ثقفی و نشر روایات شیعی در اصفهان

چکیده

جریان عداوت با اهل بیت (ع) با تلاش های همه جانبه حاکمان و راویان وابسته به بنی امیه به شهرهای مختلف از جمله اصفهان راه یافت و با نشر روایات جعلی جریان فکری «نواصب » عمق و شیوع بیشتری داشت . در این مقاله به چگونگی پیدایش نواصب، دیدگاه ها و شگردهای آنان پرداخته، آنگاه نقش ثقفی، دانشمند و محدث شیعی قرن سوم هجری، در مقابله با نواصب و هجرت وی به اصفهان و آثار علمیش بررسی می گردد .

کلید واژه ها: اصفهان، نواصب، راویان ناصبی، ثقفی، آثار ثقفی .

1 . مقدمه

اصفهان یکی از نواحی مهم و پر جمعیت ایران است که از دیرباز، مرکز ادیان، مذاهب و گرایش های مختلف اجتماعی، سیاسی و فرهنگی بوده است; ولی مذهب تشیع در این شهر تا زمان صفویه از نفوذ چندانی برخوردار نبوده است . پس از ورود اسلام به این شهر دو مذهب حنفی و شافعی از طرفداران بیشتری برخوردار شده و در تحولات اجتماعی و سیاسی و درگیری های مذهبی از ارکان عمده این ناحیه ایران شمرده می شدند . این دو مذهب علاوه بر رقابت و درگیری های داخلی گاه با دشمنان خارجی نیز برضد یکدیگر همدست می شدند; برای مثال در حمله تاتار به اصفهان و پس از آن که در فتح اصفهان ناکام ماندند; شافعی ها به پسر چنگیز گفتند: ما شهر را به شما تسلیم می کنیم، به شرط آن که حنفی ها را به قتل رسانید; پس از آن خود نیز به جنگ با حنفیان پرداخته و تعداد زیادی از دو طرف کشته شدند و تاتار پس از ورود به شهر، هر دو طایفه را مورد هجوم و کشتار قرار دادند (صافی، ج 2، ص 423) .

در چنین فضایی که جهل، تشتت و اختلاف رواج داشت، جریان نصب و عداوت با اهل بیت (ع) رشد کرد و تا قرن یازدهم هجری تداوم یافت . آورده اند، روایاتی که در سرزنش اصفهان وارد شده از قبیل «ما احسن او ما افلح اصفهانی قط » ناظر به وجود نواصب در اصفهان بوده است (قمی، شیخ عباس، ج 1، ص 139) . علامه مجلسی از جمله کسانی است که چنین تحلیلی درباره این روایات دارد (مجلسی، ج 41، ص 301) .

نقل شده است که پس از دستور عمر بن عبدالعزیز مبنی بر منع لعن حضرت علی (ع) مردم اصفهان از والیان خود مهلت چهل روزه ای خواستند تا بتوانند برای آخرین بار یک چله به نفرین حضرت بپردازند (ثقفی، ج 1، ص 35) . این گزارش ها همان گونه که مجلسی اظهار کرده به زمانی مربوط است که نواصب در اصفهان از قدرت و جمعیتی برخوردار بوده اند .

داستان نصب و عداوت این مردم نسبت به اهل بیت (ع) و غلو آنان نسبت به معاویه را نویسندگان غیر شیعی نیز نقل کرده اند; از جمله: مقدسی در کتاب احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم نوشته است: «و فی اهل اصفهان بله و غلو فی معاویه ...» (مقدسی، ص 399) . وی سپس به نقل داستان هایی در این مورد پرداخته است .

2 . نواصب، شکل گیری و دیدگاه ها

در تعریف نواصب و تقریبا مصادیق آنان، بین نویسندگان شیعه و سنی اختلافی نیست . نواصب کسانی اند که نسبت به حضرت علی (ع) (ابن تیمیه، ج 5، ص 466) و اهل بیت (ع) بغض و عداوت دارند (شهید ثانی، ج 2، ص 185) . البته بیشتر نویسندگان اهل سنت نواصب را المبغضون لعلی (ع) خوانده اند (ذهبی، ج 17، ص 169) و از سایر اهل بیت (ع) نام نبرده اند .

شکل گیری نواصب به عنوان یک جریان فکری فعال و ستیزه جو با اهل بیت (ع) به قتل عثمان و خلافت حضرت علی (ع) برمی گردد که عده ای به عنوان شیعه عثمان به معاویه پیوسته، ستیز با حضرت علی (ع) را آغاز کردند (ابن تیمیه، پیشین) . برخی نیز پیروان معاویه در جنگ صفین را ناصبی معرفی کرده اند (ابن حجر، ج 13، ص 537) . گرچه برخی شکل گیری جریان فکری نواصب را به شیعیان عثمان و معاویه مربوط می دانند، ولی به نظر می رسد، آن به رقابت قومی بنی امیه با بنی هاشم قبل از ظهور اسلام باز می گردد . در این مورد، کتاب النزاع و التخاصم مقریزی، برخی از قرائن تاریخی را نشان داده است که حاکی است، این جریان فکری تنها با حضرت علی (ع) و اهل بیت (ع) او عناد نداشته، بلکه تبلور کینه های ریشه دار قومی و جاهلی بنی امیه با بنی هاشم، پیامبر اسلام (ص) و اصل دین اسلام بوده است .

نواصب فعالیت های مستمر و دیدگاه های خود را به این نحوه بروز دادند:

1 . به معاویه و بنی امیه عشق می ورزیدند تا آنجا که آورده اند: نواصب اصفهان قائل به رسالت معاویه و خلفای سه گانه گردیده، هرکه آن را انکار می کرد، از او در شگفت می شدند (امینی، ج 10، ص 335) .

2 . محبت یزید را شعار خود قرار داده، خلافت حضرت علی (ع) را انکار می کردند (ابن کثیر، ج 6، ص 193 - 229) .

3 . از حضرت علی (ع) تبری جسته، او را تفسیق و تکفیر می کردند (سلیمان بن محمد بن عبد الوهاب، ج 1، ص 107) .

4 . اعتقاد داشتند که حضرت علی (ع) در جنگ هایی که کرده است، بر حق نبوده است (ابن حجر، ج 1، ص 543) .

5 . از عمر سعد و قاتلان امام حسین (ع) ستایش می کردند (ابن تیمیه، ج 2، ص 66) .

6 . روز عاشورا را عید قرار می دادند و در آن ابراز شادی می کردند و جشن می گرفتند (همو، ج 8، ص 153) . ابن تیمیه این رفتار را بدعتی از سوی نواصب دانسته است (کتب و رسائل ابن تیمیه فی الفقه، ج 25، ص 309) .

7 . بر ضد اهل بیت (ع) روایت جعل می کردند (امینی، ج 5، ص 294) .

8 . به مناسبت، برضد اهل بیت (ع) طنز می گفتند (رحمانی، ص 584) .

3 . راویان ناصبی مذهب

پس از نامه معاویه به کارگزارانش، مبنی بر جعل روایات برضد اهل بیت (ع) و نشر آنها در میان مردم (ابن ابی الحدید، ج 11، ص 44 - 45)، راه جعل حدیث به روی راویان ناصبی باز گردید و تعداد آنان رو به فزونی گذاشت تا آنجا که حدود شصت نفر راوی ناصبی در بین رجال صحیح بخاری نیز به چشم می خورد (معروف حسینی، ص 172) .

راویانی از قبیل اسد بن وداعه، ابوبکر محمد بن هارون، خالد قسری، اسحاق بن سوید، نعیم بن ابی هند، ازهر بن عبدالله حمصی، حریز بن عثمان و ربیعة بن یزید از جمله ده ها راوی ناصبی هستند که دشمنی خود را با حضرت علی (ع) آشکارا بیان می کردند (ابن فرحان، ص 211; ابن حجر، ص 204; رحمانی، ص 584; حسن بن سقاف، ص 57; مبارکفوری، ج 9، ص 310; امینی، ج 5، ص 294; بغدادی، ج 8، ص 262; ابن حجر، ج 2، ص 477; ابن عبدالبر، ج 2، ص 493) .

عناد و دشمنی برخی از این راویان مثل حریز بن عثمان تا آن جا بود که هر صبح و شام هفتاد بار حضرت علی (ع) را نفرین می کردند (ابن عقیل، ص 117) . اسحاق بن سوید می گفت: من علی را دوست ندارم (امینی، ج 5، ص 294) ; در عین حال ابن سعد او را ثقه دانسته است (ابن سعد، ج 7، ص 243) .

برخی از راویان ناصبی روایات متواتر درباره فضیلت حضرت علی (ع) را مورد اشکال قرار داده اند . به عنوان نمونه حریز بن عثمان گفته است: «حدیث منزلت (یا علی انت منی بمنزلة هارون من موسی) راست است; ولی شنونده اشتباه کرده است; چون اصل روایت «بمنزلة قارون من موسی » است و او قارون را هارون شنیده است (بغدادی، ج 8، ص 262; مزی، ج 5، ص 577; ابن عساکر، ج 12، ص 349) .

برخی از این راویان از شجاعت حضرت علی (ع) در قتل معاندان به طنز یاد می کردند . از آن جمله است، ابراهیم بن یعقوب جوزجانی که ابن عساکر او را از حافظان منصف شمرده است، روزی در حالی که اصحاب حدیث در آستانه خانه اش جمع شده بودند، کنیزی را دید که مرغی را در دست گرفته و کسی را نمی یابد که آن را ذبح کند، گفت: سبحان الله کسی پیدا نمی شود که مرغی را بکشد، ولی علی در یک نصف روز بیش از بیست هزار نفر را کشت (ابن عساکر، ج 7، ص 281) .

نوشته اند که او فردی ناصبی و بی پروا در بدگویی نسبت به پیشوایان شیعی بود و لذا دانشمندان رجال گفته اند: به اتهاماتی که وی به راویان کوفی وارد کرده است، نباید توجه کرد (ابن سقاف، ص 57) .

می توان گفت که بنی امیه به کمک این گونه راویان توانستند، بسیاری از مردم را از محبت اهل بیت (ع) منحرف کنند و جریان نصب را به دورترین شهرهای اسلامی از جمله اصفهان بکشانند .

در چنین فضایی راویان شیعه تلاش خود را در جهت تنویر افکار و هدایت مردم آغاز و برخی از آنان کارهای شجاعانه ای کردند که هجرت ثقفی از کوفه به اصفهان را می توان از آن جمله برشمرد .

4 . ثقفی و هجرت به اصفهان

ابو اسحاق ابراهیم بن ثقفی کوفی، از احفاد سعید بن مسعود، عموی مختار بن ابو عبیده است که حضرت علی (ع) او را والی مداین قرار داده بود و ولایت او در زمان امام حسن (ع) نیز ادامه داشت (قمی، شیخ عباس، ص 270) .

ثقفی زیدی مذهب بود و بعد از آن به مذهب شیعه اثنی عشری گرایید و کتاب های بسیاری تالیف کرد . در مورد انگیزه هجرت وی به اصفهان نوشته شده، وقتی کتاب المعرفة خود را تالیف کرد، به لحاظ این که در آن روایاتی در مثالب خلفا آورده بود، راویان کوفی به او توصیه کردند که روایات این کتاب را از بیم نواصب منتشر نسازد; ولی ثقفی توصیه آنان را نپذیرفته، پرسید کدام شهر از معارف شیعه دورتر و بیگانه تراست؟ گفتند: اصفهان . پس سوگند یاد کرد که آن کتاب را جز در اصفهان روایت و منتشر نکند . از این رو به اصفهان هجرت کرد و در آنجا روایات فضائل اهل بیت (ع) و مثالب صحابه را نشر داد (نجاشی، ص 16 - 17)

به نظر می رسد کار ثقفی در اصفهان از چنان تاثیری برخوردار شده بود که آوازه اش به قم رسید و جماعتی از راویان بزرگ قمی جهت دعوت از وی برای هجرت به قم، به اصفهان رفتند (بروجردی، ج 1، ص 222) ; اما او به سوگندی که خورده بود، پایبندی نشان داد و این دعوت را نپذیرفته، همچنان در اصفهان باقی ماند و در سال 283ق وفات کرد (همان) .

5 . آثار و تالیفات ثقفی

برای ثقفی تالیفات فراوانی را بالغ بر پنجاه عدد یاد کرده اند; از جمله:

اخبار المختار، تفسیر القرآن، الجامع الصغیر و الکبیر فی الفقه، کتاب الامامة، اخبار البیعة، اخبار الحجة، اخبار الحوض و الشفاعة، اخبار الحکمین، اخبار الدلائل، اخبار الردة، اخبار السرائر، اخبار الشوری، اخبار الصفین، اخبار الغارات، اخبار المتقین، اخبار المعرفة، اخبار المغازی، اخبار المودة فی ذوی القربی، اخبار النهر (پاشا بغدادی، ج 1، ص 3 - 4)، اخبار المبتدا، اخبار المعرفة، فضل الافضل، اخبار السیرة، اخبار مقتل عثمان، اخبار بیعة علی (ع)، کتاب الجمل، کتاب الصفین، کتاب مقتل امیر المؤمنین (ع)، کتاب رسائله و اخباره (ع)، کتاب قیام الحسن (ع)، کتاب مقتل الحسین (ع)، کتاب التوابین، کتاب فدک، کتاب ما نزل من القرآن فی امیرالمؤمنین (ع)، کتاب فضل الکوفة و من نزلها من الصحابة، کتاب المتعتین، کتاب الجنائز (نجاشی، ص 16 - 17)

شرح حال ثقفی بیانگر دانش وسیع، همت بلند، اخلاص در تشیع و شجاعت وی در تبلیغ روایات و نشر معارف شیعی است .

6 . نتیجه

نواصب به طور عمده بر دشمنان امام علی (ع) اطلاق می شود . ریشه دشمنی این گروه با علی (ع) در اصل به عداوت ها و کینه های جاهلی میان بنی امیه و بنی هاشم برمی گردد; اما ظهور آن در تاریخ اسلام به زمان قتل عثمان و خلافت علی (ع) مربوط می شود . دشمنی آنان با علی (ع) موجب شد، احادیثی را بر ضد او جعل کنند و نسبت به او و خاندانش ناسزا بگویند و فضائل آن حضرت را مجعول بشمارند و از نقل آنها جلوگیری کنند . راویان ناصبی حتی در کتاب های معتبر اهل سنت مثل صحیح بخاری نیز به چشم می خورند . رفتار این گروه برخی از دوستداران اهل بیت (ع) مثل ثقفی را به مقابله بر انگیخت و او در ناصبی ترین شهرها در عصر خود یعنی اصفهان به نشر فضائل اهل بیت (ع) پرداخت .

منابع

ابن ابی الحدید; شرح نهج البلاغه، چ 1، قم، کتابخانه آیت الله نجفی مرعشی، 1378ق

ابن تیمیه، احمد بن عبد الحلیم حرانی; منهاج السنة النبویة، ج 1، مؤسسة قرطبة، 1406ق

ابن تیمیه، احمد بن عبد الحلیم حرانی; کتب و رسائل و فتاوی ابن تیمیه فی الفقه، مکتبة ابن تیمیة

ابن حجر عسقلانی، شهاب الدین; فتح الباری شرح صحیح البخاری، چ 2، بیروت، دارالمعرفة

ابن حجر عسقلانی، شهاب الدین; تهذیب التهذیب، چ 1، بیروت، دارالفکر، 1404ق

ابن سعد، محمد; الطبقات الکبری، بیروت، دار صادر

ابن سقاف، حسن بن علی; ارغام المبتدع ، چ 2، اردن، دار الامام النووی، 1412ق

ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله بن محمد; الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، چ 1، بیروت، دارالجلیل، 1412ق

ابن عساکر، ابو القاسم علی بن الحسن ابن هبة الله; تاریخ مدینة دمشق، بیروت، دارالفکر، 1415

ابن عقیل، سید محمد; النصائح الکافیة لمن یتولی معاویة ، چ 1، قم، دارالثقافة، 1412ق

ابن فرحان، حسن; نحو انقاذ التاریخ الاسلامی، ریاض، مؤسسة الیمامة الصحفیة، 1418ق

ابن کثیر، اسماعیل; البدایة و النهایة، چ 1، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1408ق

امینی، عبد الحسین; الغدیر فی الکتاب و الادب و السنة، بیروت، دارالکتاب العربی، 1379ق

بروجردی، سید علی; طرائف المقال ، چ 1، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی، 1410ق

ثقفی، ابراهیم بن محمد; الغارات، قم، چاپخانه بهمن

پاشا بغدادی، اسماعیل; هدیة العارفین ، بیروت، دار احیاء التراث العربی

خطیب بغدادی، ابوبکر احمد بن علی; تاریخ بغداد او مدینة الاسلام، چ 1، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1417ق

ذهبی، شمس الدین; سیر اعلام النبلاء، چ 9، بیروت، مؤسسة الرسالة، 1413ق

رحمانی، احمد; الامام علی (ع)، چ 1، تهران، المنیر للطباعة و النشر، 1417ق

سلیمان بن عبد الوهاب; تیسیر العزیز الحمید فی شرح کتاب التوحید، ریاض، مکتبة الریاض الحدیثة

شهید ثانی، زین الدین; الروضة البهیة، چ 1، قم، انتشارات داوری، 1410ق

صافی، آیت الله لطف الله; مجموعة الرسائل

قمی، شیخ عباس; الکنی و اللقاب ، تهران، مکتبة الصدر

قمی، شیخ عباس; تتمة المنتهی، تهران، کتابخانه مرکزی

مجلسی، محمد باقر; بحارالانوار ، چ 2، بیروت، مؤسسة الوفاء، 1403ق

مزی، ابو الحجاج، یوسف; تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، چ 4، بیروت، مؤسسة الرسالة، 1406ق

معروف حسینی، هاشم; دراسات فی الحدیث و المحدثین، چ 2، بیروت، دارالتعارف، 1398ق

مقدسی، شمس الدین; احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم

مقریزی، تقی الدین احمد بن علی; النزاع و التخاصم، مصر، المطبعة الابراهیمیة، 1937ق