مکتب شیعه وامدار تحوّل فرهنگی است که امام صادق علیه السلام ایجاد نمود. افزون بر روایات فراوان در مسائل گوناگون اعتقادی، فقهی، اخلاقی و تفسیری و پر بودن کتاب های تفسیری شیعه مانند تفسیر عیاشی، نورالثقلین، البرهان، تفسیر قمی و نیز مجمع البیان و تفسیر صافی از گفتارهای ارزشمند این امام بزرگ، دو کتاب به نام های مصباح الشریعه و تفسیر جعفر الصادق در کتاب حقایق التفسیر القرآن به ایشان منسوبند. مصباح الشریعه تاکنون چندبار به چاپ رسیده است (در ایران توسط حسن مصطفوی و در بیروت با تحقیق علی زیعور و توسط مؤسسه عزالدین للطباعة و النشر چاپ شده) ولی مانند بیش تر کتاب های حدیثی به صورت سندی و نقل قولی به امام صادق علیه السلام منتسب شده است و ظاهر کلماتی که در آغاز هر باب با مدح و اعظام حضرت آمده، نشان می دهند که این کتاب دست کم توسط حضرت صادق علیه السلام نگارش نیافته است. بیش تر کتاب حاوی مضامین اخلاقی و نکات اعتقادی است، اما کلمات آن حضرت در کتاب حقائق التفسیر ابوعبدالرحمن سلمی(325 412) و دیگر کتاب های منسوب به ایشان که بخش مشخصی از آن مباحث تفسیری و تأویلی است به خوبی آشکار است و مطالب تفسیری به نوعی عرفانی و بکر است و گرایش باطنی و رمزی دارد.(65)
امام صادق علیه السلام شاگردان فراوانی تربیت کردند، به گونه ای که شاگردان آن حضرت را تا چهار هزار تن گفته اند. اما شاگردان ایشان در تفسیر افزون بر افرادی مانند ابوحمزه ثمالی، جابربن یزید جعفی و عطاء بن ابی ریاح و حتی ابوالجارود که پیش از این نام آن ها ذکر شد و اصحاب دو یا سه امام بوده اند شخصیت های دیگری نیز در تفسیر ذکر گردیده است که برخی از آن ها عبارتند از:
1.یحیی بن کثیر(م 105 ه.ق)
ابونضر یحیی بن کثیر (م 105 ه.ق) که ابن حجر وی را از جمله راویان امام جعفر بن محمد صادق علیه السلام می شمارد و از برخی نقل کرده است که وی «به پیروی مذهب تشیع شهرت دارد»(66) در تفاسیر، نام او آمده است، از جمله در تفسیر مجمع البیان ذیل آیه 25 سوره بقره که آیه شریفه «واتوا به متشابها» را تفسیر نموده است.(67)
2. شعبة بن حجاج (م 106 ه.ق)
او از نخستین افرادی است که به تدوین مجموعه های حدیثی پرداختند. شافعی گفته است: اگر شعبه نبود، روایت و حدیث در عراق شناخته نمی شد.(68) شیخ طوسی او را در زمره اصحاب امام صادق علیه السلام آورده است.(69)
3. سفیان بن عیینه(م 198 ه.ق)
ابو محمد سفیان بن عیینه هلالی کوفی در سال 163 در مکه رحل اقامت افکند و همان جا ماند تا این که در سال 198 درگذشت. او از بزرگان سلف، از جمله امام جعفر بن محمد صادق علیه السلام روایت کرده و بسیاری از بزرگان حدیث نیز از او روایت کرده اند.
نجاشی می گوید: «او نوشته ای دارد که از گفتار جعفر بن محمد فراهم آورده است.» آن گاه سند خود را نسبت به آن نوشته، از وی بیان می کند.
شیخ طوسی و برقی او را از اصحاب امام صادق علیه السلام شمرده اند.
مرحوم کلینی در کافی و شیخ طوسی در تهذیب و علی بن ابراهیم قمی در تفسیرش از او روایت کرده اند.(70)
4. عبدالرحمن بن زید(م 182)
عبدالرحمن بن زید بن اسلم عدوی، پدرش زید بن اسلم پیش از این از جمله اصحاب امام سجاد علیه السلام ذکر شد، اگرچه برقی، وی (پدر) را نیز از اصحاب امام صادق علیه السلام برشمرده است.
اما مرحوم شیخ طوسی تنها عبدالرحمن بن زید را در شمار اصحاب امام صادق علیه السلام آورده است.(71)
مرحوم کلینی در کتاب کافی در ابواب گوناگون از او روایت کرده است.
افرادی همچون محمد بن فضیل بن کثیر ازدی از وی روایت کرده اند. شیخ مفید در رساله عددیه درباره او می گوید: او از فقیهان و سرآمد بزرگان است که حلال و حرام و فتوا و احکام از ایشان اخذ می شود و راه طعنه بر آنان بسته است.(72)
بحث تحول فرهنگی که امام صادق علیه السلام پدید آورد، خود جایگاه خاصی می طلبد و نیاز به کتاب ها دارد. همچنین بررسی شاگردان ایشان تنها به موارد مزبور خلاصه نمی شود، بلکه افرادی همانند ابوبصیر یحیی بن ابوالقاسم اسدی (م 150 ه.ق) از اصحاب اجماع و ابان بن تغلب و محمد بن سائب کلبی و افراد فراوان دیگر را نیز می توان نام برد: حتی افرادی که مقداری مسأله دار بوده اند: همانند قتاده و واصل بن عطاء نیز به نوعی از شاگردان آن حضرت به حساب می آیند. برخی از افراد دیگر نیز، که از تابعان تابعین می باشند، از جمله شاگردان امام صادق علیه السلام ذکر شده اند که در مجموع، به همین مقدار اکتفا می شود.
