اسطوخودوس ، گیاهی جادوئی

اسطوخودوس گیاهی است چندین ساله به ارتفاع حدود نیم‌متر با برگ‌های متقابل‌، باریک‌، دراز سبز رنگ و پوشیده از کرک‌های سفید پنبه‌ای‌. گل‌های آن به رنگ بنفش و به‌صورت سنبله می‌باشد‌.
اسطوخودوس در بیشتر نقاط دنیا به حالت خودرو می‌روید مخصوصاً در جنوب فرانسه مناطق مدیترانه و در تورنتو به مقدار زیاد وجود دارد و بسته به شرایط محیط و خاک به انواع مختلفه ظاهر می‌شود .اسطوخودوس گیاهی است چندین ساله به ارتفاع حدود نیم متر با برگ‌های متقابل‌، باریک‌، دراز سبز رنگ و پوشیده از کرک‌های سفید پنبه‌ای‌. گل‌های آن به رنگ بنفش و به‌صورت سنبله می‌باشد‌. قسمت مورد استفاده این گیاه‌، گل‌ها و سرشاخه‌های گل‌دار آن است‌. اسطوخودوس بوی بسیار مطبوعی دارد‌. طعم آن تلخ است و به‌علت بوی مطبوع آن در عطر‌سازی مصرف می‌شود‌. اسانس اسطوخودوس که از تقطیر گل و سرشاخه‌های گل‌دار این گیاه به‌دست می‌آید مایعی است زرد رنگ یا زرد مایل به سبز که دارای بوی مطبوعی است.
گیاه اسطوخودوس یکی از معروفترین گیاهان طب سنتی است. نام لاتین و نام علمی انواع بسیاری از این گیاه به احتمال زیاد از واژه لاتین به معنای «شستن» گرفته شده است. یونانیان باستان، رومیان و مسلمانان، اسطوخودوس را از بوی معطر آن بخوبی می‌شناخته‌اند. این گیاه از اوایل قرن دوازدهم به عنوان یک گیاه آرایشی و جوشاندنی، مورد استفاده عموم قرار می‌گرفته است. کشت این گیاه در انگلستان بعد از اواسط قرن شانزدهم متداول شده است. گل‌های اسطوخودوس حاوی روغن فراری است که برای رفع سرگیجه، ضعف و دوران سر از بخور آن استفاده می‌شود و یا در آب رقیق می‌گردد و بر روی شقیقه یا گیجگاه مالیده می‌شود .
گیاه همچنین آرامش دهنده و مسکن درد است و هنگام سردردهای عصبی و تنش مصرف می‌شود. کسانی که بیماران خود را با مواد گیاهی مداوا می‌کنند، برای رفع بی‌خوابی، روغن اسطوخودوس را تجویز می‌‌نمایند. روغن اسطوخودوس همچنین یک ضد میکروب قوی می‌باشد و باکتری‌های حامل بیماری دیفتری و تیفوس را از بین می‌برد. لوسیون ضد میکروب گیاه را روی زخم‌ها و بریدگی‌ها می‌مالند؛ در واقع تا زمان جنگ جهانی اول، برای پیشگیری از عفونی شدن زخمها، از این لوسیون استفاده می‌شده است .
اسطوخودوس را به هنگام سوختگی و به خصوص سوختگی با آب‌جوش تجویز می‌کنند. اگر خود گیاه را به طور مستقیم بر روی سوختگی قرار داده شود، پوست تاول نمی‌زند. هم گل‌ها و هم روغن گیاه، دافع حشرات موذی هستند. اروپاییان گل‌های اسطوخودوس را در کیسه‌هایی می‌ریخته و در میان لباس‌ها و ملحفه‌ها در کمد لباس قرار می‌داده‌اند تا هم از بیدزدگی آنها جلوگیری شود و هم خشبو شوند. اگر روغن آن را روی پوست بمالید، پشه به انسان نزدیک نمی‌شود .

زیستگاه طبیعی :

اسطوخودوس گیاه بومی حوزه مدیترانه می‌باشد و در سرتاسر جنوب قاره اروپا پراکنده است؛ البته در جنوب آمریکا زیر کشت آن را متداول کرده‌اند. اسطوخودوس در خاک‌های مخلوط با شن و ماسه که بخوبی آبیاری بشوند و محل نیز آفتابگیر باشد، رشد می‌نماید در جنوب فرانسه و بریتانیا این گیاه را به صورت انبوه کشت می‌کنند. همچنین در باغچه منزل هم می‌توان اسطوخودوس را به شکل یک گیاه تزیینی کاشت و از محاسن آن بهره برد .

مشخصات ظاهری :

اسطوخودوس از گیاهان بادوام بوته‌ای و معطر است. طول ساقه‌های کوتاه آن حداکثر به هشتاد سانتی‌متر می‌رسد. روی برگ‌های باریکو سبز خاکستری یا سبز نقره‌ای این گیاه را کرک‌های نرمی پوشانیده است. از اواسط تابستان تا اوایل پاییز شش تا ده حلقه گل قفایی یا بنفش رنگ در یک سنبله در انتهای هر یک از ساقه‌های بلند گیاه ظاهر می‌شوند .

ترکیبات شیمیایی

اسانس اسطوخودوس دارای حدود 40 درصد استات لینالیل است همچنین در آن ترکیباتی نظیر اسید بوتیریک ، اسید پروپیونیک و اسید والریک ، لینالول آزاد و ژرامبول وجود دارد.

خصوصیات گیاهی :

گونه های مختلف اسطوخودوس گیاهانی خشبی چند ساله هستند . تا کنون حدود 48 گونه از اسطو خودوس شناسایی شده است . اسطوخودوس فرانسوی ( با گونه های اسپیکا ، افیسینالیس و ورا هم نام است ) گیاهی است مدیترانه ای که منشأ آن جنوب اروپا گزارش شده است و در جنوب ایتالیا ، جنوب فرانسه و اسپانیا در خاکهای سبک شنی و در ارتفاعات 1700 متری از سطح دریا به طور خودرو می روید . ارتفاع این گیاه متفاوت و بین 40 تا 60 سانتی متر است . شکل ظاهری آن در گیاه چند ساله شبیه نیمکره ای است که قطر آن به 80 تا 120 سانتی متر می رسد . برگها به رنگ سبز تیره ، نیزه ای شکل و به طور متقابل روی ساقه قرار می گیرد . طول این برگها سه تا پنج و عرص آن 2/0 تا 5/0 سانتی متر است . برگها پوشیده از کرک و حفره های حاوی اسانس است . گلها به صورت خوشه های مجتمع در انتهای ساقه های گلدهنده قرار می گیرند . ساقه های گل دهنده اسطو خودوس فرانسوی ، غیر منشعب و ارتفاع آنها 20 تا 40 سانتی متر است . گلها به رنگ آبی متمایل به بنفش هستند و ریشه اصلی این گیاه طویل و چوبی است و از انشعابهای متراکم و فراوانی برخوردار است . این ریشه قادر به جذب رطوبت از اعماق چهار متری زمین است . میوه اسطوخودوس فندقه و تخم مرغی شکل بوده و طول آن 8/1 تا 2/2 میلی متر و رنگ آن قهوه ای تیره و براق است . وزن هزار دانه نیز 85/0 تا 1/1 گرم است .

قسمت دارویی :

گلهای اسطوخودوس و پیکر رویشی آن ( برگها و سرشاخه های جوان ) حاوی مواد موثره دارویی می باشند .

مواد موثر :

گلها و پیکر رویشی اسطو خودوس فرانسوی حاوی اسانس است . این اسانس در حفره های مخصوص ساخته و ذخیره می شود . اسانس گلهای این گیاه در مقایسه با اسانس برگها و پیکر رویشی از کیفیت مناسب تری برخوردارند . مقدار اسانس بین 5/0تا 5/1 درصد بوده و مهمترین ترکیبات تشکیل دهنده آن لینالیل استات ، لینالیل ، کامفور و گرانیول می باشد .

خواص داروئی:

اسطوخودوس از نظر طب قدیم ایران گرم و خشک است.
1) برای رفع خستگی و آرامش چند قطره روغن اسطوخودوس را در وان آب گرم ریخته و برای مدت یک‌ربع ساعت در آن دراز بکشید.
2) گرفتگی‌ها را باز می‌کند.
3) مقوی معده است.
4) ادرار‌آور می‌باشد.
5) معرق است و تب را پائین می‌آورد.
6) صفرا بر بوده و کبد را به‌کار می‌اندازد و بیماری‌های کبدی را برطرف می‌کند.
7) ضد تشنج است.
8) برای تقویت عمومی بدن خوب است‌.
9) کرم‌های معده و روده را از بین می‌برد‌.
10) بیماری‌های سینه و سرفه را برطرف می‌کند.
11) در معالجه زکام مؤثر است‌.
12) از آن می‌توان به‌عنوان مسهل و تمیز کننده استفاده کرد.
13) برای رفع بیماری‌های مجاری و ادرار مفید است.
14) برای برطرف کردن رعشه و سرگیجه حدود 5 گرم از پودر آن را با عسل مخلوط کرده و هر شب بخورید.
15) برای رفع فراموشی و تقویت حافظه از دم‌کرده اسطوخودوس استفاده کنید.
16) برای رفع بی‌خوابی یک قطره از روغن اسطوخودوس را روی یک تکه پنبه بچکانید و آن را داخل بالش خود قرار دهید خواب مطبوعی برای شما می‌آورد.
17) برای برطرف کردن غم و اندوه هر روز دم‌کرده اسطوخودوس بنوشید.
18) اگر دست و پای شما خواب می‌رود از این گیاه استفاده کنید.
19) برای پیشگیری از آب آوردن بدن دم‌کرده اسطوخودوس بنوشید.
20) زردی را برطرف می‌کند.
21) برای رفع حالت تهوع و سرگیجه مفید است.
22) سردرد و سردردهای یکطرفه را درمان می‌کند.
23) برای معالجه ضعف اعصاب مفید است.
24) طپش قلب را از بین می‌برد.
25) آسم را برطرف می‌کند.
26) برای رفع ترشحات زنانه می‌توانید از این گیاه استفاده کنید.
27) برای برطرف کردن سوء هاضمه یک قطره اسانس اسطوخودوس را در یک لیوان آب نیم‌گرم ریخته و یا یک فنجان از دم‌کرده آن را بنوشید.
28) اسطوخودوس درمان کننده رماتیسم‌، آرتروز و نقرس است‌. برای این منظور کمپرس آن را بر روی عضو مورد نظر بگذارید و یا اینکه 2 قطره روغن آن را با یک قاشق روغن بادام و یا روغن زیتون مخلوط کرده و عضو دردناک را با آن ماساژ دهید.
29) زخم‌های کهنه را با مالیدن اسانس اسطوخودوس که در الکل حل کرده‌اید برطرف کنید.
30) برای درمان بیماری‌های ریوی 2 تا 3 قطره روغن اسطوخودوس را با یک قاشق غذا خوری روغن بادام و یا روغن زیتون مخلوط کرده و سینه و پشت بیمار را ماساژ دهید.
31) مالیدن پماد اسطوخودوس زخم‌ها را ضد عفونی کرده و التیام می‌بخشد.
32) برای برطرف کردن بوهای نامتناسب در منزل چند قطره روغن اسطوخودوس را در آب ریخته و بگذارید به آرامی بجوشد عطر مطبوعی را در هوا پخش می‌کند.
33) برای رفع بی‌خوابی یک قاشق چایخوری پودر اسطوخودوس را با یک قاشق چایخوری پودر سنبل‌الطیب مخلوط کرده و در یک لیوان آبجوش ریخته و به مدت 10 دقیقه دم کنید. این دم کرده را یک‌ساعت قبل از رفتن در ختخواب میل کنید تا بی‌خوابی شما برطرف شود.

مواد و عناصر غذایی :

اگر چه اسطوخودوس در زمین های فقیر می روید ولی در سطوح وسیع کشت باید از زمینهای غنی و حاصلخیز استفاده شود . از آنجائیکه این گیاه 15 تا20 سال در یک مکان باقی می ماند ، از این رو تمام نیازهای غذایی آن در این مدت باید توسط خاکی که در آن کشت می شود تأمین گردد . تحقیقات نشان می دهد برای تولید هر یکصد کیلوگرم گل ، گیاهان 8/0 کیلوگرم ازت ، 2/0 کیلوگرم اکسید قسقر و 8/0 کیلوگرم اکسید پتاس از خاک جذب می کنند . کودهای کاملاً پوسیده حیوانی نقش عمده ای در افزایش عملکرد دارد . از این رو توصیه می شود فصل پاییز هنگام آماده ساختن زمین ، 35 تا 50 تن در هکتار کودهای حیوانی کاملاً پوسیده به زمین اضافه شود . همچنین در فصل پاییز باید 70 تا 80 کیلوگرم در هکتار اکسید فسفر و 100 تا 120 کیلوگرم در هکتار اکسید پتاس به عنوان مقادیر پایه به خاک اضافه شود .
در سال اول رویش و در اواخر بهار نیز 70 تا 80 کیلوگرم در هکتار ازت باید به صورت سرک در اختیار گیاهان قرار گیرد . با توجه به طولانی بودن دوره رویش اسطوخودوس توصیه می شود در طول رویش این گیاه ، خاک مورد تجزیه قرار گیرد و با توجه به وضعیت خاک از نظر موتد و عناصر ضروری اقدام به کوددهی زمین نمود .

سازگاری :

اسطوخودوس از گیاهان مناطق خشک و نیمه خشک است . در طول رویش به تابش نور فراوان و هوای گرم و رطوبت کم نیاز دارد .چنانچه این گیاه در چنین شرایطی رشد کند عملکرد گل ، مقدار اسانس و همچنین کیفیت آن افزایش می یابد . تحقیقات نشان می دهد که مقدار و کیفیت اسانس با نور رابطه مستقیم دارد به طوری که چنانچه اسطوخودوس در مناطقی که دارای نور کافی نباشد کشت شود ، نه تنها از نقدار اسانس گلها کاسته شود بلکه ترکیبات استری ( لینالیل استات ) آن نیز کاهش می یابد و گیاهانی که در سایه کشت می شوند در مقایسه با گیاهان کشت شده در آفتاب ، اسانس و ترکیبات استری آنها به ترتیب 55 تا 41 درصد کاهش نشان می دهد . اسطوخودوس فرانسوی در هر نوع خاکی قادر به رویش است . ولی خاکهای سبک حاوی ترکیبات کلسیم و غنی از مواد و عناصر غذایی خاکهای مناسبی برای تولید انبوه این گیاه است . خاکهای سنگین که تهویه هوا در آنجا به شختی انجام می گیرد و همچنین سبب آب ایستایی می شوند برای کشت این گیاه مناسب نیستند .

آماده سازی خاک :

پس از افزون کودهای حیوانی به زمین می بایست با شخم مناسبی این کودها را به عمق 35 تا 40 سانتی متر زمین منتقل کرده که البته 5/1 تا 2 ماه قبل از کشت نیز باید اقدام به افزون کودهای شیمیایی مورد نیاز گیاه ( مانند قسقر و پتاس ) به خاک کرده و با شخم متوسطی آنها را به عمق 18 تا 20 سانتی متری زمین منتقل نمود . اواخر زمستان پس از شکستن سله ها ، جمع آوری سنگها و قلوه سنگها و تسطیح ، زمین برای کاشت کاملاً آماده می شود .

کاشت :

کاشت اسطوخودوس توسط بذر و از طریق رویشی امکان پذیر است . کاشت توسط بذر به روش غیر مستقیم انجام می گیرد و فصل پاییز ( آذر ) یا اوایل بهار ( نیمه دوم اسفند ) زمان مناسبی برای کشت بذر در خزانه هوای آزاد است . در این صورت فاصله مناسب ردیفهای کاشت از یکدیگر در سطح وسیع خزانه 35 تا40 سانتی متر و در سطح کوچک خزانه نیز 15 تا 29 سانتی متر می باشد . اگر بذرها در فصل پاییز کشت شوند عمق مناسب کاشت بذر 5/0 تا 1 سانتی متر و اگر در فصل بهار کشت شوند 1 تا 5/1 سانتی متر می باشد . برای هر هکتار زمین به 7 تا 9 کیلوگرم بذر ( با کیفیت مطلو ب) نیاز است . اواخر شهریور تا اوایل مهر ماه سال بعد زمان های مناسبی برای انتقال نشاء ها به زمین اصلی است و در مدت زمان مذکور ارتفاع گیاهان در خزانه به 18 تا 20 سانتی متر می رسد . هنگام انتقال نشاءها به زمین اصلی ساقه آنها را باید از فاصله 8 تا 10 سانتی متری سطح زمین هرس کرد . این عمل سبب تولید شاخه های متعدد می شود . توصیه می شود در هنگام انتقال نشا به زمین اصلی ، نشاء ها از فاصله پنج سانتی متری بالای یقه در خاک کشت شوند در ضمن برای هر هکتار زمین به 20 هزار بوته نیاز است .

تکثیر رویشی :

تکثیر رویشی اسطوخودو فرانسوی از طریق ریشه دار کردن ساقه های سبز و جوان یا ساقه های خشبی و انتقال آنها به زمین اصلی می باشد . اوایل شهریور از پایه های مادری یک ساله ساقه های سبز و از پایه های مادری چهار تا پنج ساله ساقه های خشبی به طول 12 تا 20 سانتی متر جدا کرده سپس اقدام به کاشت آنها در خزانه ( اعم از خزانه هوای آزاد یا زیر پلاستیک ) می نمایند . این قلمه ها در عمق 4 تا 5 سانتی متری و در ردیفهایی به فاصله 6 تا 10 سانتی متر و فاصله دو قلمه از یکدیگر 2تا 3 سانتی متر کشت می شوند . در هر متر مربع از سطح خزانه 600 تا 800 قلمه کشت کرد . ایجاد سایبان روی قلمه ها سبب تسریع در ریشه دار شدن آنها می شود . بهار ( اردیبهشت ) یا پاییز سال بعد زمان مناسبی است برای انتقال قلمه های ریشه دار شده به زمین اصلی بوته ها در ردیفهایی به فاصله 100 ساتنی متر ( فاصله دو بوته در طول ردیف 50 تا 80 سانتی متر ) در زمین اصلی کشت می شوند .

مراقبت و نگهداری :

رشد اولیه اسطوخودوس در سال اول رویش بسیار کند است و علفهای هرز می توانند بدون رقابت و به سرعت توسعه یابند . از این رو کنترل علفهای هرز قبل از کاشت و تهیه بستر فاقد علف هرز ضرورت دارد . در سال اول رویش به منظور تولید شاخه های متعدد ، باید قسمت هوایی گیاهان را به طول 8 تا10 سانتی متر هرس کرد . این هرس نه تنها مانع رشد نامناسب طول ساقه می شود بلکه با تولید شاخه های متعدد سبب پرپشت شدن بوته ها می شود .سال دوم رویش نیز عمل هرس اندام هوایی را از قسنت 15 تا 18 سانتی متر باید تکرار کرد . در سطوح وسیع کشت ، عمل هرس با دست امکان پذیر نیست و باید با ماشینهای مخصوص هرس انجام گیرد . هرس گیاهانی در سال دوم رویش سبب می شود تا ساقه های گل دهنده از طول یکسانی برخوردار شوند . از سال سوم نیازی به هرس نیست زیرا گیاهان به شکل ثابت خود که نیمکره است می رسند. اواخر سال اول رویش نیز زمان مناسبی برای واکاری و جایگزینی کردن بوته های خشک شده است . وجین علفهای هرز در طول رویش گیاهان ضروری است . از آنجائیکه چند سال پس از کشت ، خاک بین ردیفها متراکم شده و عمل تهویه هوا به شختی انجام می گیرد . لذا هر چهار تا شش سال باید خاک بین ردیفها را تا عمق 40 تا 60 سانتی متری برگردان کرد .

برداشت :

گلهای اسطوخودس از اواخر بهار پدیدار شده و گلهای باز شده از بیشترین مقدار اسانس برخوردارند . از آنجایی که گیاهان معمولاً هفت تا هشت روز در مرحله گلدهی هستند ، در سطوح وسیع کشت امکان برداشت آنها در این مدت کوتاه وجود ندارد . به همین خاطر از بدو باز شدن گلها می بایست آنها را برداشت کرد . هنگام برداشت گلها ، ساقه ها از نیمه قطع شوند سبب ناهماهنگی در نمو گلها در سالهای بعد می شوند و برداشت گلها ، آنها را در کیسه های بزرگ ریخته و بلافاصله جهت استخراج اسانس ، گلها را به کارخانه های مربوط منتقل می کنند . مقدار عملکرد گل متفاوت است و به نوع گیاه و شرایط اقیلمی محل رویش گیاه بستگی دارد . عملکرد گل تازه در سال اول رویش 4/0 تا 7/0 تن در هکتار ، در سال دوم 5/1 تا 2 تن در هکتار ، در سال سوم 3 تا 5/3 تن در هکتار و از سال چهار به بعد 5/3 تا 4 تن در هکتار می باشد . معمولاً از هر 8 تا 10 کیلوگرم تازه یک کیلوگرم گل خشک به دست می آید . مقدار اسانس نیز متفاوت است به طوری که در سال دوم رویش سه تا شش کیلوگرم ، سال سوم 8 تا 16 کیلوگرم ، سال چهارم 15 تا 20 کیلوگرم و در سالهای بعد 20 تا 26 کیلوگرم اسانس از هر هکتار زمین استحصال می شود .

طرز استفاده:

1) دم کرده اسطوخودوس: حدود 5 گرم سرشاخه گل‌دار و یا گل این گیاه را در یک لیتر آبجوش ریخته و به مدت 10 دقیقه دم کنید. مقدار مصرف این دم‌کرده 4-3 فنجان در روز است‌.
2) کمپرس اسطوخودوس‌: 30 گرم گل و یا سرشاخه گل‌دار این گیاه را با یک لیتر آبجوش مخلوط کرده و به مدت 10 دقیقه دم کنید‌.
3) اسانس و روغن اسطوخودوس را می‌توانید از فروشگاه‌های گیاهان داروئی و یا برخی از داروخانه‌ها تهیه کنید برای مصرف یک قطره از آن را با یک قاشق روغن بادام و یا روغن زیتون مخلوط کرده و برای ماساژ استفاده کنید‌. و یا یک قطره آن را روی یک حبه قند و یا یک قاشق عسل مخلوط کرده بخورید‌.

مضرات‌:

اسطوخودوس گیاهی است بی‌ضرر که همه می‌توانند از آن استفاده کنند‌. فقط برای اشخاص صفراوی مزاج خوب نست و باعث آشفتگی می‌شود‌. این‌گونه اشخاص باید آن را با سکنجبین یا کتیرا بخورند‌.

منابع :

اسطوخودوس «داروئی» http://daneshnameh.roshd.ir
اسطوخودوس (لاواندر) Lavander http://aftab.ir
اسطوخودوس ( لاواندر ) Lavander http://www.irteb.com
اسطوخودوس http://www.balashahr.com
فواید گیاه «اسطوخودوس» http://www.ashpazonline.com
اسطوخودوس http://www.sabziran.ir

/س