دانش حدیث یکی از مهم ترین و قابل توجّه ترین دانشهای مطرح در میان علوم اسلامی است. دانشوران اسلام، از پرداختن به این علم گرانبها و تلاش در پیشبرد آن، هیچ وقت غافل نماندند و با کوشش وصف ناشدنی، روزبه روز به غنای آن افزودند. تهیّه و تنظیم معجم های بسیار بزرگ، با تبویب های گوناگون و دقیق، شاهدی است بر این مدّعا و نیز گواهی است صادق بر اهمّیّت گردآوری کامل احادیث ودسته بندی و فهرست نگاری آنها.
دانشمندان حدیث شناس، از دیرباز می کوشیدند تا با تفحّص دقیق در متون حدیثی، اوّلا احادیث را هرچه کامل تر جمع آوری کنند و ثانیا با تهیّه فهرست های مختلف و فصل بندی آنها، محقّقان این رشته را هرچه بیشتر یاری داده، دسترسی به احادیث را ساده و ساده تر سازند.
با ظهور رایانه و قدرت قابل توجّه این جدیدترین ابزار بشری و جلوه گری آن در مددرسانی به پیشرفت اکثر علوم، بعضی بر آن شدند تا با استفاده از قابلیّت های این وسیله در امر جمع آوری هرچه بهتر احادیث و عرضه سهل الوصول آن به عالم تحقیق و تدقیق، بکوشند. در پی این تلاش، نرم افزارهای متعدّدی توسط افراد و گروه های مختلف ارائه گردید که هریک در جای خود قابل توجّه، تقدیر و تشکّراند. هریک از این برنامه ها با ویژگی های گوناگونشان، پژوهشگران متون حدیثی را یاری داده، کار تفحّص را آسان می سازد.
در این میان، بر آن شدیم تا به بررسی و معرّفی یکی از نرم افزارهای موفّق و شایسته که در این زمینه تهیّه شده است بپردازیم. به امید آن که این تلاش بتواند در دست یابی آسان پژوهشگران و مشتاقان به متون حدیثی، کارساز افتد.
برنامه مذکور به نام «موسوعةالحدیث الشریف» معروف است که شرکت کامپیوتری «صخر» آن را تهیّه و عرضه نموده است. این برنامه، کلیّه احادیث مربوط به نه کتاب (صحیح بخاری، صحیح مسلم، سنن دارمی، سنن نسایی، سنن ترمذی، سنن ابی داود، سنن ابن ماجه، موطّأ مالک، مسند احمدبن حنبل) از مهم ترین و اصلی ترین کتب حدیثی اهل سنّت را همراه با قابلیّت ها و امکانات مناسب، ارائه کرده است که در ذیل به بررسی این امکانات می پردازیم. این برنامه که در محیط ویندوز عربی (نسخه 3.1 به بالا) قابل اجراست، ویژگی های عمومی زیر را دارا می باشد:
اوّلا: به صورت کاملا زیبا و شکیل طراحی شده است؛ به طوری که استفاده کننده، از همان ابتدا، مجذوب زیبایی آن می شود؛
ثانیا: احادیث، همانند صفحه بندی خود کتابها (همراه با خطوط و رنگ های گوناگون) به نمایش گذارده می شود که این خود کمک شایانی است در خوانایی متون؛
ثالثا: بین قسمت های مختلف برنامه، هماهنگی و یک پارچگی محسوسی است که این امر، کار با برنامه را آسان تر می سازد.
این برنامه از قسمت های متنوّع و زیادی تشکیل شده است که بررسی تک تک آنها در این مجال نمی گنجد؛ لذا امکانات مهمّ آن را به صورت زیر تقسیم بندی کرده، سپس به توضیح مختصر هر قسمت می پردازیم:
1 فهرست های مختلف و متنوّع،
2 نمایش احادیث، به همراه امکانات عرضه شده در این قسمت؛
3 جستجوهای گوناگون،
4 بررسی سند احادیث و رجال اسانید،
5 چاپ احادیث و متون،
6 راهنمای برنامه و مسابقات آموزشی.
1 فهرست های مختلف و متنوّع:
استفاده از فهرست های مختلف برای دستیابی سریع به اطلاعات موردنظر، یکی از مهمّ ترین روش های ارائه شده در کتب و نرم افزارهای رایانه ای است. در این برنامه نیز از فهرست های متعدّدی برای نیل به این منظور استفاده شده است؛ از آن جمله:
فهرست آیات به کاررفته در احادیث (با قرائات مختلف)؛
فهرست راویان احادیث، به طور کامل؛
فهرست کلمات به کاررفته در احادیث، با اعراب؛
فهرست کلماتی که نسبتا معنای مشکلی دارند؛
فهرست کلماتی که در آنها نوعی ابهام وجود دارد؛
فهرست نام جایها، مردان، زنان، پیامبران(ص)، ملائکه، غزوات و گروه ها؛
فهرست ابواب و فصول هر کتاب؛
فهرست اشعار؛
اقوال مؤلّفان کتب و همچنین، اقوال شاگردان آنها؛
احادیث دسته بندی شده (احادیث قدسی، متواتر، مرفوع، موقوف، مقطوع)؛
احادیث با سندهای متّصل، معلّق، مرسل و منقطع؛
فهرست موضوعات.
آخرین فهرست که یکی از قسمت های مهمّ این برنامه است، به صورت جالبی طراحی و عرضه شده است. در این فهرست، موضوعات، به دو صورت ارائه شده اند:
اوّل، به صورت الفبایی که تمامی موضوعات، به ترتیب حروف الفبا مرتّب شده اند و با انتخاب هر موضوع، می توان موضوعات اعمّ از آن و سپس احادیث مربوط به آن موضوع را مشاهده کرد.
دوم، به صورت درختی، که در این روش، ابتدا مباحث عام به عنوان ریشه مباحث دیگری طراحی شده اند و با انتخاب هر موضوع، موضوعات اخصّ از آن، فهرست می شوند و در انتها، احادیث به نمایش گذارده می شوند. علاوه بر این، امکان انتقال از هر روش به روش دیگر نیز وجود دارد.
اکثر فهرست های فوق، هم به ترتیب حروف الفبا مرتّب می شوند و هم به ترتیب قرارگرفتن آنها در کتب.
2 نمایش احادیث (به همراه امکانات دیگر):
قسمت نمایش احادیث، درواقع بخش انتهایی قسمت های دیگر است. بدین معنا که تمامی مراحل برنامه به این قسمت منتهی می شوند. احادیث صفحه آرایی شده اند و عناوین باب ها با رنگ خاص و با خطّ مجزّا به نمایش گذارده شده اند. این امور، خوانایی متون را بالابرده، به زیبایی برنامه کمک می کند. همراه نمایش هر حدیث، امکانات متعدّد دیگری درنظر گرفته شده است که در ذیل، مختصرا آنها را برمی شماریم:
خواندن آیات به کاررفته در متون حدیثی؛
مشخّص کردن کلماتی که معنای مشکلی دارند، به همراه ترجمه و تشریح این کلمات؛
توضیح و ترجمه تک تک راویان حدیث؛
تحلیل اجزای مختلف هر حدیث (که با انتخاب این گزینه، برنامه به توضیح و تشریح قسمت های مختلف هر حدیث می پردازد؛ بدین معنی که تمام اجزای حدیث را تفکیک کرده، تحلیل می نماید؛ مثلا سند حدیث کدام است، راویان کیانند، حدیث قولی است یا فعلی یا … و اطلاعاتی از این قبیل)؛
لیست موضوعات استخراج شده از هر حدیث، به نمایش گذارده می شود؛
احادیث مشابه حدیث موردنظر (از همان کتاب و از کتب دیگر) عرضه می شود و این، قابلیّت بسیار مفیدی است؛ چراکه محقّق می تواند با مشاهده احادیث مشابه، علاوه بر دسترسی به احادیث مشابه، اختلاف بین آنها را به راحتی بررسی نماید؛
بررسی سند حدیث (این گزینه را در جای خود توضیح می دهیم)؛
امکان انتقال هر حدیث به حافظه مشترک بین برنامه ها؛
امکان چاپ احادیث.
3 جستجوهای گوناگون:
روش های متعدّدی برای جستجوی احادیث مورد نظر، در این قسمت درنظر گرفته شده است. قبل از هر چیز، امکان تعیین محدوده جستجو وجود دارد؛ یعنی می توان مشخّص نمود که عمل جستجو در میان کدام دسته از احادیث انجام پذیرد: احادیث قدسی، احادیث متواتر، احادیث مرفوع، اقوال پیامبران(ص) یا افعال آنها، تقریرات حضرت رسول(ص)، اقوال اصحاب پیامبر(ص) و یا اقوال تابعین آنها، یا احادیثی که در مورد صفات و شمایل بحث کرده اند.
انواع جستجوهای ارائه شده در این قسمت، عبارتند از:
جستجوی صرفی: در این گزینه می توان کلمه یا عبارت موردنظر را جستجوکرد؛ می توان خود کلمه، کلمه به همراه ملحقات آن، ریشه یک کلمه و یا ریشه و مشتقّات آن را جستجو کرد؛
جستجوی احادیث مشترک بین کتب: در این قسمت می توان احادیث مشترک بین جمیع کتب و یا احادیث مشترک بین چند کتاب را مشاهده نمود. همچنین می توان احادیثی را که فقط در یک کتاب خاص آمده و در سایر کتب نیامده اند، مشاهده نمود؛ مثلا می توان احادیثی را مشاهده نمود که فقط در صحیح بخاری نقل شده است؛
جستجو بر اساس راویان احادیث: در این قسمت می توان با استفاده از نام روات، حدیث موردنظر را جستجونمود. بدین صورت که می توان نام راوی موردنظر، یا کنیه، یا لقب او را مشخص کرده، احادیث روایت شده توسط وی را مشاهده نمود. جالب تر این که می توان به راحتی، سند مورد نظر را انتخاب کرد و روایاتی را که به این سند نقل شده اند، مشاهده کرد. البتّه لازم نیست سند را به طور کامل مشخّص کنیم؛ بلکه مشخّص کردن چند راوی هم کفایت می کند. بنابراین، می توان روایاتی را که امام حسین(ع) از حضرت امیر(ع) نقل کرده اند، ملاحظه کرد.
4 سند احادیث و رجال اسانید:
یکی از قابل توجّه ترین و مهم ترین قابلیّت های این برنامه، امکاناتی است که در قسمت های مختلف برنامه، در زمینه سند احادیث و راویان آنها گنجانیده شده است. قبل از آن که به توضیح این امکانات بپردازیم، متذکّر می شویم که ارائه این امکانات در کنار ارائه احادیث، خود یکی از مفیدترین مطالب مورد استفاده پژوهشگران است. یکی از کمبودهای بسیار مهمّ نرم افزارهایی که تاکنون در زمینه علم رجال تهیه شده است، همین مطلب (یعنی عدم ارائه اسناد در کنار احادیث) است. اهمیّت این هماهنگی و همراهی، بر اهل تحقیق، پوشیده نیست.1
خدماتی که در زمینه اسناد حدیث و رجال اسانید در این نرم افزار ارائه شده است، عبارتند از:
مشخص نمودن نوع سند که کدامیک از انواع زیر می باشد: حدیث قدسی، مرفوع، موقوف، مقطوع، کل اعلی، مرسل، مفصل، منقطع، معلّق، غریب، عزیز، متواتر، مشهور، کل اعلی؛
نحوه اخبار هر راوی از راوی دیگر به صورت: تحدیث، اخبار، صحابی عن صحابی، سماع؛
مشخّصات راوی: الصحابة، ثقة ثقة، ثقة حافظ، ثقة، متقن، عدل صدوق، لابأس به، صدوق سیء الحفظ، مقبول، مجهول الحال، مستور، ضعیف، لم یوثق، مجهول، متروک، واهی، ساقط، أتهم بالکذب، کذّاب؛
کلیه اسنادی که راویان سند جاری در آنها نقش دارند، به صورت درختی با رنگهای گوناگون به نمایش گذارده می شود و نشانی هر سلسله سند نیز مشخص می شود. بدین وسیله، به صورت کاملا زیبا، گزارشی از نحوه اخبار راویان ارائه می شود؛
امکان جستجوی همه روایاتی که توسط راوی مورد نظر روایت شده است؛
مفیدتر از امکان پیشین، امکان تعیین یک سند مشخّص و دیدن تمام روایات است که به این سند روایت شده اند. برای این منظور، ابتدا یک راوی را از بین فهرست روات انتخاب کرده، سپس برای تهیّه سند مورد نظر، شاگردان و اساتید او در اختیار گذارده می شوند که می توان بدین وسیله، سند مورد نظر را مشخّص کرد و سپس احادیث مورد نظر را جستجونمود؛ البته لازم نیست سند کامل باشد؛ بلکه تعیین دو راوی هم کافی است؛
تعداد احادیثی که توسط راوی موردنظر در هر کتاب روایت شده است مشخّص می گردد و به صورت نموداری به نمایش درمی آید. این نمودار را می توان به راحتی چاپ نمود. بدین وسیله می توان آمار دقیقی از تعداد روایات هر راوی به دست آورد.
5 چاپ احادیث و متون:
در این برنامه، همچون سایر برنامه ها، امکان چاپ موارد مورد نیاز درنظرگرفته شده است. مواردی که می توان آنها را چاپ نمود از قرار زیراند:
متن احادیث مورد نظر، به همراه اعراب و با صفحه بندی مشابه کتاب؛
چاپ راویان حدیث مورد نظر و همچنین سلسله راویانی که در سند خاص وجود دارند؛
چاپ نمودار آماری از تعداد روایات هر راوی در جمیع کتب نه گانه؛
چاپ لیست مختصر روایات.
همچنانکه متذکّر شدیم، در این نرم افزار، فهرستهای متعدّدی درنظر گرفته شده است. لیکن امکان چاپ، فقط در بعضی از فهرستها وجود دارد و این، خود، یکی از کمبودهای برنامه است.
6 راهنمایی برنامه و مسابقات آموزشی:
برای استفاده هرچه بهتر و راحت تر از بخشهای مختلف برنامه، توضیحات کامل و لازم در قسمت راهنمایی برنامه درنظر گرفته شده است که در هر قسمت، توضیحات مربوط به همان قسمت را در اختیار استفاده کننده قرارمی دهد. علاوه بر این، توضیح کاملی از زندگینامه مؤلّفان کتب، و نیز مستندات تحقیقی برنامه، ارائه شده است و چند مسابقه آموزشی به صورت های زیر درنظر گرفته شده است:
سؤالهایی در مورد «علم الحدیث» به همراه جوابهای درست آنها؛
سؤالهایی در زمینه مسائل فقهی؛
سؤالهایی در مورد فضائل اصحاب رسول گرامی اسلام(ص)؛
مسابقه حفظ حدیث (که در این مسابقه، احادیث با حذف چند کلمه از متن، به نمایش گذارده می شوند و استفاده کننده باید به ترتیب، جاهای خالی را پرکند).