نمایه هایی از دیوانگی در منطق الطیر عطار

مقدمه دیوانه در فرهنگ لغات:
دیوانه [د ی نَ/نِ] (صفت نسبی) از دیو + انه (= ادات نسبت) مانند دیو، در اصل به یای مجهول بوده به معنی کسی که منسوب و مشابه دیوانه باشد در صدور حرکات ناملایم و در آخر این لفظ که هاء مختفی است برای نسبت و مشابهت باشد (غیاث)
منسوب به دیو و جن ضد فرزانه (آنندراج) زنجیری، احمق، نادان (ناظم الطباء) سودایی، شوریده، شیفته، شیدا، واله، دلشده (لغت نامه دهخدا)
در مازندران به دیوانه شِفْتِه می گویند (= شیفته)
دیوانه در منطق الطیر عطار معنی لغوی خود را باخته است دیوانه در منطق الطیر همان «رند» حافظ است درست همانند رند حافظ یک «انسان کامل» و «ولی خدا» است برای فهم بیشتر موضوع به رند حافظ می پردازیم:
رند در دیوان حافظ از بسامد بالایی برخوردار است و بیش از 80 بار در دیوان حافظ تکرار شده است شاید هیچ کلمه ای در دیوان حافظ دشوارتر از رند نباشد مهمترین و منسجم ترین تزی که حافظ دارد رندی است در میان شعرای فارسی زبان نخست بار در دیوان سنایی است که رند قدر می یابد و بر صدر می نشیند [رند پیش از سنایی در معنی لغوی خود بکار می رفت [رند عطار هم مانند سنایی و حافظ، قلندر، عاشق: لاابالی و دُردنوش است.
رند سعدی هم نافرزانه، عاشق پیشه و مخالف با نام و تنگ است.(1)
در تمام 11 حکایتی که عطار در منطق الطیر از دیوانه به تصویر می کشد دیوانه او نه تنها دیوانه نیست بلکه بسیار فرزانه نیز می باشد و به اصطلاح جزو «عقلاء مجانین» است، مرد تمام است، دقیقا مبین ضرب المثل معروف فارسی ذیل راجع به دیوانه است:
حرف راست را از دیوانه بشنو
دیوانه به کار خویشتن هوشیار است
...
قبل از اینکه دیوانه را به طور کامل در منطق الطیر عطار بررسی کنیم چند نمونه از متونی که دیوانه در آنها معنی عاشق، عاقل و فرزانه به کار رفته بر می شماریم.
سعدی: چنین گفت دیوانه هوشیار
چو دیدش پسر روز دیگر سوار
و گر در سرش هول و مردانگیست
گریزند ازو کاین چه دیوانگیست
پروین اعتصامی (متوفی به سال 1320) در دیوان اشعار خود داستان زیبایی را از یک دیوانه به تصویر می کشد با عنوان دیوانه و زنجیر:
گفت با زنجیر، در زندان شبی دیوانه یی
عاقلان پیداست کز دیوانگان ترسیده اند...
سید اشرف الدین گیلانی (قزوینی) یکی از مبارزان سرسخت و سخت کوش نهضت مشروطه به ویژه در دوره استبداد صغیر محمدعلی شاه بود که شاعر ملی عهد انقلاب مشروطه خوانده شد. مردم او را به خاطر روزنامه اش نسیم شمال می نامیدند. دولت مکرر از دست او به ستوه آمده بود و عاقبت او را دارالمجانین بردند. تنها بهانه ای که برای ساکت کردن او و بستن روزنامه اش تراشیدند، متهم کردن وی به جنون بود.(2)
اینک نمونه ای از مستزادهای او:
دوش می گفت این سخن دیوانه ای بی بازخواست
درد ایران بی دواست
عاقلی گفتا که از دیوانه بشنو حرف راست
درد ایران بی دواست
در دیوان غزلیاتِ شمسِ مولانا کرارا «دیوانه» به معنی «عاشق» به کار رفته است.
لقمان سرخسی: به طوری که در اسرارالتوحید آمده است از عقلاء مجانین بود و با شیخ ابوسعید ابوالخیر مصاحبت داشت عطار نیز در منطق الطیر داستان زیبایی از او به تصویر می کشد:
[تفرید = فرد شدن، از همه مردم متمایز شدن مثل مجنون در عشق لیلی]
اینک تصویرهای مختلفی از دیوانه (= رند = انسان کامل) در منطق الطیر:
1 حکایت آن دیوانه که با خضر مکالمه کرد (صص 44 50)
خضر از یک دیوانه (= انسان کامل) می خواهد با او یار شود دیوانه مخالفت می کند و دلیلش این است که خضر آب حیوان خورده و جاودانه است در حالی که دیوانه یا «مرد تمام» بر سر آنست تا در راه معشوق ترک جان گوید:
2 حکایت جبه خواستن دیوانه از حق سبحانه تعالی (صص 110 111) تصویری که عطار از این داستان ارائه می دهد بی گمان انسان را به یاد سوره کهف آیه 90 می اندازد:
وَجدها تطلعُ علی قومٍ لم نجعل لهم من دونها سترا
(... تا به مکان برآمدن آفتاب رسید دید بر قومی طلوع می کند که ما بر آن غیر از پرتو خورشید پوششی قرار نداده ایم.)
دیوانه دل برخاسته ای که برهنه بود از خداوند می خواهد به او جبه ای محکم عطا فرماید همانگونه که به انسان های دیگر عطا کرد:
سروش به دیوانه می گوید: برو ده روز دیگر صبر کن تا ترا یک جبه ای بخشم ده روز شد دیوانه دید شخصی سریع آمد و جبه ای برایش آورد که:
در پایان عطار نتیجه می گیرد:
3 حکایت عزیزی با دیوانه (ص 112)
در این حکایت نیز عطار داستان دیوانه ای (= صوفی) را به تصویر می کشد که یک نَفَس بُوی جمعیت نمی یابد.
(جمعیت اصطلاح عرفانی ضدتفرقه)
4 حکایت سرای ساختن بازاری و دیوانه (ص 139)
یک بازاری از سر غرور سرای زرنگاری ساخت بعد از اینکه سرای او تمام شد همه مردم را دعوت کرد تا سرای او را ببینند «از قضا دیوانه» او را بدید «مرد دیوانه (= فرزانه) با سخنان عاقلانه خود مرد را متوجه اشتباهش می کند.
5 حکایت گریستن دیوانه در دم نزع (ص 157)
دیوانه ای (= اهل راز) وقت نزع و جان کَنْدَن او دراز گشت از سر بی قوتی و اضطرار همچو ابر، زار می گریست دیوانه به خداوند می گوید:
این حکایت نیز دارای نتیجه عرفانی است عطار این حکایت را در مصیبت نامه هم نقل کرده است.
مضمون داستان های شماره 6 و 7 و 8 اینست که: مردان خدا با خدا گستاخی و مطایبه می کنند.
6 دیدن دیوانه غلامان عمید را در خراسان (صص 187 188)
برای خراسان عمیدی (= رئیس، حاکم) پیدا شد که «صد غلامش بود ترک ماهروی» بعد عطار به توصیف غلامان می پردازد از قضا دیوانه (= عاشق حق) بسیار گرسنه ای که ژنده پوش و پای برهنه بود خیل غلامان را از دور می بیند و می پرسد: که این خیل حور کیستند؟ بزرگی به او اینگونه پاسخ می دهد: «کین غلامان عمید شهر ماست». بهتر است که بقیه حکایت را از زبان عطار بشنوید:
عطار می گوید این عاشق خدا گستاخ است عاشقان حق می توانند با خداوند مطایبه کنند:
7 در گستاخی آن دیوانه تن برهنه (ص 188)
دیوانه ای (= عاشق حق) که تن برهنه بود گرسنه اش شده بود و در میان راه می دوید سرمایی سخت بود و باران شگرف در گرفت دیوانه از باران و برف تَر شد زیرا خانه ای نداشت.
عاقبت به یک ویرانه ای رسید (درویش هر کجا که شب آید سرای اوست) به محض اینکه دیوانه در ویرانه گام نهاد خشتی از بام ویرانه بر سرش آمد سرش شکست و خون مثل جوی روان شد.
مرد دیوانه (صوفی) سر به سوی آسمان بلند کرد و:
(عاشقان حضرت دوست می توانند با او مزاح کنند)
8 حکایت قحطی که در مصر به هم رسیده بود و مقال دیوانه (صص 189 190)
همه مردم از گرسنگی مرده بودند از قضا دیوانه ای (= صوفی وارسته ای) چون دید همه مردم به خاطر گرسنگی مرده اند:
9 حکایت دیوانه که کودکانش سنگ می زدند (ص 190 191)
دیوانه خونین دلی بود که کودکان به سوریش سنگ می انداختند دیوانه برای در امان ماندن از دست کودکان به کنج گلخنی پناه برد در کنج گلخن روزنی بود ناگهان از آن روزن تگرگی شروع به بارش کرد.
و بر سر دیوانه ریخت دیوانه پنداشت که همچنان کودکانند که سنگش می زنند شروع به دشنام دادن کردو بسی دشنام زشت گفت ناگهان باد دری بگشاد روشنی در خانه گلخن افتاد دیوانه دانست که تگرگ است سنگ نیست.
10 حکایت دیدن سلطان محمود دیوانه را در ویرانه (ص 241)
سلطان محمود غزنوی «بیدلی دیوانه» را در ویرانه ای بدید که:
دیوانه بیدل چون شاه را دید گفت دور باش زیرا تو شاه نیستی دون همت هستی و در عین حال کافر نعمت هم می باشی:
11 سؤال کردن مردی از دیوانه (ص 249)
مردی از دیوانه پرسید: برایم شرح ده که این عالم چیست؟
جهان مثل عسل پر از موم است اگر کسی با دست عسل را هم بزند بدون شک سراسر موم گردد جهان موم است دیگر چیز نیست... منابع و مأخذ:
1 خرمشاهی، بهاءالدین، حافظ نامه ج 2، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی و انتشارات سروش چاپ اول 1366 ص 403 الی 407.
2 دبیر سیاقی، سیدمحمد، نثرهای دلاویز و آموزنده فارسی ج 2، تهران، زوار، 1353 ص142 146.
3 کل ابیات منطق الطیر از منطق الطیر چاپ کشور هندوستان به اهتمام کیسر یداس سال 1933 گرفته شده است.