هنر و هنر دینی

در کلام مقام معظم رهبری
هنر، عبارت است از: کیفیت بیان و ادای یک مطلب به شکلی زیبا و ظریف و توأم با ذوق. این را ما هنر می گوییم که شامل: سخن گفتن، شعر گفتن، داستان نوشتن، نویسندگی های هنرمندانه و انواع و اقسام شاخه های گوناگون، هنر می شود. در هنر اصل این است که آن هنرمند، یک پیام و مقصود و مضمونی در ذهن داشته باشد و بخواهد آن را به مخاطبین خودش تعلیم بدهد و به ذهن ها و دل ها برساند و در آن رسوخ بدهد. دوم این که آن کار را با ظرافت و زیبایی و به صورت جاذبه دار انجام دهد؛ که این را ما هنر می گوییم و هنر را به این ترتیب تعریف می کنیم.(1)
می دانید هنر این خصوصیت را دارد که به خاطر ملایمت با طبع آدمی، بی شک در طبع او اثر می کند. هر هنری در طبع آدمی اثر می گذارد، اگر چه آن کسی که مورد اثر قرار گرفته، نتواند آن هنر را تحلیل کند. هنر اثر خود را می گذارد؛ یعنی دل رامنقلب می کند و اثری در روح باقی می گذارد. هر چه مایه ی هنری کم تر باشد، اثر هم کم تر می شود.(2)
هنر، مکمل وجود انسان و جامعه است(3) و «هنر برای هنر»، حرفی است بی معنا.(4)
هنر، یک شیوه ی بیان و یک شیوه ی ادا کردن است؛ حقیقت هنر چیزی جز این نیست. منتها این شیوه ی ادا و این شیوه ی بیان، وقتی که هنر به معنای حقیقی کلمه شد از همه چیز دیگر، از هرتبیین دیگر، رساتر و دقیق تر و سازگارتر است.(5)
هنر، بیان کننده ی احساس انسان است و بدون هنر اتصال دوره های مختلف تاریخ انسان میسر نیست.(6) هنر دقیق ترین و رساترین وسیله ی انعکاس اندیشه ها و آرمان های شریف می باشد.(7)
هنری که در خدمت حق، انسانیّت و راستی و درستی قرار داشته باشد، ارزشمند محسوب می شود.(8) اگر در جامعه درخشش هنر وجود داشته باشد، فضای جامعه درخشان می شود.(9)
مردم را باید با مؤثرترین ابزارها با مسایل آشنا کرد که البته باید روی ابزارهای هنری تکیه و تأکید بیش تری بشود و یک مجموعه ی هنری در این رابطه به صورت مبانی کاری، مشغول فعالیت باشند. ما در زمینه ی کار هنری در گذشته و پیش از انقلاب خیلی کم کاری داشته ایم.(10)
من روی این مسأله ی هنر خیلی اهتمام دارم؛ ما از لحاظ هنر عقب هستیم. دنیا از ابزار هنر علیه انقلاب به شدّت استفاده می کند. البته این را هم عرض بکنم که من با این که این ارشاد و هدایت واقعی را قبول دارم و شدیدا به آن معتقد هستم، سخت گیری نسبت به بعضی چیزها را قبول ندارم. لذا هر چیزی را که می خواهید مقرر بکنید، سعی بشود از یک بینش فکری و منطقی قابل دفاع ناشی شده باشد.(11)
اگر یک انقلاب و یک فرهنگ، یک تمدن و یک حقیقت به میدان هنر راه نیابد و از شیوه های هنری برای مطرح شدن بهره گیری نکند، آن انقلاب، فرهنگ و تمدن در جامعه رشد نخواهد کرد.(12)
شکی نیست که کسانی که تفکر یا انگیزه یا اَهوای غلط دارند، از هنر استفاده خواهند کرد. هنر چیزی است که همه ی صاحبان شعور در جهان می خواهند از آن استفاده کنند. اصلاً در دنیا هیچ صاحب عقلی وجود ندارد که نخواهد از هنر استفاده کند. یکی از انواع استفاده هم این است که اندیشه ی ناپاکی را به وسیله ی هنر در ذهن انسان ها بریزند.(13)
هنر اسلامی یعنی هنری که با محتوا و هدف ها و آرمان های اسلامی به وجود بیاید تا بتواند در مقابل آن هنری که انسان ها و جوان ها را گمراه می کند، بشر را با سرگرم کردن به چیزهایی غیرواقعی و دروغ از آرمان ها و ایده های خودش باز می دارد و در صحنه های علمی به ظلم های عالَم کمک می کند، از مظلومین عالم هرگز دفاع نمی کند و در خدمت زر و زور استکبار است، بایستد.(14)
هنر، بهترین وسیله برای انعکاس مفاهیم اسلامی و انسانی است. انقلاب و جامعه ی اسلامی برای برقراری ارتباط و ابلاغ مکنونات قلبی خود به مخاطبینش به هنر فاخر و برجسته نیاز دارد. لذا دانشجویان ما باید هنر را مغتنم بدانند و آن را در جهت انعکاس مفاهیم و ارزش های اسلامی مردم به کار ببرند.(15)
کاری که به نظر بنده باید بشود این است که: مفاهیم اسلامی و ارزش های اسلامی درست شناخته و دانسته شده تا سرچشمه های گوناگون هنری به خودی خود بجوشد و بروز کند.(16)
در یک جامعه ی اسلامی، هنر باید منطبق با موازین اسلامی باشد و انحراف در مسایل هنری به هر شکل که باشد، پذیرفته نیست.(17)
هنر در صورتی ارزش دارد که یک محتوایی داشته باشد و یک چیزی را بیاموزد. خطی را که مردم آن را تعقیب می کنند، روشن کند. در کل برای سعادت و رستگاری مردم، یک عامل باشد؛ این هنر را هنر متعهد می نامند.(18)
پیغمبر اسلام صلی الله علیه و آله وسلم از همه ی ابزارهای ممکن برای حمل همین فکری که شما هنرمندان به دنبال این هستید، استفاده کردند. در این راه از فاخرترین و مترقی ترین نوع هنر که در قرآن متجلی است، بهره جستند. شما اگر در قرآن کریم و بیانات حضرت رسول ( صلی الله علیه و آله وسلم ) دقت کنید، خواهید دید که در مفهوم «توحید»، دشمنی با شرک و بت و شیطان، که مظهر پلیدی است، تصمیم بر تلاش و کار خستگی ناپذیری، محبت به مردم و تکریم انسان و انسانیت و حمایت از مظلومان و مستضعفان، در سرار آن موج می زند. یعنی کلیه ی اصول اسلام و مسایلی که جزء پایه های اساسی انقلاب به شمار می رود، در تمام قرآن و ادبیات درست صدراسلام موج می زندوهیچ گونه حرکت زیگزاگی درآن نیست.(19)
در زمینه ی هنر و تربیت هنری، ما در گذشته و پیش از انقلاب متأسفانه خیلی کم کاری داشتیم و این باید جبران بشود.(20)
هزاران چشمه ی جوشنده را دست های پلید و خائن آلوده کردند؛ نه فقط در دوران رژیم ستم شاهی وابسته که اوج محنت و نکبت بود، بلکه در طول قرن ها. ما از لحاظ هنری ملتی هستیم که استعدادمان از ملت های دیگر کم تر نیست؛ تاآن حد که من با هنر و هنرمندی آشنا هستم، می بینم که ما خیلی سابقه داریم. مضامینی که در شعرهای ما، در قصه ها و در برخی از انواع دیگر هنر در کشور و ملت ما هست و از دیرزمان وجود داشته، برجسته است. در زمان خودمان هم، آن دوران محنت بزرگ تاریخ ملت ایران که آمده بودند تا همه چیز را غارت کنند و ببرند و خورده بودند، می دیدیم استعدادهای بسیار برجسته ای در زمینه ی شعر، در زمینه ی قصه نویسی و در زمینه ی فیلم و عکس و چیزهای دیگر وجود داشت، اما این سرچشمه ها را با دست های آلوده ی خودشان آن چنان آلودند که نه فقط تشنگی رابر طرف نمی کرد، نه فقط شفابخش نبود، که کشنده بود.(21)
وقتی انقلاب شد، همه چیز ما عوض شد. همه ی جریان ها تغییر پیدا کرد. هنر هم همین طور. بگذریم از تعداد هنرمندی که باز هم حاضر نشدند با مردم راه بیایند و در خدمت قرار بگیرند.(22)
هنر در جمهوری اسلامی یک وسیله و ابزار و از شمار بهترین هاست. اگر جمهوری اسلامی حرفی برای گفتن و یا ایده ای برای عرضه کردن دارد، این عرضه باید با بهترین شیوه ها که همان هنر است، انجام گیرد.(23)
شک نبایدکرد که انقلاب به هنر نیازمند است. هنر انقلاب از آن جا که باید حامل مفاهیمی نو و آشنا باشد و از آن جاکه باید با همه ی معارضه ها و خصومت هایی که هیچ انقلابی از آن مصون نیست، درگیر شود و از آن جاکه باید معارف نوین را در ذهن ها راسخ و ماندگار سازد، ناگزیر باید هنر، ممتاز و فاخر و پیشرو باشد.(24)
امروز با حاکم شدن ارزش های الهی و باورود توده های مردم درصحنه های جدّی و واقعی زندگی، میدان هنر آزمایی به روی همه باز است. فضای انقلابی، آن هم انقلابی به معنای حقیقی کلمه که متکی به دست و دل مردم است، خود، بزرگ ترین مشوق است. مفاهیم انقلابی و حماسه های مردمی و آرمان های انقلاب، وسیع ترین عرصه ی جولان ذهن شاعر و هنرمنداست. هر ذهن آفریننده می تواند: درشرف و شجاعت این مردم، در مبارزه به خاطر زندگی شایسته با گرگان درنده ی استکبار، در شکستن بت های زرو زور و تزویر، در صفای دل جوانان، در استحکام و مقاومت مادران، در افراشتن پرچم حمایت از مستضعفین و درصدها جلوه ی انقلاب اسلامی، مسحورکننده ترین زیبایی ها را ببیند و با سرانگشت ذهن خلاق خود برای دیگران ترسیم کند. این طبیعی ترین توقعی است که انقلاب از شاعر و هنرمند امروز دارد. انقلاب، بی شک چشم به راه آن ها که می گفتند «برطاغوت»اند، امّا درعمل با «طاغوت» رفتند، نخواهد ماند. بیش ترین تکیه ی انقلاب بر نیروهای زاییده از انقلاب و پرورش یافته در مهد آن است.(25)
هنرامروز ایران، هنر «مقاومت» است، نه هنر «تسلیم وسازش». این گونه هنر، شرط اصلی آگاهی و زمان شناسی و نیز شجاعت و گستاخی در برابر تهاجم وحشیانه ای است که در آن از همه ی ابزارها برای سرکوبی و به ذلت کشانیدن ملت ما استفاده می شود.
بقایای هنر دوران طاغوت که تسلیم در برابر تهاجم فرهنگی بیگانگان، روح و ویژگی اصلی آن بود، نمی تواند در بنای فرهنگ و هنر انقلابی این روزگار نقش و سهمی داشته باشد.(26)
عزیزان توجه داشته باشید! هنری که امروز به نام «هنر اسلامی» و «هنر انقلابی» ارایه می شود، آبروی جمهوری اسلامی و انقلاب اسلامی است. لذا باید هم از لحاظ تکنیک و هم از لحاظ محتوا همواره در منتهای قوّت باشد. ما امیدوار هستیم که آن اوج و جهش را بعد از چندسال به دست بیاوریم. باید محتوای هنر و قالب هنر، هر دو با هم و به موازات هم، ترقّی و پیشرفت داشته باشد.(27)
هنراسلامی اساسا غیر از هنر مسلمانان است. این را من بارها در صحبت هایم گفته ام. غالبا هنر مسلمانان با هنر اسلامی اشتباه می شود. خوب، اگر یک مسلمانی یک آهنگ یایک فیلم ساخت، آن آهنگ یا فیلم ساخته ی یک مسلمان است، امّا لزوما اسلامی نیست.
هنر اسلامی آن چیزی است که در آن عنصر سازنده ای از اندیشه ی اسلامی وجود داشته باشد. یعنی در قالب هنریِ آن، نه فقط در محتوا، چیزی از اسلام و اندیشه ی اسلامی وجود داشته باشد. این می شود هنر اسلامی. بروید دنبال این که بتوانید سررشته ی هنر اسلامی راپیداکنید.(28)
بنده از ته دل واز بن دندان، ایمان راسخ و قطعی دارم که هنر آینده ی این کشور، هنری جوشنده و هنری برتر خواهدبود. همان طور که در میدان های دیگر مشاهده کردیم.(29) پی نوشت ها:
(1) روزنامه ی جمهوری اسلامی، 21/1/64.
(2) روزنامه ی جمهوری اسلامی، 4/1/65.
(3) روزنامه ی جمهوری اسلامی، 22/3/61، در جمع شعرا و هنرمندان.
(4) روزنامه ی جمهوری اسلامی، 6/9/72، در دیدار از اولین نمایشگاه نگارگری اسلامی.
(5) روزنامه ی جمهوری اسلامی، 29/9/65، در سومین کنگره ی شعر و ادب.
(6) مجله ی سروش، 2/12/58.
(7) مجله ی سروش، 14/1/61.
(8) روزنامه ی سلام، 25/4/70.
(9) روزنامه ی جمهوری اسلامی، 29/3/61.
(10) روزنامه ی جمهوری اسلامی، 3/4/66، در مراسم سالگرد تأسیس سازمان تبلیغات.
(11) روزنامه ی جمهوری اسلامی، 5/9/71، در دیدار با وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی.
(12) روزنامه ی جمهوری اسلامی، 22/3/61.
(13) روزنامه ی جمهوری اسلامی، 15/7/70.
(14) روزنامه ی جمهوری اسلامی، 6/11/71.
(15) روزنامه ی اطلاعات، 2/8/70.
(16) روزنامه ی کیهان، 12/7/73.
(17) روزنامه ی جمهوری اسلامی، 5/9/71.
(18) مجله ی پیام انقلاب، 4/3/59.
(19) روزنامه ی جمهوری اسلامی، 22/8/68.
(20) روزنامه ی جمهوری اسلامی، 3/4/66.
(21) روزنامه ی جمهوری اسلامی، 16/12/63.
(22) روزنامه ی جمهوری اسلامی، 31/6/63.
(23)روزنامه ی جمهوری اسلامی،12/3/63،پیرامون حجاب وهنر.
(24) روزنامه ی جمهوری اسلامی، 14/8/65.
(25) روزنامه ی جمهوری اسلامی، 27/9/63.
(26) روزنامه ی جمهوری اسلامی، 15/2/64.
(27) روزنامه ی جمهوری اسلامی، 31/6/63.
(28) روزنامه ی جمهوری اسلامی، 16/11/60، پیام به شرکت کنندگان در مسابقات بین المللی قرائت قرآن.
(29) روزنامه ی جمهوری اسلامی، 16/12/63، در گشایش تالار اندیشه.