1. ارائه پژوهش و تحلیلی جامع از مبحث «انتظار از دین » مرهون پژوهشهای مختلف تاریخی، جامعه شناسی، هرمنوتیک، شناخت شناسی، کلامی، تفسیری و فقهی است. با غفلت از مؤلفه ها و مفروضهای آن نمی توان به نظریه ای منسجم و شایسته در این زمینه رسید. نیز مفاهیم بسیاری همچون مقاصد شریعت، جامعیت دین و منطقة الفراغ با موضوع انتظار از دین در تعامل یا با آن ارتباط وثیق دارد. یکی از مفاهیمی که در دوره معاصر وارد جهان اسلام شد و با انتظار از دین ربط و پیوند دارد، سکولاریزم است.
مقوله های قلمرو دین، گوهر دین، جامعیت و چگونگی تفسیر نصوص، که در مبحث انتظار از دین مطرح است، در اندیشه ها و نوشته های علمانیون نیز مورد بحث قرار گرفته است. از این رو قلمرو علمی مشترک بین آن دو یافت می شود.
گاهی انتظار از دین تاویل به قلمرو دین، یعنی توقع دخالت دین در عرصه هایی از حیات جمعی و فردی می رود. علمانیت نیز به نقد و بررسی این دخالتها می پردازد. از این رو علمانیت خواهان ویژه کردن قلمروهاست. هرگاه انتظار از دین به انتظار از نصوص دینی ارجاع شود، علمانی هم قائل به نوعی فهم از نصوص است و فهمهای دیگر را قابل نقد می داند. در اینجا تفسیر و تاویل، چگونگی و چرایی تفسیر ویژه، قابلیت متون برای تفسیر و نوع فهم دغدغه مشترک فکری هر دوست.
در کتابهای کلاسیک که در حوزه اسلامی نوشته شده، سکولاریزم و علمانیت دارای چهار بار معنایی با چهار گونه کاربرد است: (1) الحاد; (2) علمانیت، یعنی مطلق جداانگاری دین از سیاست; (3)به شیوه و سیره زمامدارانی که در تقنین و اجرا بر پایه شریعت به تمشیت امور نمی پردازند، سکولار و لائیک گفته می شود; (4)علمانیت گرایشی علمی در بین متفکران مسلمان است که به گونه ای میراث و نصوص را تفسیر می کند که به تفکیک مسؤولیتها و تعیین قلمروها و وظایف دین، عقل، علم و عرف می انجامد.
(1) قرائت چهارم از سکولاریزم به عنوان یک واقعیت در جهان اسلام و به دور از داوری ارزشی مثبت یا منفی درباره آن با مقوله های انتظار از دین، اهداف دین و قلمرو دین در ارتباط است.
2. از یک نگاه متفکران مسلمان در دوره معاصر به دو گروه جامعیت گرایان و محدودگرایان طبقه بندی می شوند. هر دو جریان در بردارنده طیف گسترده و مشبک از آرا و دیدگاههای گوناگون می باشند. اما در یک نگاه کلی و اجمالی، جریان اول به شاملیت دین و شریعت بر عرصه های مختلف حیات انسان و جریان دوم به ویژه کردن قلمروهای شریعت و دیانت می اندیشد. به لحاظ ضیق واژگان موجود در فرهنگ اسلامی هنوز نمایه های گویا و جامعی برای تسمیه آنها رواج نیافته است. بویژه گرایش «محدودگروی » یا قائلان به تفکیک (تفکیکیها) به غلط به سکولاریزم و لائیک، که دارای بار غیر اسلامی و غربی و گاهی منفی است و در ادبیات عرب به علمانیت موسوم شده است. تاریخچه واژه علمانیت (علمانیة) در فرهنگ عرب و تطورات انتشار و استعمال آن بخوبی معلوم نیست، ولی ریشه های آن در سخنان کسانی همچون محمد عبده و فرح انطوان یافت می شود.
(2) در ساختار واژه علمانیت هم اختلاف است. گروهی معتقدند از علم اشتقاق یافته و باید به کسر عین (علمانیت) تلفظ شود.
(3) یعنی قلمرو دانشهای بشری و کارکرد آن در زندگی انسان از حیطه وحی و نقش آن درعرصه های دیگر زندگی قابل انفکاک است. گروه دیگر اشتقاق از عالم و تلفظ به علمانیت رامی پسندند که به معنای تفکیک عالم (دنیا) از آخرت است. دیگران هر دو را جایز می شمارند.
(4) در غرب واژه سکولاریسم از ریشه لاتین Saeculum به معنای گروه و نسلی از مردم است که بعدها در معنای اصطلاحی کنیسیه ای عالم دنیوی در مقابل عالم روحی و بعد از رنسانس در فرهنگ پروتستان به انفکاک و جدایی قلمروهایی بشری از دین معنا شد. در فرهنگ کاتولیکی بیشتر واژه لائیک در همان معنی کاربرد دارد.
علمانیان با منفی دانستن کارکرد عملی شریعت به شریعت مضیق می اندیشند یا نهادهای دینی برخاسته از شرع را ناموفق می دانند و یا مطاوی و مضامین شرع و دین را ناظر بر عرصه های خاص و در راستای مقاصد ویژه می بینند. نقدهای منتقدین علمانیت هم در همین سه زمینه است.
3. ویژگی های این ماخذشناسی عبارتند از:
مآخذ معرفی شده گزیده ای از منابع متقن است. سعی شده منابع موجود در ایران معرفی شود.
در این فهرست نوشته های درباره علمانیت، تحلیلها و نقدها همه آورده شده تا راه برای پژوهشهای دیگر هموار گردد.
فقط منابعی که موضوع اصلی آنها سکولاریزم یا نقد علمانیت است، آورده شده، نه نوشته هایی که ذیل عناوین دیگر به این بحث پرداخته اند.
فقط نوشته هایی که براساس و با توجه به فرهنگ و اندیشه اسلامی نوشته شده اند، معرفی شده است.
منابع سه زبان فارسی، عربی و اروپایی تفکیک شده اند.
مقالات در کنار کتابها آمده و برای تمایز آنها از علائم استاندارد استفاده شده است: کتابها با خط مورب (ایرانیک) و مقالات در گیومه نمایش داده شده اند.
این فهرست شامل منابعی در موضوعهای مباحث نظری سکولاریزم، تاریخچه آن، وضعیت علمانیت در کشورهای اسلامی و بررسی و نقد آرا شخصیت هاست. (منابع عربی)
ابراهیم، موسی ابراهیم.
ثقافة المسلم بین الاصالة والتحدیات. چاپ اول: الدوحة، دارالثقافة، 1413ق/ 1992م.
در باب دهم (حاضر العالم الاسلامی) تحت عنوانهای فکر علمانی و العلمانیون و الاصولیون به نقد و بررسی دیدگاههای علمانیون پرداخته است.
ابوحمدان، سمیر.
فرح انطون صعود الخطاب العلمانی. بیروت، الشرکة العالمیة للکتاب، 1992م/ 1413ق. 223ص.
ابولغد، ابراهیم.
«الانسحاب من مسار العلمنة ». مجلة السیاسة، مجلد بیست و هشتم، ش 4 (1966م). ص 447476.
ابوالمجد، احمد کمال.
«السلطة السیاسیة فی الاسلام بین الحکم الدینی و العلمانیة ». العربی، ش 309 (8/1984م). ص 2.
احمد، یوسف کمال.
مستقبل الحضارة بین العلمانیة والشیوعیة والاسلام. [بیروت، 1984م]
ارکون، محمد.
1 «الاسلام والعلمانیة ». الواقع، سال اول، ش 1 (4/1981م). ص 1216.
2 العلمنة والدین: الاسلام، المسیحیة، الغرب. ترجمه هاشم صالح. چاپ دوم: بیروت، دار الساقی، 1993م. 136ص.
3 «الفصل بین الکنیسة و الدولة، مشکلة الاسلام والعلمنة ». الفکر الاسلامی نقد و اجتهاد. ترجمه هاشم صالح. بیروت، دار الساقی، 1992م. ص 5772.
اسماعیل، محمود.
الاسلام السیاسی بین الاصولیین والعلمانیین. الکویت، الشراع، 1993م. 174ص.
ایمان، محمد کمال الدین.
«الاسلام السیاسی وعقم المنهج العلمانی ». مجلة المسلم المعاصر ، سال سیزدهم، ش 50 (6/1408ق). ص 151162.
بلقزیز، عبدالاله.
1 «فی نشؤ واخفاق دعوة العلمانیة ». الوحدة (الرباط)، سال سوم، ش 2627 (تشرین الثانی کانون الاول 1986م).
2 القومیة والعلمانیة: الآیدیولوجیا والتاریخ. الرباط، 1989م.
در مجله منبر الحوار به قلم محمد حسین دکروب معرفی شده است (ش 15، خریف 1989م/ 1410ق. ص 130140).
البهنساوی، سالم.
تهافت العلمانیة فی الصحافة العربیة. قاهره، دارالوفاء، [1985م].
البهی، محمد.
1. «آثار العلمانیة سیاسیا فی المجتمع الاسلامی ». منار الاسلام، 2/1976م. ص 95100.
2. العلمانیة والاسلام بین الفکر والتطبیق. قاهره، مطبعة الازهر، 1976م.
3. «علمانیت و الحاد». الفکر الاسلامی والمجتمع المعاصر. قاهره، مکتبة وهبه، 1402ق. ص 1338.
4. العلمانیة وتطبیقها فی الاسلام. قاهره، مکتبة وهبة، [بی تا].
تیخو نوفا، تاتیانا.
ساطع الحصری رائد المنحی العلمانی فی الفکر القوی العربی. ترجمه توفیق سلوم. موسکو، دارالتقدم، 1987م. (معرفی و توصیف)
مجله العربی، ش 350 (1/1988م). ص 220224 (به قلم جمال وردة)
الوحدة، سال پنجم، ش 53 (2/1989م). ص 299306 (به قلم ترکی علی الربیعو).
تیزینی، الطیب.
«العلمانیة فی الفکر العربی ». علی طریق الوضوح المنهجی: کتابات فی الفلسفة والفکر العربی. چاپ اول: بیروت، دارالفارابی، 1989م. ص 5161.
الجابری، محمد عابد.
«العلمانیة والاسلام ». الیوم السابع، 3نیسان/ ابریل 1989.
«جدل العلمانیة والاسلام المعارض فی تونس ». الهلال الدولی، سال سوم، ش 4 (جمادی الاولی 1410)، ص 4.
جرشیه، علی.
«العلمانیة ». الاتجاهات الفکریة المعاصرة. المنصوره، دارالوفاء، 1409ق. ص 49119.
الجندی، انور.
1. «انتصار الاسلام وهزائم العلمانیة ». منار الاسلام، سال چهاردهم، ش 11 (11/1409ق). ص 69.
2. سقوط العلمانیة. چاپ دوم: بیروت، دارالکتاب اللبنانی، 1908م. 199ص.
3. «قضایا فی المیزان: العلمانیة ». منار الاسلام، سال سیزدهم، ش 4 (4/1408ق). ص 9299.
حاطوم، احمد.
«العلمانیة بکسر العین لابفتحها». الناقد، سال دوم، ش 20(شباط/فبرایر 1990).
حداد، غریغوار.
«المسیحیة والعلمانیة ». مواقف، ش 39 (1980م).
الحسن، محمد.
«العلمانیة وفصل الدین عن الدولة ». المذاهب والافکار المعاصرة فی التصور الاسلامی. الدوحه، دارالثقافة، 1986م. ص 253268.
حنفی، حسن.
1. «السلفیة والعلمانیة فی فکرنا المعاصر». الازمنه، سال سوم، ش 15 (34، 1989م). ص 6069.
2. «العلمانیة والاسلام ». الیوم السابع، 3نیسان/ ابریل 1989.
3. «العلمانیة والفکر الانقلابی وتحدیات العصر». الدین والثورة: الیمین والیسار فی الفکر الدینی، قاهره، مکتبه المدبولی، [1989م]. ص 298313.
الحوالی، سفر بن عبدالرحمن.
العلمانیة، نشاتها وتطورها وآثارها فی الحیاة الاسلامیة المعاصرة. پایان نامه کارشناسی ارشد، کلیة الشریعة لجامعة ام القری، 1402ق. 626ص.
خان، ظفر الاسلام.
«طه حسین مهندس التغریب والعلمنة فی العالم العربی ». البعث الاسلامی، مجلد سی وسوم، ش 5 (1/1409ق). ص 4653. و ش 6 (2/1409ق). ص 6776.
الخشاب، سامیه مصطفی.
«العلمانیة واثرها فی الدین ». دراسات فی اجتماع الدینی، الکتاب الاول: علم الاجتماع الدینی. چاپ دوم: قاهره، دارالمعارف، 1993م. ص 149158.
خلف الله، محمد احمد.
1. «الاسلام وعلمانیة الدولة ». الطلیعة العربیة، ش 129 (1985م).
2. «الدولة العلمانیة لیست ملحدة ». الیقظة العربیة (7/1989م).
3. «العروبة والدولة العلمانیة ». المستقبل العربی، ش 5 (کانون الثانی 1979). ص 4654.
4. «القومیة والاسلام والعلمنة ».قضایا عربیة، سال هفتم، ش 3 (آذار 1980). ص 2531.
خلیفه، عصام.
«مدخل الی تحدید العلمانیة وتطورها فی الغرب ». مجلة الجندی (نیسان 1982). ص 2427.
خلیل، عمادالدین.
تهافت العلمانیة. بیروت، مؤسسة الرسالة، 1977م. 228ص.
بخشی از آن در مجلة الحکمة (بیروت)، ش 9 و 10 (7/1401ق). ص 8891 منتشر شده است.
الخوری، بولس.
«الدین والعلمنیة ». مجلة آفاق، سال اول، ش 4 (نیسان 1974). ص 4857.
الدمبری، مصطفی.
العلمانیة واثرها فی وسائل الاعلام. پایان نامه کارشناسی ارشد، کلیة اصول الدین لجامعة الازهر، 1983م.
در مجله منار الاسلام (سال دوازدهم، ش 1 (1/1407ق). ص 114122) توسط بدر محمد بدر معرفی شده است.
زیادة، خالد.
«دور فئة الکتاب الاداریین فی علمنة الدولة العثمانیة ». الاجتهاد، ش 3 (ربیع 1989). ص 161196.
سعد، حسین.
بین الاصالة والتغریب فی الاتجاهات العلمانیة عند بعض المفکرین العرب المسلمین فی مصر. چاپ اول: بیروت، المؤسسة الجامعیة للدراسات والنشر والتوزیع، 1413ق/ 1993م. 183ص.
سلیمان، زهیر.
«العلمانیة مرض ممیت ». التوحید، سال ششم، ش 31، ربیع الاول والثانی 1408ق، ص 48106.
شامه، محمد و دیگران.
«الالحاد والعلمانیة حول تاریخ التدین ». عقاید و تیارات فکریة معاصرة. چاپ اول: الدوحه، دار قطری، 1413ق. ص 244282.
شکری، غالی.
«البحث عن علمانیة جدیدة: کیف ضاعت العلمانیة فی المشروعین القومی والاشتراکی ». الناقد، سال دوم، ش 21 (آذار 1990). ص 1825.
شمس الدین، عارف فائق.
«العقل والعقلانیة فی مفهوم حملة لواء العلمانیة ». الهلال الدولی، سال سوم، ش 2 (اول ربیع الثانی 1410ق). ص 911.
شمس الدین، محمد مهدی.
1. «حول العلمانیة ». الهادی (قم)، سال پنجم، ش 2 تا 4 (1397ق).
2. العلمانیة: تحلیل ونقد للعلمانیة محتوی وتاریخا فی مواجهة المسیحیة والاسلام. بیروت، المؤسسه الجامعیة للدراسات والابحاث، 1983م. 220ص.
بخشی از آن در مجله المنطق، ش 12 (1/1401ق). ص 7178. (ترجمه فارسی)
حکومت منهای دین: بررسی همه جانبه از مفهوم و تاریخ پیدایش علمانیت (لائیک) در رویارویی با مسیحیت و اسلام. ترجمه حسن شمس گیلانی. تهران، بی نا، 1362. 188ص.
صالحیة، محمد عیسی.
ساطع الحصری بین العروبة والعلمانیة ». مجلة العلوم الاجتماعیة، سال هفدهم، ش 3 (خریف 1989). ص 305321.
صعب، حسن.
المحاولات العلمانیة فی الدول الاسلامیة المعاصرة. [بیروت، دارالتنویر، بی تا] . 387ص.
الصمد، ریاض.
«کیف نری لبنان العلمانی الجدید؟». الآداب، سال بیست وپنجم، ش 5 و6 (آیار حزیران 1977). ص 1517.
ضاهر، عادل.
1 الاسس الفلسفیة للعلمانیة. بیروت، دارالساقی، 1993م. 429ص.
2 «الاسلام والعلمانیة ». الاسلام والحداثة. لندن، دارالساقی، 1990م.
ضاهر، مسعود.
«لبنان النهضة مجددا علی قاعدة العروبة العلمانیة ». الفکر العربی المعاصر، ش 37 (12/ 1985 1/ 1986م). ص 120133.
الطیبی، بسام.
«الاسلام والعلمنة ». قضایا عربیة، سال هفتم، ش 3 (آذار 1980م). ص 1324.
عبدالرحمن، انور.
«هکذا رد الغزالی علی (علمانی) القرن الخامس الهجری ». الهلال الدولی، سال سوم، ش 5 (جمادی الاولی 1410). ص 5.
عبداللطیف، کمال.
«مفهوم العلمانیة فی الخطاب السیاسی العربی: الحدود والآفاق ». الوحدة (الرباط)، سال سوم، ش 31 و32 (8و9/ 1407ق). ص 6074.
عبدالمنعم، عبدالمبدئ احمد.
«العلمانیة غارة مدمرة للادیان السماویة ». منارالاسلام، سال دهم، ش 6 (6/1405ق). ص 1621.
عبدالرحمن، انور.
«الصحوة الاسلامیة وجبهة العلمانیة ». الهلال الدولی، سال اول، ش 1 (صفر 1408). ص 5.
عثمان، محمد فتحی.
«قضایا حیویة: اقتران القومیة بالعلمانیة مصدر شکوک الاسلامیین ». العربی، ش 266 (1/1981م). ص 63.
العرمابی، محمد زین الهادی.
نشاة العلمانیة ودخولها الی المجتمع الاسلامی. ریاض، دارالعاصمة، 1407ق.
العظم، یوسف.
انتصار العلمانیة علی الخرافة لا علی الدین. بیروت، مؤسسه الرسالة، بی تا.
العظمة، عزت.
العلمانیة من منظور مختلف. چاپ اول: بیروت، مرکز دراسات الوحدة العربیة، 1992م. 378ص.
العلایلی، عبدالله.
«کلمة علمنة ». مجلة آفاق، حزیران 1978. ص 12.
علی، محمد احمد اسماعیل.
«الاسلام والتنهیة دون علمانیة ». الوعی الاسلامی، ش 286 (8/1408ق). ص 4.
عماره، محمد.
1 الاسلام بین العلمانیة والسلطة الدینیة. قاهره، دار ثابت للنشر والتوزیع، 1402ق/ 1982م. 45ص.
2 الاسلام والعروبة والعلمانیة. چاپ اول: بیروت، دارالوحدة، 1981م.
3 «الحوار بین الاسلامیین والعلمانیین ». منبر الحوار، ش 15 (خریف 1989م). ص 716.
4 العلمانیة ونهضتنا الحدیثة. قاهره، دارالشروق، 1986م.
العمری، نادیه شریف.
«العلمانیة ». اضواء علی الثقافة الاسلامیة. بیروت، مؤسسة الرسالة، 1406ق. ص 227253.
العیسمی، شبلی.
العلمانیة والدولة الدینیة. بغداد، دارالشؤون الثقافته العامة، 1986م.
الغزالی، محمد.
الاسلام والعلمانیة فی اول مناظرة علمنیة فی مصر. قاهره، 1986م.
غلیون، برهان.
«العلمانیة ونقد الدین ». نقد السیاسة: الدولة والدین. چاپ اول: بیروت، المؤسسة العربیه للدراسات والنشر، 1991م. ص 274350.
فاید، ذکریا.
1 العلمانیة، النشاة والاثر فی الشرق والغرب. قاهره، الزهراء للاعلام العربی، 1988م. 218ص.
2 «مدی شرعیة علمانی الشرق فی البحث عن اطر جدیدة بدلا من الاسلام » مقاله ارائه شده به الندوة العالمیة عن تاثیر القومیة علی الامة الاسلامیة (لندن، 1985م).
فرج، السید احمد.
جذور العلمانیة: الجذو التاریخیة للصراع بین الاسلام والعلمانیة فی مصر منذ البدایة وحتی عام 1948م. چاپ اول: المنصوره، دارلاوفاء، 1985م. 108ص.
فکار، رشدی.
«امتنا العربیة بین الاسلامیة والعلمانیة ». مجلة دارالحدیث الحسنیة، ش 3 (1402ق/ 1982م). ص 399409.
فوده، فرج.
حوار حول العلمانیة. قاهره، بی نا، 1993م. 167ص.
قاسم، عون الشریف.
«التحدی العلمانی: الجذور والابعاد». الدوحة، دیسمبر 1979. ص 18.
قبانی، عبدالعزیز.
«العلمنة والعروبة ». مجلة آفاق، حزیران 1978. ص 4862.
القرضاوی، یوسف.
الاسلام والعلمانیة وجها لوجه. چاپ دوم: بیروت، مؤسسه الرسالة، 1411ق/ 1990م. 224ص.
القزی، ناصیف.
«العلمنة فی بدایة النهضة العربیة ». الاحیاء العربی، ش 6 (کانون الاول 1979). ص 12.
قطب، محمد.
مذاهب فکریة معاصرة: الدیمقراطیة، الشیوعیة، العلمانیة، العقلانیة، القومیة، الوطنیة، الانسانیة، الالحاد. چاپ اول: بیروت، دارالشروق، 1403ق/ 1983م. 654ص.
القوتلی، حسین.
«المطلوب رئیس لالغاء العلمنة اللبنانیة ». الفکر الاسلامی، مجلد هفدهم، ش 4 (4/1988م). ص 612.
کامل، عبدالعزیز.
«العلمانیة بین الدین والدولة والحیاة ». العربی، ش 349 (12/1987م). ص 1823.
ماضی، ایلی نعیم.
فی سبیل العلمنة، بیروت، دارالینابیع، 1976م.
محرم، محمدرضا.
«العلمانیة والکهانة ومستقبل السیاسی فی مصر». فکر، ش 15 (11/1989م).
محمد، یوسف کمال.
مستقبل الحضارة بین العلمانیة والشیوعیة والاسلام. قاهره، المختار الاسلامی، 1974م. 251ص.
محیی الدین، علاء.
«ان ترقیع الواقع العلمانی للاسلام مبدا خطیر». المختار الاسلامی، مجلد نهم، ش 64 (5/1988م). ص 2025.
مرشو، غریغوار.
«العلمانیة فی حدها وحدودها». رسالة الجهاد، سال هشتم، ش 78 (6/1989م). ص 8690.
«مستقبل الحوار الاسلامی العلمانی ». جریدة الشرق الاوسط، ش 4182 (11 مایو 1990م).
مشهدانی، عبدالکریم.
العلمانیة وآثارها علی الاوضاع الاسلامیة فی ترکیا. چاپ اول: ریاض، المکتبة الدولیة ومکتبة الخافقین بدمشق، 1983م.
مصطفی، محمود یوسف.
«العلمانیة فکر مرفوض وخیر لدعاتها ان یاتونها مسلمین ». منار الاسلام، 12/1407ق. ص 1624.
مغیزل، جوزیف.
1 الاسلام والمسیحیة العربیة والقومیة العربیة والعلمانیة ». المستقبل العربی، ش 26 (4/1981م). ص 83101.
2 العروبة والعلمانیة. بیروت، دارالنهار للنشر، 1980م. 195ص.
ملاعثمان، حسن.
«صور من مواقف العلمانیة فی محاربة الاسلام عن طریق التعلیم ». مجلة کلیة العلوم الاجتماعیة (ریاض)، ش 7 (1983). ص 163187.
نجار، شکری.
«ایدیولوجیة العلمنة احدی بدیهیات النهضة للعالم الاسلامی ». الباحث، سال دوم، ش 1 (تموز آب 1974م). ص 8192.
«ندوة الحوار حول الاسلامیة والعلمانیة ». منبر الحوار، ش 15 (خریف 1989/ 1410ق). ص 1759.
گزارش و مقالات ارائه شده به کنگره مزبور است. مقاله دهندگان عبارتند از: طارق البشری، محمد عمارة، فهمی هویدی، محمد سلیم العوا، سعدالدین ابراهیم، علی الدین هلال، محجوب عمر، مهدی الحافظ.
الواعی، توفیق یوسف.
اوهام العلمانیة حول الرسالة والمنهج. چاپ اول: المنصورة، دارالوفاء للطباعة والنشر، 1988م. 95ص.
الهادی، محمد زین.
1 اثر العلمانیة فی المجتمعات الاسلامیة. پایان نامه کارشناسی ارشد، الجامعة الاسلامیة (مدینه منوره)، 1400ق.
2 نشاة العلمانیة ودخولها الی المجتمع الاسلامی. چاپ اول: ریاض، دارالعاصمة، 1407ق. 151ص.
یاسین، علی محیی الدین.
«الاسلام والعلمانیة ». اضواء الاسلام، ش 2 (4/1988م). ص 67.
الیحیاوی، احمد.
«نفی العلمانیین لوجود الغزو الفکری حلقة فی المؤامرة ». الهلال الدولی، سال سوم، ش 8 (5 رجب 1410). ص 9.
یحیی، محمد.
فی الرد علی العلمانیین. قاهره، الزهراء للاعلام العربی، 1988م.
(منابع فارسی)
الف. صلاح.
«سیاست لائیک های ترکیه ». روزنامه جمهوری اسلامی، چهارشنبه 8 دی 1372، ش 4225. ص 15.
حداد عادل، غلامعلی.
«سکولاریزم یا جدایی دین از سیاست ». مسجد، سال اول، ش 5( شهریور و مهر1371). ص 4044.
روزنامه اطلاعات، 25مهر 1371، ش 19742. ص 7و10.
با عنوان «سکولاریزم و دینداری ». رشد آموزش و معارف اسلامی، ش 18 و 19.
خاتمی، محمد.
«بحثی درباره سکولاریزم، اومانیسم، غرب زدگی و آزادی در کشور». روزنامه اطلاعات، 19تیر 1370. ص 9.
رفیع الدین، محمد.
پاکسازی سکولاریزم یا مبارزه با سیستم حکومت دنیوی روشنفکران. ترجمه سید غلامرضا سعیدی. تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1368.
«ریشه یابی تاریخی گرایش به مکاتب الحادی و لائیک در کشورهای اسلامی ». پانزده خرداد، فروردین و اردیبهشت 1370. ص 2729.
سروش، عبدالکریم.
«معنا و مبنای سکولاریزم ». کیان، سال پنجم، ش 26 (مرداد و شهریور 1374). ص 413.
غرویان، محسن.
«نقدی بر اومانیسم، سیانتیسم، و سکولاریسم ». روزنامه رسالت، 12 آذر 1374، ش 2863. ص 4.
فرهادپور، مراد.
«نکاتی پیرامون سکولاریزم ». کیان، سال پنجم، ش 26 (مرداد و شهریور 1374). ص 1421.
محمدی، مجید.
«غسل تعمید سکولاریزم یا نجات دین ». کیان، سال چهارم، ش 21 (شهریور و مهر 1373). ص 3034.
موسوی خراسانی، سید حسین.
«تلاش مسلمانان در نفی نظام لائیک در نیجریه » مجله سیاست خارجی، سال چهارم، ش 3 (پاییز 1369). ص 235248.
«نقبی بر تاریخچه جریانات لائیک در جهان و کشورهای اسلامی ». پانزده خرداد، دی 1369. ص 811. و ش 1( فروردین و اردیبهشت 1370). ص 2730.
نقوی، علی محمد.
«سکولاریزم یا تفکیک دین و دولت ». جامعه شناسی غرب گرایی، مجلد دوم. تهران، امیرکبیر، 1364. ص 108114. (منابع انگلیسی و فرانسه) (ترجمه عربی)
الفکر العربی فی عصر النهضة (1939-1798). ترجمه کریم عزقول. چاپ چهارم: بیروت، دارالنهار للنشر، 1977م.
با اینکه این اثر رهیافتهایی برای مبحث علمانیت دارد ولی فصل «طلائع العلمانیة: الشمیل وفرح انطون » مستقلا در این زمینه است.
پی نوشت ها:
1. خلیل، عمادالدین. تهافت العلمانیة. بیروت، مؤسسه الرسالة، 1399ق. ص 7.
2. العظمة، عزیز. العلمانیة من منظور مختلف. چاپ اول: بیروت، مرکز دراسات الوحدة العربیة، 1992م. ص 17.
3. همان. ص 18. و حاطوم، احمد. «العلمانیة بکسر العین لابفتحها». الناقد، سال دوم، ش 20 (شباط 1990). ص 4447.
4. شمس الدین، محمدمهدی. حکومت منهادی دین: بررسی همه جانبه از مفهوم و تاریخ پیدایش علمانیت. ترجمه حسن شمس گیلانی. تهران، بی نا، 1362. ص 104. و ضاهر، عادل. الاسس الفلسفیة للعلمانیة. چاپ اول: بیروت، دارالساقی، 1993. ص 37 و38.
