شناسه : ۳۲۸۳۲۸ - پنجشنبه ۱۵ تیر ۱۳۹۶ ساعت ۰۲:۱۱
سال امیرالمؤمنین(ع)، سال بازشناسی حکومت علوی، سال بازنگری در عملکردها
سرمقاله
نام علی(ع) و یاد سلوک علوی، گرمی بخش خانه دل همه مردمانی است که جویای هدایت به حق و سلوک انسانی و تعالی جامعه و انسانند؛ و روشنی راه ره جویانی است که در پی «انسان کامل»اند تا جرعه ای از کوثر معرفت و عمل او بنوشند. علی(ع) همان انسان کاملی است که طلوع خورشید هدایت از مشرق کوثر اوست و آدمیان همه جرعه نوش آفتاب کمال اویند. حکومت علی(ع) جلوه ای است از آفتاب جهانتاب روح او و گستره کمالات وی؛ آبشاری عظیم که آدمیان را جز جرعه هایی چند نصیب نشد و کوهساری سر به عرش ساییده که پرندگان بلندپرواز نیز از دستیابی به قله آن درمانده اند؛ چنان که فرمود:
«ینحدر عنّی السیلُ و لا یرقی الیّ الطیرُ.»[1]
انسانی در تراز امیرالمؤمنین علی(ع) که زبان از وصف وی عاجز و قلم در شرح او درمانده و خیال در نقش کمالاتش ناکام است، و در یک کلمه، عیار انسانیت و بندگی است، به روشنی آفتاب پیداست که نمی تواند در قالب این زمان یا آن مکان بگنجد، اما فرصتهایی از این دست، زمینه تلاش بیشتر در شناخت کمالات حضرت(ع) و تأسی به وی را فراهم می سازد و الا چنان که رهبری معظم نیز تأکید کردند همه سالها، سال امیرالمؤمنین(ع) است.
علی(ع) نسخه تمام عیار «مسلمانی» است که پیامبر اکرم(ص) در پی تربیت و ارائه آن به بشریت بود تا گواه صادقی بر این حقیقت باشد که با اسلام «دین» به کمال رسیده است و «انسان» کامل در چه ترازی از کمالات است؛ «قل کفی بالله شهیداً بینی و بینکم و من عنده علم الکتاب».[2] و اینچنین است که حتی فهرست کردن اوصاف و کمالات وجودی و محورهای زندگی و سرفصلهای شخصیت وی نیز کاری دشوار و نفس گیر است چه رسد به شرح و بسط آن.
یکی از عمده ترین محورهای مورد توجه در بررسی شخصیت امیرالمؤمنین(ع)، فصل اخیر حیات وی است که از فتنه قتل عثمان و رو آوردن مردم به حضرت آغاز می شود و به مصیبت عظمای شهادت وی و پایان «حکومت علوی» ختم می گردد؛ دوران کمتر از پنج سالی که در عین کوتاهی، حوادث و جریانات پردامنه ای را در خود جای داد. علی(ع) در حالی به حکومت می رسد که نزدیک به شصت سال از عمر وی سپری شده است. سالهایی که به تعبیر خودش، پیامبر(ص) او را به سینه می چسبانید، لقمه می جوید و به دهان او می گذاشت و هر روز به تربیت او همت می گماشت، و سالهایی که باز به بیان خودش، نور وحی و رسالت را می دید و بوی نبوت را می بویید و صدای ناله شیطان را که از درد نزول وحی و ناامیدی بود می شنید:
«وَضَعَنی فی حِجْرِه و أنا ولدٌ یَضُمُّنی إلی صدره و یکنُفُنی فی فراشه و یَمُسُّنی جسده و یشمّنی عَرْفَه و کان یَمْضَغُ الشی ءَ ثُمَّ یُلْقِمُنیه ... یرفعُ لی فی کلِّ یومٍ مِنْ اخلاقه عَلَماً و یأمرنی بالاقتداء به و لقد کان یجاورُ فی کلّ سنة بحراء فأراه و لا یراه غیری و لم یجتمع بیتٌ واحدٌ یومئذٍ فی الاسلام غیر رسول الله(ص) و خدیجة و أنا ثالِثُهُما، اری نور الوحیِ و الرسالةِ و أشمُّ ریحَ النبوّةِ و لقد سمعتُ رِنَّةَ الشیطانِ حین نزل الوحیُ علیه(ص) فقلتُ: یا رسول الله! ما هذه الرِنَّةُ؟ فقال: هذا الشیطان قد أیسَ من عبادته. انّک تسمع ما اسمع و تری ما اری الّا انّک لستَ بنبیّ و لکنّکَ لوزیرٌ و انکَ لعلی خیر.»[3]
سالهایی که در بدر و احد و احزاب و حنین و همه عرصه های رسالتِ پیامبر(ص) آنهمه فضیلت را نصیب خود ساخت و آنهمه آیات در شأن وی اختصاص یافت، و سالهای بس دشوار و طولانی پس از رحلت پیامبر(ص) که سرمایه وی و در واقع سرمایه هدایت مردم، بر باد می رفت و او چاره ای جز صبر علوی نداشت:
«فصبرتُ و فی العین قذًی و فی الحلق شجاً، أری تراثی نَهْباً حتی مَضَی الاولُ لسبیله ... فمُنِیَ الناس لعمر الله بخبط و شماسٍ و تلوّنٍ و اعتراضٍ، فصبرتُ علی طولِ المدّة و شدّة المِحْنَةِ، حتی اذا مضی لسبیله ... الی أن قام ثالثُ القومِ نافجاً حضنیه، بین نثیله و معتلفه.»[4]
جامعه ما نیازمند شناخت همه اینهاست اما وقتی از منظر حکومت دینی و در زمانه حضور نظام اسلامی به بازشناسی شخصیت امیرالمؤمنین(ع) می نشینیم، طبعاً فصل اخیر زندگی حضرت، اهمیتی دو چندان می یابد. این است که در سال علی(ع) به جرأت می توان گفت مهمترین وظیفه و عمده ترین دستاورد، شناخت حکومت علوی و تلاش برای پیروی از سیرت و سنت علی(ع) در حکومت می باشد؛ یعنی همان نام مقدس و عنوان گویای «حکومت علوی». در چنین سالی، اصلی ترین دغدغه ما باید آگاهی درست از حکومت امیرالمؤمنین(ع)، آرمانها، روشها و عملکرد آن، و مهمتر از آن، تلاش جدی برای نزدیکتر ساختن نظام جمهوری اسلامی ایران به حکومت علوی و الگو قرار دادن آن در همه ابعاد باشد و این همان رسالت بسیار سنگین و طاقت فرسایی است که با تعارف و شعار و ادعا نمی تواند به مقصد برسد. و صد البته کسی توقع ندارد، این نظام علی رغم همه ارزشهایش حتی در درازمدت بتواند همانند حکومت علی(ع) عمل کند؛ چه اینکه خود آن بزرگوار نیز هر چند در خصوص سلوک و زندگی شخصی خود ولی بر اساس یک ملاک کلی فرمود:
«در توان شما نیست که چنین کنید، لکن با پرهیزکاری و تلاش و پاکدامنی و رفتار صحیح مرا یاری کنید؛
ألا و اِنّکم لا تَقدِرونَ علی ذلک و لکنْ اَعینُونی بورعٍ و اجتهادٍ و عفّةٍ و سدادٍ.»[5]
ولی تردیدی نیست باید این نظام، حرکتی مطلوب و شتابی منطقی را به آن سو داشته باشد و اعلام سال امیرالمؤمنین(ع) برای شتاب بخشیدن به این حرکت و جبران برخی سستیها و کوتاهی هاست.
مسلمانان با داشتن الگویی چون حکومت پیامبر(ص) و علی(ع)، مسؤولیتی بزرگ برای برپایی حکومت اسلامی و نظام دینی دارند و ما با برخورداری از چنین حکومتی وظیفه ای دو چندان در نزدیک ساختن آن به آن الگوهای جاودانه داریم و با اعلام چنین سالی آن هم از جایگاه نظام اسلامی، این مسؤولیت بیشتر سنگینی می کند. بار اصلی این مسؤولیت، نخست بر دوش رهبری نظام اسلامی و در مرحله بعد بر عهده دیگر مدیران و دست اندرکاران آن و سپس بر عهده آحاد جامعه است. وقتی از منظر حکومت و مردم و مسؤولیتهای آن دو می نگریم، اعلام سال امیرالمؤمنین(ع) در واقع یادآوری به همه اعم از رهبری، مسؤولان و مردم برای هر چه بهتر شناختن حکومت علوی، و هر چه بیشتر نزدیک شدن به منش علوی و مسؤولیت در مقابل چنین حکومتی است و الاّ پرواضح است اگر صد بار نیز چنین اعلامی با همه تشریفات و تبلیغات آن صورت بگیرد، اما اقدامی عملی برای شناحت همه جانبه آن حکومت ممتاز و الگو و مقایسه عملکرد نظام جمهوری اسلامی ایران با آن و برنامه ریزی و تلاش برای پیروی از آن صورت نگیرد یا تنها بخشهایی از جامعه و نظام، مخاطب آن به شمار روند، پرپیداست که قرن امیرالمؤمنین(ع) نیز به حال جامعه و نظام ما فایده ای نخواهد بخشید چه رسد به سال حضرت!
امیرالمؤمنین(ع) در زمان خود گرفتار مردمانی چند بود که او، آنان را برای «خدا» می خواست و آنان، او را برای «خود» و آشکار است که کار «او» و «آنان» به سرانجامی دلخواه نخواهد رسید چرا که کار «خدا» و «خود» یکی نیست:
«و لیس امری و امرکُمْ واحداً، انّی اُریدکُمْ ِلله و اَنْتُمْ تُریدوننی لانفسکم.»[6]
«او» می خواست آنان را به راه بهشت ببرد هرچند با دشواری و تلخی:
«فانْ اَطَعْتُمُونی فانّی حامِلُکم ان شاء الله علی سبیلِ الجنّة و ان کان ذامشقةٍ شدیدةٍ و مذاقةٍ مریرةٍ.»[7]
ولی «آنان» کسانی بودند که اگر در مَثَل یکی اشان را امین بر کاسه ای چوبی می شمرد و به وی می سپرد، می ترسید آن کس بند کاسه را برباید:
«فلو ائْتَمَنْتُ احدَکم علی قعْبٍ لخشیتُ أنْ یذهَبَ بعلاقته.»[8]
مردمانی که بیشترین آنان، اساساً حکومت پیامبر(ص) را ندیده و لمس نکرده و بخشی نیز بیست و پنج سال از آن فاصله فرهنگی و تربیتی گرفته بودند، آیا حتی حضور شخص امیرالمؤمنین(ع) و حکومت وی می توانست راهگشای همه مشکلات آنان باشد و جامعه ای شایسته و راهی بهشت را نمودار سازد، چه رسد اگر فقط اکتفا به یادبود وی و ذکر کلیاتی چند از حکومت علوی شود. اینان مردمانی اند که نه تنها دردی را دوا نمی کنند بلکه به تعبیر علی(ع) اساساً درد اصلی خود آنانند و حکومتی که به اتکای اینان بخواهد بر مشکلات خویش و دشواریهای جامعه فایق آید همانند انسانِ خار در پایی است که می خواهد با خاری دیگر، خار اول را در آورد در حالی که می داند خار با خار است:
«اُریدُ أنْ اُداوِیَ بکم و انتم دائی کناقشِ الشوْکة بالشوْکة و هو یعلَمُ انّ ضَلْعها معها.»[9]
این است که اگر علوی نیاندیشیم و عزم بر علوی شدن نداشته باشیم و اگر برای پیروی عملی از سیره و سنت علی(ع) در حکومت و مردمداری و عدالتمداری و ستم سوزی و ضعیف نوازی و خدامحوری و باندگریزی و معنویت و اخلاق و مهربانی و دنیاگریزی و ریاست ستیزی حکومت علوی و پرهیز از قدرت خواهی و خودخواهی و دوری از تکبّر و تفرعن و خودمحوری و همه آنچه مایه جلال و جمال حکومت علوی بود، بویژه در جایگاه حکومت و در موضع مدیریت جامعه اسلامی، تلاشی جدّی و درخور نداشته باشیم و یکایک برنامه ها و ریز عملکرد خود در دو دهه گذشته نظام را با «حکومت علوی» نسنجیم و با تلقین و ادّعا و تبلیغات این توهم در ما صورت گمان و حتی باوری قطعی به خود بگیرد که عملکرد ما نقدناپذیر و در همه زمینه ها قابل دفاع است، سرگذشت ما نیز همانند مردمانی خواهد شد که حتی حضور شخص امیرالمؤمنین علی(ع) نیز نتوانست آنان را به سرمنزل مقصود برساند چه رسد به نام و سال علی(ع). او آنان را خسته و بیزار کرده بود و آنان نیز او را خسته و ملول ساخته بودند و در چنین مبادله ای، چاره ای جز جدایی نمی دید و آرزوی مبادله همه آنان با هزار مرد کارزار داشت:
«اللهمَّ انّی قد مللْتُهم و مَلُّونی، و سَئِمْتُهم و سئِمُونی، فأَبدِلْنی بهم خیراً مِنْهُم و أبْدِلْهُم بی شرّاً مِنّی، اللّهمَّ مِثْ قلوبَهم کما یُماثُ الملحُ فی الماء، أما و الله لودَدْتُ أنّ لی بکم الف فارسٍ مِنْ بنی فراس بن غَنْم.»[10]
اینان کسانی بودند که به تعبیر امیرالمؤمنین(ع) بدنهاشان گرد هم بود و دلها و خواستهاشان پراکنده، سخنشان سنگ سخت را نرم می کرد لیک کارشان دشمن را به طمع می افکند! در محافل و مجالس چنین و چنان می گفتند و شعار شجاعت واقدام و عمل سرمی دادند اما آنگاه که عرصه کارزار گشوده می شد فریادشان به فرار بلند بود:
«ایها الناسُ المجتمعة ابدانهم، المختلفة اهواؤهم، کلامکم یُوهی الصمَّ الصِلابَ و فعلُکم یُطْمِعُ فیکم الاعداءَ! تقولون فی المجالسِ کیتَ و کیتَ فاذا جاء القتالُ قلتُمْ حیدی حَیادِ!»[11]
این است که علی(ع) در چنین فضایی و در میان یارانی که چون شتران بی چوپان، از هر سو گرد هم آورده می شوند از دیگر سو پراکنده می گردند[12] و بسان جامه های مندرس، هرچه از سویی بدوزند از سوی دیگر پاره می گردد،[13] خود را بر شیبهای لغزنده ای می بیند که فرصت بسیاری از اصلاحات مورد نظر را از وی می گیرد که ریشه کنی طاغیان شام و برجای نشاندن ریاست طلبان و باج خواهان و امتیازجویانی که سالها در سایه سیاست موجود و با حمایت حاکمان وقت، بر گرده مردم سوار شده و از امکانات گسترده مسلمانان به چپاول برده اند تنها بخش کوچکی از آن بود:
«لَوْ قَد اسْتَوَتْ قدمای مِنْ هذِهِ المزالقِ لَغَیَّرْتُ أشیاءَ؛[14]
اگر گامهایم استوار می شد و از این لغزشگاهها و فتنه ها رهایی می یافت، هر آینه چیزهایی را تغییر می دادم.»
و پرپیداست که در نگاه آسمانزاد و در فضای همت بلند آن کاشف الغطای گستره دین و دینداری، زوال بدعتهایی چون نماز تراویح و به جماعت خواندن آن، نمی توانست اوج دغدغه وی در حکومت و تحوّلات مورد نظر وی باشد.
علی(ع) دنبال فرصت می گشت که افزون بر آن همه دگرگونیهای اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اخلاقی که ایجاد کرد، اصلاحات و تغییرات گسترده دیگری نیز به سامان برساند. و این نشان می دهد که حکومت علوی به آنچه آن بزرگوار در آن فاصله زمانی کوتاه با آنهمه موانع، عملی ساخت محدود نمی شود. به تعبیر حضرت امام خمینی:
«آن چیزی که موجب تأسف است، این است که مجال پیدا نکرد حضرت امیر سلام الله علیه، نگذاشتند مجال پیدا بکند. چون حکومتی که حکومت الله است در دنیا به آن نحوی که می خواست خود حضرت امیر، می خواست پیاده کند تا دنیا بفهمد که اسلام چی آورده است و چه شخصیتهایی دارد، در آن وقت که حکومت دست ایشان نبود که مجال نبود. آن وقت هم که حکومت دست ایشان آمد، باز مجال ندادند. سه تا جنگ بزرگ در زمان ایشان افروختند و مجال اینکه یک حکومتی که دلخواه او هست برقرار کند، نشد.»[15]
او به هدف دگرگونی بسیار گسترده اجتماعی و تربیتی و تخریب بنیانهای ناصواب سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی و برپایی حکومت علوی بر ویرانه های آن، حکومت را به دست گرفت و این علی رغم آن بود که پیش از پذیرش حکومت می دانست و پیش بینی نیز می کرد جامعه تاب تحولات مورد نظر او را ندارد و او نیز طبعاً کسی نیست که بتواند بر اصول خود پای بگذارد:
«دَعُونی و الْتَمِسُوا غیری فانّا مُستقبِلونَ امراً له وجوهٌ و ألوانٌ لا تقومُ له القلوبُ و لا تثبتُ علیه العقولُ و اِنَّ الآفاقَ قد أغامَتْ و المحجّةَ قد تَنَکَّرَتْ.»[16]
ولی آنگاه که عهده دار امر حکومت شد در همان نخستین سخن، به صراحت از تحوّلات عام و گسترده ای که در سایه و به دنبال حکومت وی رخ خواهد داد خبر داد و وضعیت جامعه را همسان با زمان بعثت پیامبر(ص) دانست و اینک رستاخیزی دوباره است که با آمدن حکومت علوی و گردش کار آن، در جامعه رخ خواهد داد و مردم، در هم آمیخته و غربال خواهند شد و همانند دیگ جوشان به هم خواهند خورد تا پایینیان بالا آیند و بالاییان پایین روند و کسانی که به ناحق عقب داشته شده اند جلو آیند و آنانی که به ناروا پیش افتاده اند پس رانده شوند:
«ألا و اِنَّ بلیّتکم قد عادَتْ کهَیْئَتِها یوم بَعَثَ اللهُ نبیَّه(ص). و الّذی بعثه بالحقِ لَتُبَلْبَلُنَّ بَلْبَلَةً و لتُغَرْبَلُنَّ غَرْبَلةً و لتُساطُنَّ سَوْطَ القِدْر حتی یعودَ اسفلُکم اعلاکم، و اعلاکم اسفَلکم، و لَیَسْبِقَنَّ سابقون کانوا قصَّروا، و لیُقَصِّرَنَّ سَبّاقونَ کانُوا سَبَقُوا.»[17]
سال امیرالمؤمنین(ع) سال اعلان چنین تحوّلات و آمادگی برای چنین رستاخیزی است که آغاز آن با پیروزی انقلاب اسلامی کلید خورده ولی به پایان نرسیده است. سال بازخوانی حکومت امیرالمؤمنین(ع) و تحلیل و بازشناسی و بازگویی آن دسته از تحوّلات و اصلاحاتی است که در نگاه بلند و آسمانی آن حضرت(ع) وجود داشت و جزء آرمانهای حکومت خویش می دانست اما فرصت دستیابی به آن را نیافت. سال بررسی همه ویژگیها و اوصافی است که در یک کلمه «حکومت علوی» را در تراز برترین و پرفضیلت ترین حکومت و ماندگارترین الگوی سیاست و مدیریت و حاکمیت برای پس از خود تا آن زمان که بشر به عدالت و حکومت نیاز دارد باقی گذاشت. حکومت علی(ع) حکومت عدل مطلق بود و این را همه می دانند، حکومت قانون بود، حکومت مردم بود، حکومت آزادی و امنیت جامعه بود، حکومت مبارزه با فساد و زیاده طلبی بود، حکومت دفاع از مظلوم و سرکوبی ظالم، پشتیبانی از ضعیف و مقابله با توانمندان بود، حکومت اصلاح جامعه و حرمت نهادن به انسان بود، حکومت تلاش برای رفاه و آسایش آحاد مردم بود، حکومتی بود که به فریاد محرومان می رسید و داد ستمدیدگان را می گرفت و تا ستمگر را به جای خود نمی نشاند آرام نمی گرفت و اساساً برای جامعه ای که حق ضعیفان از قدرتمندان بی هیچ دغدغه ای گرفته نشود قداست قایل نبود،[18] حکومتی بود که همه مردمان جامعه خویش را لااقلّ در یک نقطه مشترک می دانست و آن اینکه آفریده ای همانند هم اند، حکومتی بود که دنیا در چشم زمامدار آن، از برگی در دهان ملخی کمتر بود،[19] بلکه از روده خوکی در دست انسانی جذامی نیز پست تر بود.[20] حکومت، تنها زمانی در نگاه او قابل می نمود که در سایه آن اقامه حقی و دفع باطلی شود،[21] نشانه های دین آشکار گردد و شهرها رو به اصلاح گذارد و ستمدیدگان امنیت یابند و حدود الهی بر پا شود.[22] مقایسه عملکرد ما در نظام مقدس اسلامی و محاسبه فرصتها و امکانات و انتظارات، چه مقدار نزدیکی ما را به آن حکومت ممتاز نشان می دهد؟ آیا اساساً تا کنون محاسبه ای همه جانبه کرده ایم؟ و آیا از خود حساب کشیده ایم که دستاورد ما به چه میزان قانع کننده است؟ و چند درصد می توانیم ادعای انطباق با الگویی چون حکومت امیرالمؤمنین علی(ع) داشته باشیم؟
حکومتی که زمامدارش می گفت: ذلیل، پیش من عزیز است تا حقش را برایش بازستانم و قوی، پیش من ناتوان است تا حق را از او باز گیرم.[23]
زمامدارش می گفت: کسی که شنیدن حرف حق یا پیشنهاد عدالت برایش سنگینی کند، عمل به آن برای وی دشوارتر است، لذا شما از گفتن سخنی بحق یا ارائه پیشنهادی عادلانه به من، دست نگه ندارید.[24] آیا ما نیز به استقبال شنیدن حقایق و گوش فرا دادن به تذکرات و انتقادات می رویم و اساساً زمینه طرح آن را توسط دیگران بویژه اطرافیان خود فراهم می کنیم و یا بگونه ای رفتار می کنیم که دیگران فقط به خوشایند ما بگویند و بنویسند؟
در حکومت علوی، زمامدارش می نوشت: دور باد که خواسته ام بر من چیره شود و شره و طمع کاری ام مرا به گزینش غذاها بکشاند در حالی که در حجاز یا یمامه کسی یافت شود که امیدی به گرده نانی نداشته باشد و در خاطرش نیز نباشد که یک بار شکمش سیر شده باشد.[25]
زمامدارش در تأکید بر توجه ویژه به بیچارگانی که از طبقه پایین جامعه اند و در عین نیاز و گرفتاری راه به جایی ندارند می نوشت:
«الله الله فی الطبقة السفلی من الذین لا حیلة لهم.»[26]
زمامدارش به کارگزاران خود تأکید می ورزید: دورترین مردم از شما و مبغوض ترین آنان پیش شما، باید آن کسی باشد که بیش از همه جویای کاستیها و عیبهای مردم است، چرا که مردم کاستیهایی دارند که حاکم سزاوارترین فرد است که باید آنها را بپوشاند. مباد که در پی هویدا ساختن و کشف کاستیها و عیوبی که از چشم شما پنهان مانده باشید![27]
زمامدارش به کارگزاران خود سفارش می کرد با پرهیزکاران و راستگویان همنشینی کنند و همانان را نیز عادت و آموزش دهند که به ستایشگری او نپردازند و تملّق گویانه به کاری و خدمتی که نکرده خوشحال نسازند![28] آیا ما نیز به فراخور نیاز! به سرکوبی فرهنگ تملق و ستایشگری و گزارش کارهای نکرده و سجایای نداشته، اقدام کرده ایم؟
در حکومت علوی، زمامدارش، اساس کار خود را بر هدایت هرچه بیشتر مردمان حتی از میان دشمنانش، همانها که در مقابل او صف کشیده بودند استوار ساخته بود و مدارا را سیره خود می دانست، نه بهانه جویی و اشکال تراشی؛ تا جایی که این قاعده برخی از یارانش را به اشتباه انداخته و مدارا و متانت وی را از سر نگرانی از کشته شدن شمردند یا ناشی از تردید در حرکت و موضع دانستند ولی او سوگند خورد:
«ما رَفَعْتُ الحربَ یوماً الاّ و أنا اطْمَعُ أن تلحقَ بی طائفةٌ فتهتدی بی، و تَعْشُو الی ضوئی و ذلک احبُّ الیّ مِنْ أن أقتلها علی ضلالها.»[29]
زمامدارش به کارگزاران خود می فرمود: میان مردم در چشم دوختن و نگاه نیز یکسان عمل کنید تا بزرگان در شما طمع نکنند که به خاطرشان حاضرید ستم کنید و ضعیفان نیز از عدالتتان بر خود، ناامید نگردند.[30]
زمامدارش به کارگزارانی مورد اعتماد حتی مثل مالک اشتر نیز تأکید می ورزید اگر مردم گمان حیف و میلی در باره تو بردند، خود را پاسخگو بدان و دلیل و عذرت را توضیح بده و با روشنگری ات بدگمانی آنان در باره خودت را از میان ببر؛ این کار هم یک تمرین و ریاضت نفسانی برای تو است و هم با مردمت مدارا و همراهی کرده ای و هم با این کار به خواستت که ثابت داشتن و استوار ساختن آنان بر محور حق است دست خواهی یافت.[31] خود نیز چنین می کرد و شأن خویش را برتر از پاسخگویی به مردمی که او در خدمت آنان است نمی دانست و بموقع و بی تأخیر و کامل، مسایل را تشریح می کرد و نمی گفت من دستور می دهم و دیگران فقط باید اطاعت کنند. و اساساً چنین چیزی را در قاموس حکومت خود نمی پذیرفت:
«و لا تقولنَّ انّی مؤمَّرٌ آمُرُ فاُطاع.»[32]
زمامدار حکومت علوی به کارگزاران خود آموزش می داد برخی امور را باید شخصاً رسیدگی کنند که از آن جمله است برآوردن نیازهای مردم در همان روزی که مطرح می شود؛ همان نیازها و کارهایی که دیگر مسؤولان از عهده آن برنیامده اند.[33]
به آنان می گفت مبادا کاری که موجب تخفیف هزینه زندگی مردم شود بر شما گران آید، این ذخیره ای است که مردم آن را در آبادانی کشور به شما برمی گردانند و مایه زینت حکومت شماست، علاوه که جلب ستایش آنان را کرده اید و خود نیز از گسترش عدالت در میان مردم، مسرّت خاطر یافته اید و با ذخیره ای که پیش آنان با ایجاد رفاه و آسایش اجتماعی فراهم ساخته اید و به عدالت و مدارا رفتار کرده اید می توانید بر توانایی و امکانات اضافه آنان تکیه کنید و در دشواریها اطمینان ورزید.[34]
خود آن بزرگوار نیز عنایت ویژه ای به مسأله معیشت مردم و آبادانی کشور و بهبود سطح زندگی آنان داشت چه اینکه به عنوان نمونه در گزارش کوتاهی از وضع زندگی مردم و رفاه و آسایشی که در سایه حکومت وی برای آنان فراهم آمده بود به سه موضوع مهم غذا، آب و سرپناه اشاره می کند که توانسته است علی رغم زمان کوتاه و مشکلات بسیار، به عنوان حداقلهای یک زندگی در آن شرایط، برای نادارترین شهروندان حکومت خود و آنان که در پایین ترین سطح زندگی می کنند تأمین کند:
«ما اصبح بالکوفة أحد الاّ ناعماً، انّ ادناهم منزلةً لیأکل البرّ و یجلس فی الظلّ و یشرب من ماء الفرات؛[35]
هیچ کس در کوفه صبح نمی کند مگر اینکه در نعمت و رفاه است، کمترین آنان از نظر سطح زندگی، نان گندم می خورد و در سایه می نشیند و از آب گوارا(فرات؟) می نوشد.»
علی(ع) همان گونه که به فرهنگ و معنویت و اخلاق و دینداری مردم و عدالت میان جامعه می اندیشید به رفاه و آسایش و امنیت و تأمین حداقل معیشت مردم نیز می اندیشید، دغدغه گرسنگی، تشنگی، برهنگی و بی سرپناهی مردم را نیز داشت؛ نه فقط از آن جهت که در همه عمر چنین بود بلکه از آن روی که حالا دیگر زمامدار جامعه و پاسخگوی بیت المال و مسؤول تأمین امنیت و آسایش و گردش چرخ جامعه بر محور عدل و درستی و صلاح و سداد و توزیع عادلانه امکانات شده بود. هنگامی که عده ای از غیر مسلمانان که در پناه حکومت وی به عنوان اهل ذمّه زندگی می کردند به امیرالمؤمنین(ع) شکایت بردند نهری داشته اند که از میان رفته است و اگر تعمیر شود منطقه آنان نیز آباد خواهد شد، وآنان می خواهند به کمک خودشان ولی توسط حکومت این نهر احیا گردد، حضرت در نامه ای خطاب به حاکم آن دیار، دستور رسیدگی و اصلاح نهر می دهد با این استدلال و تأکید:
«فلعمری، لئن یَعْمُروا أحبّ إلینا من أن یخرجوا أو أن یعجزوا أو أن یقصروا فی واجب من صلاح البلاد؛[36]
به جانم سوگند که اگر آباد کنند، پیش ما محبوبتر و مطلوبتر از این است که بیرون بروند یا ناتوان گردند یا در امری لازم از مصلحت شهر، از عهده برنیایند و رها کنند.»
او ماندن نامسلمانان در کشور و بهره دهی به جامعه توسط آنان را می طلبد و در پی آن است که زمینه های مهاجرت آنان را برطرف کند یا کاهش دهد چه رسد به مسلمانان که هم کیش او نیز هستند.
او سالها به دیگران گوشزد کرده بود که اگر در دورترین نقطه کشور ستمی از ناحیه کارگزاری سر زند و حقی پایمال گردد و رسیدگی نکنند در گناه آن شریکند و نمی توانند از خود سلب مسؤولیت کنند، حال چگونه می توانست بر همه امور کارگزاران ریز و درشت خود صحّه بگذارد و دم فرو بندد.
او سالها به حاکمانی که رفیقان و هواداران و خویشان و تملق گویان و فرومایگان را میدان داده و بر مسلمانان و امکانات مادی و معنوی و فکری آنان مسلط کرده بودند اعتراض می کرد که چنین نکنند، حال جای شگفتی نبود که حتی بر سینه نزدیکانی چون عقیل که برادر بزرگتر وی است و عبدالله بن جعفر که برادرزاده و داماد وی است و ام کلثوم که دختر وی و فاطمه(س) است و امّ هانی که خواهر وی است، دست رد بزند و از چند درهم یا دینار یا مقداری گندم یا زینتی به عاریه، دریغ ورزد و چهره خاک آلود و رنگ پریده فرزندان برادر نابینای او نیز نتواند وجود سراسر عاطفه و مهربان وی را بر اصول و منطق حکومت علوی وی بشوراند! او از گرده ای نان خشک برای خود نیز دریغ می ورزید، از سرما می لرزید و به یک قطیفه از مال خود بسنده می کرد و چیزی از بیت المال برنمی گرفت[37] و به انتظار سهم مساوی خویش از بیت المال می نشست و حتی پس از فتح و پیروزی در بصره و هنگام خروج از آن شهر، آنچه همراه می برد همان مرکبی بود که سوار بر آن بود و با آن آمده بود و آرد و نانی بود که آن را از زراعت خود در مدینه همراه آورده بود و لباسی که بافته خانواده اش بود و با صدای بلند اعلام می کرد من خائن باشم اگر غیر از این باشد:
«یا اهل البصرة! ما تنقمون علیّ و الله انّهما و اشار الی قمیصه و ردائه لمن غزل اهلی، ما تنقمون منّی یا اهل البصرة، و الله ما هی و اشار الی صرّة فی یده فیها نفقته الا من غلّتی بالمدینة، فان أنا خرجتُ من عندکم باکثر ممّا ترون فأنا عندالله من الخائنین.»[38]
مشابه همین سخن را در سالهای حضور در کوفه نیز خطاب به کوفیان می فرمود:
«یا اهل الکوفة! اذا انا خرجتُ مِن عندکم بغیر راحلتی و رحلی و غلامی فلانٌ فأنا خائن.»[39]
و ظاهراً در همین کوفه است که شمشیری را به بازار آورد و جار می زد: چه کسی این را از من می خرد؟ به آن که جان علیّ در دست اوست اگر پول یک پیراهن را داشتم این را نمی فروختم!
ابی رجاء که روایتگر قضیه است می گوید به او گفتم: من پیراهنی را نسیه تا موعدی که سهم خود را از بیت المال بگیری به تو می فروشم. آنگاه پیراهنی را نسیه به او دادم و وی نیز وقتی حقوقش را گرفت پول آن را داد.[40] آیا قضاوت جامعه در باره سلوک ما در زندگی شخصی و تشریفات و تجملات محیط مسؤولیت و مدیریت نیز همین است و مایه درس آموزی دیگران و ماندگاری در تاریخ است؟
امسال، سال درس آموزی از چنین انسانی است که اینها فقط تابشی جزئی از آفتاب عالمتاب خورشید بی مثال وی و شعاعی محدود از مشرق حکومت علوی است، و ذکر اینها و صدها نکته درس آموز دیگر، فقط بازگویی تاریخ نیست بلکه برای بازشناسی حکومت علوی به عنوان الگو و ملاک محاسبه دستاوردها و عملکرد ما در موضع نظام اسلامی و مدیریت کشور است. اگر ما نیز در جایگاه مسؤولیت به سنجش و محاسبه نپردازیم و یا دلخوش به تعارف و ستایشهای مبالغه آمیز باشیم اما لااقل باید از آن پیشوای بزرگ و امیر دلها این واقعیت را باور کنیم که داوری مردم تنها بر اساس عملکرد ماست و نه تعارفها و ستایشهای متقابل و مردم. همان گونه که ما سالها در باره دیگر حکومتها قضاوت کرده ایم و یا اینک به ارزیابی عملکرد نظامهای دیگر می پردازیم، همین گونه به ارزیابی و داوری در باره عملکرد ما خواهند نشست:
«ثم اعلم یا مالک انّی قد وجهتک الی بلادٍ قد جرت علیها دولٌ قبلک، من عدلٍ و جورٍ و أنّ الناس ینظرون من امورک فی مثل ما کنت تنظر فیه من امور الولاة قبلک و یقولون فیک ما کنتَ تقولُ فیهم.»[41]
و اینچنین است که سال امیرالمؤمنین(ع)، سال بازشناسی حکومت امیرالمؤمنین(ع) و سنجش عملکرد نظام اسلامی با آن است، حکومتی که تنها تابشی از فصل اخیر زندگی و جرعه ای از اقیانوس بیکران شخصیت آن یگانه عالم است و عمده ترین مسؤولیت ما در جایگاه رهبری جامعه اسلامی و مدیریت نظام دینی و گردش کار جمهوری اسلامی ایران، تلاش برای شناخت جامع و درست از آن حکومت الگو و کوشش برای عملی ساختن این مدّعاست که «حکومت علوی» الگوی ما در حکومت است و این گونه است که برای نظام ما همه سالها، سال امیرالمؤمین علی(ع) است.
آنچه پیش روی دارید بخشی از تلاشی است که در استقبال از اعلام سال امیرالمؤمنین(ع)، برای بازشناسی حکومت علوی توسط صاحب نظران محترم و همکاران عزیز مجله حکومت اسلامی، صورت گرفته است. بخش دوم این مجموعه نیز تدارک دیده شده است که به خواست خدای تعالی در فرصتی که تا پایان سال در پیش است، به عنوان شماره زمستان مجله، تقدیم خواهد شد. امید آن را داریم که این کمترین تلاش، مشمول عنایت کریمانه و مقبول آستان فضل و لطف امیرمؤمنان علی بن ابی طالب علیه السلام قرار گیرد و خوانندگان ارجمند را مفید افتد. ان شاء الله.
«سردبیر»
پینوشت ها: 1 نهج البلاغه، صبحی صالح، خطبه 3، ص48.
2 سوره رعد، آیه 43.
3 نهج البلاغه، همان؛ خطبه 192، ص300.
4 همان، خطبه 3 (شقشقیه)، ص48.
5 همان، نامه 45، ص417.
6 همان، خطبه 136، ص194.
7 همان، خطبه 156، ص218.
8 همان، خطبه 25، ص67.
9 همان، خطبه 121، ص177.
10 همان، خطبه 25، ص67.
11 همان، خطبه 29، ص72.
12 «یا اشباه الابل غاب عنها رعاتها کلّما جمعت مِنْ جانب تفرّقتْ من آخر»، همان، خطبه 97، ص142.
13 «کما اداریکم کما تداری البِکار العمدة و الثیاب المتداعیة کلّما حیصتْ من جانب تهتّکتْ من آخر»، همان، خطبه 69، ص98.
14 همان، حکمت 273، ص523.
15. صحیفه نور، ج 18، ص 126.
16 نهج البلاغه، خطبه 92، ص136.
17 همان، خطبه 16، ص57.
18 همان، نامه 53، ص439.
19 همان، خطبه 224، ص347.
20 همان، حکمت 236، ص510.
21 همان، خطبه 33، ص76.
22 همان، خطبه 131، ص189.
23 همان، خطبه 37، ص81.
24 همان، خطبه 216، ص335.
25 همان، نامه 45، ص417.
26 همان، نامه 53، ص438.
27 همان، ص429.
28 همان، ص437.
29 همان، خطبه 55، ص91.
30 همان، نامه 27، ص383.
31 همان، نامه 53، ص442.
32 همان، ص428.
33 همان، ص440.
34 همان، ص436.
35 مناقب آل ابی طالب(ع)، ابن شهر آشوب، ج2، ص99.
36 تاریخ یعقوبی، ج2، ص192، و نهج السعادة فی مستدرک نهج البلاغه، محمدباقر محمودی، چاپ اول، ج5، ص359.
37 عنترة، قال: دخلت علی علیّ بالخورنق و علیه قطیفة و هو یرعد من البرد! فقلت: یا امیرالمؤمنین! ان الله قد جعل لک و لاهل بیتک فی هذا المال نصیباً، انت تفعل بنفسک هذا؟ فقال: انّی و الله لا ارزأ من اموالکم شیئاً و هذه [هی] القطیفة التی خرجتها من بیتی، او قال: من المدینة! «تاریخ دمشق، حدیث 1232».
38 نهج السعادة فی مستدرک نهج البلاغه، ج1، ص413.
39 بحارالانوار، ج41، ص137.
40 همان، ص136.
41 نهج البلاغه، نامه 53، ص427.
