدینه هجرت کردند . پس از هجرت ایشان، مسلمانان مکه همچنان در فشار ظلم و بیدادگری مشرکان بودند . مسلما چنین فضای خفقان و سهمگینی، هم موجب سستی برخی و هم عدم جذب عده ای به اسلام می شد . از بین رفتن چنین فضایی از بزرگ ترین منافع و اهداف مسلمانان محسوب می گردید . روند برقراری صلح ها و مفاد صلح نامه ها نشان دهنده تلاش پیامبراکرم صلی الله علیه و آله در تامین این منفعت اساسی و سرنوشت ساز است . یاری نرساندن به دشمنان مسلمانان در مفاد صلح با «بنی ضمره » ، (12) دفاع از مظلوم، یاری رساندن به مسلمانان، عدم همراهی با مشرکان در سرکوب مسلمانان، عدم توطئه علیه مسلمانان و امنیت جانی مسلمانان از جانب یهود در پیمان عمومی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله با یهودیان، (13) و برداشته شدن ده ساله جنگ و برقراری امنیت، ممنوعیت غارت و خیانت، آزادی مسلمانان در ابراز اسلام در مکه و امنیت جانی و مالی مسلمانان که به مکه مسافرت می کنند در مفاد پیمان صلح حدیبیه (14) از نمونه های بارز این سیاست پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در تامین امنیت اجتماعی مسلمانان است .
تامین امنیت و منافع اقتصادی در صلح ها
پیامدی که در پس امنیت اجتماعی مسلمانان می آمد، امنیت اقتصادی و رونق فعالیت های اقتصادی مثل تجارت و شرکت در بازارهای روز بود . به این مسئله گاهی در صلح نامه تصریح می شد و به عنوان یکی از مفاد آن در نظر گرفته می شد . در صلح حدیبیه، که مهم ترین صلح تاریخ زندگانی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله است، تصریح شده که اگر مسلمانان برای طلب روزی خدا به مکه بیایند، جان و مال آنان در امنیت است . (15)
مواردی دیگر از تامین منافع اقتصادی مسلمانان در صلح نامه های پیامبراکرم صلی الله علیه و آله مشاهده می شود; از جمله صلح نامه هایی که در آن پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله اموال غیر مسلمانان متخلف را به نفع مسلمانان بر اساس صلح نامه ضبط می کند . در جریان صلح در غزوه «خیبر» ، وقتی یهودیان شکست خوردند و مصالحه ای برقرار شد، یکی از مفاد آن مصالحه این بود که یهودیان فقط حق دارند یک تن پوش با خود بردارند و کلیه اموال و اراضی را باید باقی بگذارند . (16)
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در برخی از صلح های خود، طرف مصالحه را به پرداخت جزیه ملزم می کردند که سالیانه یا ماهیانه اموالی منقول یا غیر منقول بپردازد . قطعا آمدن این اموال به خزانه حکومت اسلامی منافع مهم اقتصادی برای مسلمانان در پی داشت . پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در صلح با مسیحیان «ایله » ، آنان را به پرداخت سالیانه یک دینار برای هر مرد ملزم کردند . (17) در صلح با یهودیان «اذرح » و «جرباء» آنان را به پرداخت سالیانه 100 دینار به مسلمانان ملزم نمودند . (18) در جریان صلح با یهودیان «مقنا» در صلح نامه این گونه مقرر شد که آنان هر سال یک چهارم از محصول خرما و صید دریایی و آنچه را زنان رشته اند به مسلمانان تحویل دهند . (19) در صلح نامه پیامبراکرم صلی الله علیه و آله با مسیحیان «نجران » ، آنان سالیانه به پرداخت دو هزار جامه، هر یک به ارزش 40 درهم ملزم شدند . (20) نمونه های دیگری از تعیین جزیه در صلح نامه ها یافت می شوند .
قطعا تتبع بیشتر و نگاهی دقیق تر، رعایت مصالح مردم و محدوده آن را در صلح ها و صلح نامه ها در سیره نبوی بهتر نمایان می سازد .
پی نوشت ها
1و2 - ابوعبدالله محمد بن عمر الواقدی، کتاب المغازی، تحقیق مارسدن جونس، چ سوم، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، ج 2، ص 574 و 573/ج 2، ص 593 .
3 - همان، ج 2، ص 3 - 6/ابن هشام، السیرة النبویة، تحقیق مصطفی السقاءو دیگران، چ دوم، بیروت، دارالمعرفه، ج 2، ص 315 .
4 - واقدی، پیشین، ج 2، ص 593 .
5 - همان، ج 2، ص 611/ابن هشام، پیشین، ج 2، ص 317 .
6 - واقدی، پیشین، ج 2، ص 606 - 607 .
7 - ابوجعفر محمد بن جریر طبری، تاریخ الامم و الملوک (تاریخ الطبری)، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، چ دوم، بیروت، روائع التراث العربی، ج 2، ص 635 .
8 - واقدی، پیشین، ج 2، ص 607 .
9 - ابن هشام، پیشین، ج 2، ص 323 .
10و11 - واقدی، پیشین، ج 2، ص 624/ج 2، ص 607 .
12 - محمد حمیدالله، مجموعة الوثائق السیاسیة للعهد النبوی و الخلافة الراشده، چ ششم، بیروت، دارالنفائس، ص 267 .
13 - ابن هشام، پیشین، ج 1، ص 501 - 504 .
14 - علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، 1412 ق، ج 2، ص 288 .
15 - علی احمدی میانجی، مکاتیب الرسول، قم، دارالحدیث، ج 3، ص 77 .
16 - واقدی، پیشین، ج 2، ص 670 و 669/ابن هشام، پیشین، ج 2، ص 337 .
17و18 - واقدی، پیشین، ج 3، ص 1031 .
19 - علی احمدی میانجی، پیشین، ج 3، ص 100 تا 105 .
20 - همان، ج 3، ص 152 - 156.
