فهرست موضوعات سیاسی در تفاسیر قرآن کریم

(دانش آموخته حوزه علمیه قم و پژوهشگر پژوهشکده اندیشه سیاسی اسلام)

تفاسیر قرآن کریم از منابع مهم اما غیرمستقیم اندیشه سیاسی در گذشته و حال به شمار می رود . بسیاری از اندیشمندان به علل متفاوت ترجیح داده اند اندیشه سیاسی خود را در خلال تفسیری که از قرآن ارائه داده اند، اظهار کنند; اما متاسفانه همواره از این منبع غنی در تفسیر اندیشه سیاسی مسلمانان غفلت شده است; همان طور که از سایر منابع غیرمستقیم اندیشه سیاسی نیز تا کنون غفلت شده است به ویژه منابعی مانند: 1 . شروح احادیث; 2 . کتاب های اصول فقه به خصوص مباحث حسن و قبح، استحسان، مصالح مرسله، سد ذرایع و . . . ; 3 . دائرة المعارف ها، کتب مربوط به ملل و نحل، فرهنگ های لغت و معاجم; 4 . کتب تاریخی به ویژه تاریخ سیاسی .

البته از ابواب سیاسی کتب فقهی و کلامی استفاده هایی، هر چند اندک، شده است .

ناشناخته بودن، خطی بودن، کمیاب بودن و در خصوص عده ای جهل مرکب، دلایلی است که سبب غفلت و عدم استفاده از این منابع شده است . با وجود اینها اظهار نظرهای قاطع و نظریه پردازی هایی همچون «افول اندیشه سیاسی » و «در کام اقتدار بودن دین و دانش » همواره با جسارت تمام صورت گرفته است و تکرار می شود .

به هر حال هدف این مقاله صرفا نشان دادن این نکته است که اندیشه سیاسی مسلمانان منحصر به کتب کلاسیک و متعارف فارابی، غزالی، نظام الملک، محقق سبزواری و مانند اینها نیست، حتی کتاب های تفسیری که در بادی نظر اثری از اندیشه سیاسی در آنها دیده نمی شود، حاوی مباحث اساسی در اندیشه سیاسی است و چه بسا به قول اشتراوس اندیشه های سیاسی محوری اندیشمندان در آثاری از این دست نهفته باشد . در این مقاله، مباحث حکومت، امامت، عدالت و شوری در نوزده کتاب تفسیر در مقاطع مختلف تاریخ به ترتیب مجلدات آنها، فهرست شده است . تفاسیر نوزده گانه مذکور به ترتیب حروف الفبا عبارتند از:

1 . تفسیر القرآن العظیم: (ابن کثیر) ابوالفداء الحافظ ابن کثیر الدمشقی (774 ق)، چهار جلد، دارالکتب العلمیه، بیروت 1408 ق .

2 . احسن الحدیث: سیدعلی اکبرقرشی، دوازده جلد، بنیاد بعثت، تهران 1366 .

3 . پرتوی از قرآن: سیدمحمود طالقانی، شش جلد، شرکت سهامی انتشار، تهران، 1360 .

4 . التبیان فی تفسیر القرآن: ابوجعفر محمد بن حسن طوسی (460 ق)، ده جلد، احیاء التراث العربی، بیروت، بی تا .

5 . التحریر و التنویر: محمد طاهر بن عاشور، سی جلد، الدارالتونسیه، تونس، 1984 م .

6 . الجدید فی تفسیر القرآن المجید: محمد سبزواری، هفت جلد، دارالتعارف، بیروت، 1402 ق .

7 . حجة التفاسیر و بلاغ الاکسیر (من لایحضره المفسر التفسیر) : سید عبدالحجة بلاغی، ده جلد، دارالکتب العلمیه، قم 1345 .

8 . فتح القدیر: محمد بن علی بن محمد شوکانی، پنج جلد، احیاء التراث العربی، بیروت، بی تا .

9 . الکاشف: محمد جواد مغنیه (1400 ق)، هفت جلد، دارالعلم للملایین، بیروت، 1981 م .

10 . التفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب) : امام فخرالدین رازی (606 ق)، 32 جلد، مطبعة البهیة المصریه، مصر، بی تا .

11 . الکشاف عن حقایق غوامض التنزیل: محمود بن عمر زمخشری (538 ق)، چهار جلد، ادب الحوزه، قم، بی تا .

12 . کشف الاسرار و عدة الابرار: ابوالفضل رشید الدین میبدی (481 ق)، ده جلد، انتشارات امیرکبیر، تهران، 1361 .

13 . مجمع البیان فی تفسیر القرآن: ابوعلی فضل بن حسن طبرسی (561 ق)، ده جلد، انتشارات ناصر خسرو، تهران، 1372 .

14 . تفسیر المراغی: احمد مصطفی مراغی (1371 ق)، سی جلد، احیاء التراث العربی، بیروت، 1985 م .

15 . تفسیر القرآن الکریم: (ملاصدرا) محمد بن ابراهیم شیرازی (1050 ق)، هفت جلد، انتشارات بیدار، قم 1411 ق .

16 . المنار (تفسیرالقرآن الحکیم) : انشاء محمد عبده، املاء محمد رشید رضا (1354 ق)، دوازده جلد، دارالمعرفه، بیروت، بی تا .

17- المنیر (التفسیر المنیر) : وهبة الزحیلی، 32 جلد، دارالفکر المعاصر، بیروت 1411 ق .

18 . المیزان فی تفسیر القرآن: سیدمحمدحسین طباطبائی، بیست جلد، جامعه مدرسین، قم، بی تا .

19 . تفسیر نمونه: آیة الله ناصر مکارم شیرازی و جمعی از نویسندگان، 27 جلد، دارالکتب الاسلامیه، تهران، 1362 .

در این جا به ارائه این فهرست می پردازیم .

1 . تفسیر ابن کثیر

جلد اول: خلافت انسان در زمین، ص 108، آیه 30 بقره; نقل قول شافعی در باب حکم اطاعت از حاکم، ص 110، آیه 30 بقره; کیفیت تعیین امام، ص 110، آیه 30 بقره; کرامیه و حکم وجود همزمان دو امام، ص 111، آیه 30 بقره; حدود اطاعت از اولوالامر، ص 783، آیه 59 نساء . جلد دوم: ولایت امام علی علیه السلام بر مؤمنان، ص 113، آیه 55 مائده . جلد سوم: طهارت اهل بیت علیهم السلام، ص 769، آیه 33 احزاب . جلد چهارم: دوستی اهل بیت، ص 170، آیه 23 شوری .

2 . تفسیر احسن الحدیث

جلد اول: مراد از امامت ابراهیم، ص 236، آیه 124 بقره . جلد دوم: نقش خدا در حکومت حکام، ص 47، آیه 26 آل عمران; اقسام ولایت اولیاء الله، ص 83، آیه 49 آل عمران; فضائل اهل بیت، ص 94، آیه 61 آل عمران . جلد سوم: دلایل ولایت حضرت علی علیه السلام، ص 93، آیه 55 مائده; غدیر خم و ولایت حضرت علی علیه السلام، ص 109، آیه 67 مائده . جلد ششم: رهبران حق و باطل، ص 116، آیه 71 اسراء . جلد هفتم: دلایل ولایت امام علی، ص 422، آیه 224 شعراء . جلد هشتم: منظور از اولویت پیامبر صلی الله علیه و آله بر مؤمنان، ص 311، آیه 6 احزاب . جلد نهم: اهمیت شوری در اسلام، ص 498، آیه 38 شوری; منظور از اولویت پیامبر صلی الله علیه و آله بر مؤمنان، ص 311، آیه 6 احزاب . جلد نهم: اهمیت شوری در اسلام، ص 498، آیه 38 شوری . جلد دهم: اختیارات امام در قبال اسیران، ص 179، آیه 4 محمد صلی الله علیه و آله; ولایت مطلقه پیامبر صلی الله علیه و آله، ص 209، آیه 33 محمد صلی الله علیه و آله . جلد دوازدهم: خلافت امام علی علیه السلام، ص 274، آیه 7 حشر .

3 . پرتوی از قرآن

جلد اول: حقیقت عدالت، ص 54، آیه 2 بقره; خلافت انسان، ص 118، آیه 31 بقره; شرایط امامت، ص 292، آیه 124 بقره; منشا نیاز انسان به امام، ص 239، آیه 124 بقره . جلد دوم: نقش سودگران در پیدایش طبقه حاکم، ص 76، آیه 188 بقره . جلد چهارم: دلایل امامت، ص 200، آیه 4 آل عمران . جلد پنجم: تفاوت عدل و قسط، ص 51، آیه 18 آل عمران; فضیلت اهل بیت علیهم السلام، ص 174، آیه 61 آل عمران; ویژگی های کارگزاران حکومتی، ص 303، آیه 188 آل عمران; ویژگی رهبران الهی، ص 355، 140 آل عمران; اهمیت شوری، ص 395 و 397، آیه 159 عمران .

4 . تفسیر التبیان

جلد اول: امامیه و نص بر امامت ائمه علیهم السلام، ص 14، مقدمه کتاب; منظور از خلافت آدم، ص 131، آیه 30 بقره; ملایکه و خلافت آدم علیه السلام، ص 132، آیه 30 بقره; مفهوم عدل، ص 215، آیه 48 بقره; امامیه و رابطه مقام امامت و نبوت، ص 449، آیه 124 بقره . جلد دوم: وراثت در امامت، ص 291، آیه 247 بقره . جلد سوم: مفهوم ولایت، ص 186، آیه 33 نساء; منظور از اولوالامر، ص 236، آیه 59 نساء و ص 273، آیه 83 نساء; دلایل امامت علی، ص 559، آیه 55 مائده . جلد چهارم: تعدد نبی و امام در یک زمان، ص 507، آیه 122 اعراف . جلد پنجم: نص بر امامت ائمه علیهم السلام، ص 48، آیه 187 اعراف . جلد هفتم: نقل نظر جبایی درباره امامت خلفای راشدین، ص 456، آیه 55 نور; امامت خلفای راشدین، ص 456، آیه 55 نور . جلد هشتم: فضایل اهل بیت، ص 339، آیه 33 احزاب; امامیه و عصمت اهل بیت، ص 340، آیه 33 احزاب . جلد نهم: عفو حدود توسط امام، ص 168، آیه 37 شوری; خلافت ابوبکر و عمر، ص 324، آیه 16 فتح; امامت علی، ص 326، آیه 16 فتح . جلد دهم: فضایل اهل بیت، ص 211، آیه 10 انسان .

5 . تفسیر التحریر

جلداول: اسماعیلیان و امامت مسلمانان، ص 33، مقدمه; منظور از خلافت آدم علیه السلام، ص 398، آیه 30 بقره; علت خلافت آدم علیه السلام، ص 418، آیه 33 بقره; منظور از امامت ابراهیم علیه السلام، 703، آیه 124 بقره; شرایط امامت، ص 707، آیه 124 بقره; حکم امام فاسق از نظر خوارج و معتزله، ص 707، آیه 124 بقره . جلد چهارم: اهمیت مشورت، ص 147، آیه 159 آل عمران; احکام مشورت و نظر مالکیه و شافعی، ص 148، آیه 159 آل عمران; قلمرو مشورت، ص 149، آیه 159 آل عمران; ارزش مشاوره، ص 150، آیه 159 آل عمران . جلد پنجم: مفهوم عدل، ص 94، آیه 58 نساء; منظور از اولوالامر، ص 97، آیه 59 نساء; مخالفت با احکام اولوالامر، ص 111، آیه 65 نساء . جلد هشتم: قلمرو لزوم رعایت عدالت، ص 166، آیه 152 انعام . جلد دوازدهم: اختیارات رهبری، ص 194، آیه 122 هود . جلد چهاردهم: ارزش عدالت، ص 254، آیه 90 نمل . جلد بیست و یکم: حدود ولایت پیامبر صلی الله علیه و آله، ص 267، آیه 6، احزاب . جلد بیست و ششم: وظیفه حاکم درباره اسیران مشرک از دید مالک و شافعی و اوزاعی، ص 80، آیه 4 محمد . جلد بیست و هشتم: اختیارات اولوالامر در اجرای احکام، ص 156، آیه 10 ممتحنه; عدالت صحابه، ص 230، آیه 6 حجرات: جلد سی ام: شرایط رهبری، ص 180، آیه 12 انفطار .

6 . تفسیر الحدید

جلد اول: شرایط آزادی عقیده، ص 326، آیه 256 بقره . جلد دوم: دلایل خلافت امام علی، ص 75، آیه 61 آل عمران; فضیلت اهل بیت علیه السلام، ص 76، آیه 61 آل عمران; دلایل ولایت امام علی علیه السلام، ص 482، آیه 55 مائده; اهمیت ولایت، ص 498، آیه 67 مائده . جلد چهارم: قبول ولایت از جانب ظالم، ص 52، آیه 55 یوسف . جلد پنجم: جانشینی سلیمان و داود علیهم السلام، ص 224، آیه 16 نمل; نقش مردم در تعیین امام، ص 300، آیه 68 قصص; ولایت ائمه علیهم السلام، ص 421، آیه 16 احزاب . جلد ششم: اهمیت گواهی بر ولایت ائمه، ص 493، آیه 26 فتح .

7- تفسیر حجة التفاسیر

جلد اول: خلافت آدم علیه السلام، ص 33، آیه 30 بقره . جلد دوم: برخورد اهل سنت با ولایت ائمه، ص 161، آیه 67 مائده . جلد سوم: واگذاری اراضی خراجیه از طرف خلفا، ص 5، آیه 1 انفال .

8 . تفسیر فتح القدیر

جلد پنجم: وظیفه امام درباره اسیران مشرکان، ص 31، آیه 4 محمد; نظر ابوحنیفه و شافعی و اوزعی و مالک درباره امام و اسیران مشرکان، ص 31، آیه 4 محمد .

9 . تفسیر الکاشف

جلد اول: شیعه و جانشین پیامبر صلی الله علیه و آله، ص 23، مقدمه; قلمرو آزادی، ص 34، آیه 5 فاتحه; آزادی بیان، ص 81، آیه 30 بقره; نظر محی الدین عربی در باب عصمت و برکت اهل بیت، ص 88، آیه 35 بقره; مفهوم امام، ص 196، آیه 124 بقره; صفات امام، ص 197، آیه 124 بقره; امامیه و نصب الهی امام، ص 197، آیه 124 بقره; امامت امام علی علیه السلام، ص 198، آیه 124 بقره; عصمت اهل بیت علیه السلام همان; علت مخالفت اشراف قریش با پیامبر صلی الله علیه و آله، ص 214، آیه 139 بقره . جلد دوم: فضایل اهل بیت، ص 48، آیه 33 آل عمران; وظیفه حاکم در امتناع شوهر از دادن نفقه، ص 316، آیه 34 نساء; نظر مالک و شافعی در مساله قبل، همان; مسؤولیت حاکم، ص 357، آیه 58 نساء; منظور از اولوالامر، ص 358، آیه 59 نساء; شیعه و عصمت اولوالامر، ص 359، آیه 59 نساء; منظور از اولوالامر از دید شیعه و سنی، ص 361، آیه 59 نساء; عدالت صحابه، ص 388، آیه 81 نساء; حقیقت عدالت، ص 460، آیه 135 نساء; ولایت غیرمسلمانان بر مسلمان، ص 466، آیه 141 نساء . جلد سوم: شیعه و اختیار حاکم در قضاوت بین اهل ذمه، ص 59، آیه 42 مائده; ولایت امام علی و ابلاغ آن توسط پیامبر صلی الله علیه و آله، ص 97- 98، آیه 67 مائده; آزادی اندیشه، ص 161، آیه انعام . جلد پنجم: آزادی بیان، ص 24، آیه 9 اسراء; حکومت امام مهدی (عج) و صالحان روی زمین، ص 302، آیه 105 نساء; شرایط بهره مندی حاکمان از نصرت خدا، ص 334، آیه 40 حج . جلد ششم: ولایت پیامبر صلی الله علیه و آله بر مؤمنان، ص 193، آیه 6 احزاب; امامیه و عصمت اهل بیت، ص 216، آیه 33 احزاب; ابن عربی و مودت اهل بیت، ص 27، آیه 33 احزاب; شافعی و فضیلت اهل بیت، ص 237، آیه 56 احزاب; منظور از خلافت انسان، ص 375، آیه 26 ص ; ابن عربی و خیانت به اهل بیت، ص 522، آیه 23 شوری; منزلت اهل بیت، همان . جلد هفتم: سیاست جنگی اسلام، ص 78، آیه 35 محمد .

10 . تفسیر کبیر

جلد اول: دلایل خلافت ابوبکر، ص 260، آیه 7 فاتحه . جلد دوم: مفهوم خلافت انسان، ص 165، آیه 30 بقره . جلد چهارم: مفهوم امامت ابراهیم علیه السلام، ص 42، آیه 124 بقره; راه های نصب و تعیین امام، ص 44، آیه 124 بقره; شیعه و خلافت ابوبکر و عمر، ص 45، آیه 124 بقره; امامت فاسق، ص 46، آیه 124 بقره; شیعه و ابوحنیفه و لزوم عصمت امام، ص 47، آیه 124 بقره; ابوحنیفه و حکم قضاوت در حکومت جائر، همان . جلد ششم: وراثت در امامت، ص 185، آیه 247 بقره; نقش علم و قدرت در رهبری، ص 186، آیه 247 بقره . جلد هشتم: ملاک اعطای حکومت از جانب خدا از نظر معتزله و جبایی و کعبی، ص 6، آیه 26 آل عمران . جلد دهم: مفهوم عصمت اولوالامر، ص 144، آیه 59 نساء . جلد یازدهم: اشاعره و نص بر امامت علی، ص 139، آیه 3 مائده; دلایل وجوب نصب حاکم، ص 228، آیه 38 مائده; شافعی و مسؤولیت حاکم در قضاوت میان اهل ذمه، ص 235، آیه 42 مائده . جلد دوازدهم: شیعه و حکم عقیده به خلافت ابوبکر، ص 20، آیه 54 مائده; دلایل صحت خلافت ابوبکر، ص 22، آیه 54 مائده; شیعه و دلایل امامت علی، ص 26، آیه 55 مائده . جلد سیزدهم: ولایت خدا بر بندگان، ص 17، آیه 62 انعام; اقسام حکام، ص 67، آیه 89 انعام; ضرورت حکومت، ص 194، آیه 129 انعام . جلدپانزدهم: وظیفه امام مسلمانان در برابر عهد شکنان، ص 183، آیه 58 انفال; دلایل امامت علی، ص 213، آیه 75 انفال . جلد شانزدهم: دلایل امامت ابوبکر، ص 169، آیه 100 توبه; شافعی و حکم دعای امام برای زکات دهندگان، ص 180، آیه 103 توبه . جلد بیستم: مفهوم عدل و اهمیت رعایت آن، ص 101 و 102 آیه 90 نحل . جلد بیست و یکم: امام مردم در قیامت، ص 17، آیه 71 اسراء; آگاهی ولی خدا از ولایت خود، ص 96، آیه 12 کهف . جلد بیست و سوم: امامت خلفای راشدین، ص 41، آیه 41 حج; وظیفه امام در اجرای حدود، ص 143، آیه 2، نور دلایل وجوب نصب امام، ص 143، آیه 2 نور; شافعی و مالک و ابوحنیفه و وظیفه امام در رجم زانی، ص 147، آیه 2 نور; وظیفه حاکم در حد قذف و نظر شافعی، ص 160، آیه 4 نور . جلد بیست و چهارم: مامت خلفای راشدین، ص 25، آیه 55 نور . جلد بیست و پنجم: ولایت پیامبر صلی الله علیه و آله بر مؤمنان، ص 194، آیه 16 احزاب . جلد بیست و ششم: ضرورت حکومت، ص 199، آیه 26 ص .

11 . تفسیر الکشاف

جلد اول: زیدیه و حکم اقتدا به فاسق، ص 119، آیه 26 بقره; خلافت آدم علیه السلام، ص 124، آیه 30، بقره; حکم امامت فاسق، ص 184، آیه 124 بقره; فضیلت اهل بیت، ص 370، آیه 61 آل عمران; مفهوم اولوالامر، ص 524، آیه 59 نساء . جلد دوم: شافعی و حکم و عده حاکم در انفال، ص 194، آیه 1 انفال; ابوحنیفه و شافعی و اختیار امام در امام در مورد اسیران کافر، ص 316- 317، آیه 4، محمد صلی الله علیه و آله; حکم همکاری با دولت باطل، ص 482، آیه 55 یوسف . جلد هفتم: فلسفه عدم پذیرش حکومت توسط لقمان، ص 490، آیه 14 لقمان .

12 . تفسیر کشف الاسرار و عدة الابرار

جلداول: تفاوت خلافت و سلطنت، ص 133، آیه 30، بقره; فضایل جانشینان پیامبر صلی الله علیه و آله، ص 394، آیه 143 بقره; ابعاد ولایت خدا بر مؤمنان، ص 702، آیه 257 بقره . جلد دوم: اهمیت مشورت، ص 324، آیه 159 آل عمران; مفهوم اولوالامر، ص 554 و 561، آیه 59 نساء; دلایل خلافت ابوبکر، ص 573، آیه 69 نساء; اقسام عدل، ص 717، آیه 129 نساء . جلد سوم: ص 149، آیه 55 مائده; ابلاغ ولایت علی علیه السلام در غدیر خم، ص 181، آیه 67 مائده; خلفای خدا، ص 541، آیه 165 انعام . جلد چهارم: مفهوم ائمه کفر، ص 106، آیه 12 توبه . جلد پنجم: مفهوم امامت، ص 327، آیه 79 حجر; حقیقت عدل، ص 451، آیه 90 نحل . جلد ششم: جانشینان خدا در زمین، ص 573، آیه 55 نور . جلد هشتم: امان دادن پیامبر صلی الله علیه و آله به مشرکان در اظهار عقیده، ص 3، آیه 1 احزاب; مفهوم خلیفه، ص 338، آیه 26 ص . جلد نهم: شافعی و احمد بن حنبل و اختیارات امام در مورد اسیران، ص 178، آیه 4 محمد; مسؤولیت امام در برخورد با اهل بغی، ص 251، آیه 9 حجرات . جلد دهم: اموال تحت اختیار امام، ص 38، آیه 7 حشر .

13 . تفسیر مجمع البیان

جلد اول: خلافت آدم علیه السلام، ص 176، آیه 30 بقره; امامت ابراهیم علیه السلام، ص 380، آیه 124 بقره; شیعه و عصمت امام، همان . جلد دوم: شرایط رهبری، ص 613، آیه 247 بقره . جلد سوم: مفهوم اولوالامر، ص 100، آیه 59 نساء; جبایی و مفهوم اولوالامر، ص 126، آیه 83 نساء; ولایت علی علیه السلام، ص 246، آیه 3 مائده; امامت علی علیه السلام، ص 326، آیه 55 مائده; امامت امام علی، ص 344، آیه 67 مائده . جلد چهارم: مقام امامت، ص 729، آیه 142 اعراف; جبایی، شیعه و امامت ائمه، ص 778، آیه 187 اعراف . جلد پنجم: علت در خواست ولایت از ظالمان توسط یوسف علیه السلام، ص 327، آیه 57 یوسف . جلد نهم: اختیارات امام در مورد اسیران و نظر شافعی و ابویوسف، ص 147، آیه 4 محمد .

14 . تفسیر مراغی

جلد اول: خلافت انسان در زمین، ص 80، آیه 30 بقره; فلسفه خلافت انسان، ص 85، آیه 30 بقره; امامت ظالمان، ص 209، آیه 124 بقره . جلد دوم: ارزش مشورت، ص 188، آیه 233 بقره; ملاک شایستگی حکومت، ص 218، آیه 246 بقره; جلد چهارم: فواید مشورت، ص 114، آیه 159 آل عمران . جلد پنجم: تاثیر شفاعت در حکم عادل و ظالم، ص 110، 85 نساء; زمینه های عدالت در قضاوت، ص 71، آیه 58 نساء . جلد یازدهم: مسؤولیت امام در گرفتن صدقات، ص 16، آیه 103 توبه . جلد بیست و یکم: ولایت پیامبر صلی الله علیه و آله بر مؤمنان، ص 130، آیه 6 احزاب . جلد بیست و پنجم: اهمیت مشورت، ص 53، آیه 38 شوری; حاکمان مصر، ص 128، آیه 28 دخان . جلد بیست هشتم: اختیارات اهل حل و عقد در تدوین قوانین، ص 10، آیه 59 مجادله; عدالت در عالم تکوین و تشریع، ص 152، آیه 12 طلاق .

15 . تفسیر ملاصدرا

جلد دوازدهم: ملاک خلافت انسان، ص 300، آیه 30 بقره; علت جعل خلیفه از جانب خدا، ص 302، آیه 30 بقره; سر اعتراض فرشتگان به خلافت انسان، ص 306، آیه 30 بقره; فلسفه خلافت انسان، ص 309، آیه 30 بقره; فلسفه خلافت انسان در زمین، ص 367، آیه 33 بقره . جلد سوم: ضرورت خلیفه خدا در زمین، ص 126، آیه 36 بقره; موجبات تحصیل عدالت، ص 176، آیه 40 بقره . جلد چهارم: فلسفه اولویت پیامبر صلی الله علیه و آله بر مؤمنان، ص 135، آیه 255 بقره; شرایط امامت، ص 220، آیه 256 بقره; امامت امام علی، ائمه و امام مهدی (عج)، ص 220- 221، آیه 256 بقره; مراتب ولایت خدا و مؤمنان، ص 227، آیه 257 بقره; فلسفه اختصاص ولایت خدا بر مؤمنان، همان; رابطه ولایت طاغوت بادوری از ولایت خدا، ص 248، آیه 257 بقره . جلد پنجم: شرایط احراز رسالت و امامت، ص 38، آیه 14 یس; شرایط وصول انسان به مقام خلافت خدا، ص 310، آیه 71 یس . جلد هفتم: فرق نبی با ولی، ص 379، آیه 9 اعلی .

16 . تفسیر المنار

جلد اول: مراد از خلافت آدم علیه السلام، ص 257، آیه 30 بقره . جلد دوم: مشیت خدا در اعطای سلطنت، ص 478، آیه 247 بقره . جلد سوم: مفهوم ولایت، ص 42، آیه 257 بقره . جلد چهارم: نقش شوری در حکومت اسلامی، ص 45، آیه 104 آل عمران; رهبر در گروه آمران به معروف و ناهیان ازمنکر، ص 47، آیه 104 آل عمران; صفات مسؤولان حکومت، ص 85، آیه 118 آل عمران; محدوده مشورت، ص 200، آیه 159 آل عمران; مبانی خلافت عمر، ص 202، آیه 159 آل عمران; شورای عمر، ص 203، آیه 159 آل عمران; لزوم عمل به تصمیمات شوری، ص 206، آیه 159 آل عمران . جلد پنجم: ارکان قضاوت عادلانه، ص 172، آیه 58 نساء; مفهوم اولوالامر و نظر شیعه، ص 180- 181، آیه 59 نساء; اولوالامر در صدر اسلام، ص 195، آیه 59 نساء; انتخاب اولوالامر، ص 200، آیه 59 نساء; قلمرو اجتهاد اولوالامر، ص 211، آیه 59 نساء; ابن تیمیه و شرایط والی، ص 217، آیه 59 نساء; اهمیت عدالت، ص 455، آیه 135 نساء . جلد ششم: حکم خروج بر امام جائر، ص 366، آیه 34 مائده; امامت علی از دیدگاه شیعه، ص 443، آیه 56 مائده; خلافت علی، ص 464، آیه 67 مائده . جلد هفتم: امامت غیرمجتهد، ص 196، آیه 102 مائده; حدود حاکمیت علما بر مردم، ص 442، آیه 52 انعام . جلد هشتم: اقسام ولایت خدا، ص 38، آیه 3 اعراف; ولایت ظالم بر ظالم، ص 100، آیه 129 انعام . جلد نهم: خلافت علی و نظر شیعه، ص 122، آیه 142 اعراف . جلد دهم: مفهوم ائمه کفر، ص 191، آیه 12 توبه; شیعه و عصمت اهل بیت ص 378، آیه 31 توبه; حکم آزار اهل بیت، ص 521، آیه 61 توبه; ولایت منافق بر منافق، ص 541، آیه 71 توبه . جلد یازدهم: عدالت صحابه، ص 17، آیه 100 توبه; آزادی دین، ص 254، آیه 23 یونس; ولایت تکوینی اولیاء الله، ص 229، آیه 2 یونس; اهمیت عدالت، ص 269، آیه 2 یونس; رابطه کرامات با ولایت، ص 448، آیه 64 یونس . جلد دوازدهم: رابطه ایمان و وراثت، ص 84، آیه 47 هود; حکم اطاعت از حاکم، ص 180، آیه 113 هود .

17 . تفسیر المنیر

جلد اول: خلافت انسان، ص 127، آیه 30 بقره; حکم نصب حاکم و راه های تعیین امام، ص 129، آیه 30 بقره; ولایت ظالمان، ص 309، آیه 124 بقره; حکم اخذ مال از حاکم ظالم، همان . جلد دوم: کیفیت قصاص از حاکم، ص 116، آیه 178 بقره . جلد چهارم: حکم مشورت های پیامبر صلی الله علیه و آله، ص 143، آیه 159 آل عمران; حکم هدیه گرفتن حاکم، ص 151، آیه 161 آل عمران . جلد پنجم: اهمیت عدالت اجتماعی، ص 124، آیه 58 نساء; مفهوم اولوالامر و نظر شیعه، ص 126، آیه 59 نساء; حقوق متقابل حاکم و مردم، ص 128، آیه 58 نساء; مرجع رفع خصومت میان حاکم و مردم، ص 129، آیه 59 نساء; خلافت ابوبکر، ص 148، آیه 69 نساء; اهمیت عدالت، ص 314، آیه 135 نساء جلد ششم: مالک و ابوحنیفه و اختیار امام در کیفر محارب، ص 161 و 163 و 164، آیه 33 مائده; ابوحنیفه و مالک و شافعی و وظیفه امام در حکمیت بین اهل ذمه، ص 198 و 201، آیه 42 مائده . جلد هشتم: حکم قربانی کردن برای استقبال از حاکم از دید حنفیه، ص 24، آیه 121 انعام; نیاز انسان به حکومت، ص 49، آیه 129 انعام . جلد دهم: جانشین پیامبر صلی الله علیه و آله، ص 220، آیه 40 توبه . جلد یازدهم: اختیارات حاکم در اخذ زکات، ص 27، آیه 103 توبه . جلد سیزدهم: حکم همکاری با دولت باطل، ص 12، آیه 55 یوسف . جلد چهاردهم: مفهوم عدل، ص 212، آیه 90 نحل; اقسام عدل، ص 224، آیه 90 نمل . جلد پانزدهم: کیفر تخلفات رهبران جامعه، ص 136، آیه 75 اسراء . جلد شانزدهم: مسؤولیت حاکم در حمایت از مردم، ص 32، آیه 95 کهف . جلد هجدهم: مالک و وظیفه حاکم در حد قذف، ص 145، آیه 4 نور . جلد نوزدهم: وظیفه حاکم در قبال مردم، ص 286، آیه 20 نمل; قبول عذر مردم توسط حاکم، ص 289، آیه 27 نمل . جلد نوزدهم: اهمیت مشورت، ص 297، آیه 32 نمل . جلد بیست و یکم: ولایت پیامبر صلی الله علیه و آله، ص 245، آیه 6 احزاب; لزوم مشورت حاکم درباره جنگ، ص 281، آیه 27 احزاب; وظایف حاکم در مسائل جنگ، ص 281، آیه 9 احزاب . جلد بیست و سوم: مسؤولیت حاکمان، ص 188، آیه 26 ص . جلد بیست و پنجم: اهمیت مشورت، ص 81، آیه 38 شوراء . جلد بیست و ششم: اختیارات حاکم در مورد اسیران، ص 89، آیه 4 محمد صلی الله علیه و آله; مالکیه و شافعیه و حنیفه و اختیارات حکام در مورد اسیران، ص 92، آیه 4 محمد صلی الله علیه و آله . جلد بیست و هشتم: حکم اقامه نماز جمعه بدون اذن امام و نظر ابوحنیفه، ص 208، آیه 9 جمعه .

18 . تفسیر المیزان

جلد اول: امامت ابراهیم علیه السلام، ص 267، آیه 124 بقره; مقام امامت، ص 271، آیه 124 بقره; شرایط امامت، ص 272، آیه 124 بقره; عصمت امام، ص 274 بقره; امامت و هدایت، ص 275، آیه 124 بقره . جلد دوم: اختیارات اولوالامر، ص 93، آیه 196 بقره; هدف از حکومت، 287، آیه 247 بقره . جلد سوم: اقسام حکومت، ص 142، آیه 27 آل عمران; ضرورت حکومت، ص 145، آیه 27 آل عمران . جلدچهارم: اداره جامعه بر اساس رای اکثریت، ص 98، آیه 200 آل عمران; حدود آزادی، ص 166- 117، آیه 200 آل عمران; عوامل تغییر سیستم های حکومتی، ص 119، آیه 200 آل عمران; اختیارات رهبر، ص 121، آیه 200 آل عمران; رهبر جامعه اسلامی، همان; تفاوت روش حکومتی اسلام با سایر حکومت ها، 119، آیه 200 بقره; آزادی فکر و عقیده، ص 130، آیه 200 آل عمران; آزادی اجتماعی، ص 255، آیه 19 نساء; اطاعت از اولوالامر، ص 388، آیه 59 نساء; مفهوم اولوالامر، ص 392، آیه 59 نساء; عصمت اهل حل و عقد، ص 393، آیه 59 نساء . جلد پنجم: مراد از اولوالامر، ص 22، آیه 83 نساء; نعمت ولایت، ص 181، آیه 3 مائده; نتایج اعراض از اهل بیت، ص 274، آیه 15 مائده; مقام رهبران بنی اسرائیل، ص 363 آیه 44 مائده; مفهوم ولایت، ص 368، آیه 51 مائده . جلد ششم: مفهوم ولایت، ص 6، آیه 55 مائده، ولایت محمد صلی الله علیه و آله، ص 7، آیه 55 مائده; ولایت علی علیه السلام، ص 8، آیه 55 مائده; مفهوم ولایت، ص 11، آیه 55 مائده; ولایت تکوینی و تشریعی خدا، ص 12، آیه 55 مائده; ولایت تشریعی محمد صلی الله علیه و آله، ص 13، آیه 55 مائده; ابلاغ ولایت علی علیه السلام به وسیله پیامبر، ص 48، آیه 67 مائده; نیاز جامعه به حاکم، ص 48، آیه 67 مائده; حدود آزادی فرد در جامعه، ص 351، آیه 118 مائده . جلد دهم: مفهوم ولایت، ص 88، آیه 62 یونس; محدوده آزادی اجتماعی، ص 367- 370، آیه 88 هود . جلد سیزدهم: امامان حق و باطل در قیامت، ص 165، آیه 71 اسراء; ولایت خدا، ص 317، آیه 44 کهف; ولایت شیطان در تدبیر امور، ص 326، آیه 51 کهف . جلد چهاردهم: ولایت اهل بیت، ص 119، آیه 98 طه; امامت و هدایت، ص 304، آیه 73 انبیاء; مقام ولایت، همان; مفهوم به ارث بردن زمین توسط صالحان، ص 330، آیه 105 انبیاء . جلد پانزدهم: وعده خدا به حکومت امام عصر (عج)، ص 155، آیه 55 نور; مفهوم خلافت انسان در زمین، ص 383، آیه 62 نمل; حکم اطاعت از حکام، ص 391، آیه 62 نمل; ولایت علی علیه السلام، ص 406، آیه 89 نمل . جلد شانزدهم: ولایت پیامبر بر مؤمنان، ص 276، آیه 6 احزاب . جلد هفدهم: خلافت داود علیه السلام، ص 194، آیه 26 ص . جلد هجدهم: مسؤولیت امام، ص 106، آیه 27 زخرف; اختیارات امام درباره اسیران جنگی، ص 227، آیه 4 محمد صلی الله علیه و آله .

19- تفسیر نمونه

جلد اول: مفهوم خلافت انسان در زمین، ص 172، آیه 30 بقره; شرایط رهبر، ص 308، آیه 74 بقره; مفهوم امامت، ص 437، آیه 124 بقره; اهمیت امامت، ص 437، آیه 124 بقره; امامت و هدایت، ص 438، آیه 124 بقره; تفاوت امامت و نبوت و رسالت، ص 440، آیه 124 بقره; امامت ابراهیم علیه السلام، ص 441، آیه 124 بقره; شرایط امام، ص 442، آیه 124 بقره; لزوم نصب الهی امام، ص 444، آیه 124 بقره; ابوحنیفه و اختصاص امامت به علویان، همان . جلد دوم: شرایط رهبر، ص 172، آیه 247 بقره; اراده خدا در ظهور و سقوط حکومت ها، ص 365، آیه 26 آل عمران; ولایت تکوینی اولیاء الله، ص 422، آیه 49 آل عمران; سرنوشت اهل کتاب در حکومت امام عصر (عج)، ص 432، آیه 55 آل عمران; راه شناخت رهبر حق از باطل، ص 484، آیه 79 آل عمران; تعیین خلیفه از سوی خدا، ص 488، آیه 81 آل عمران . جلد سوم: نسبت امر به معروف و آزادی، ص 40، آیه 104 آل عمران; صفات رهبر، ص 142، آیه 159 آل عمران; اهمیت مشورت، ص 144، آیه 159 آل عمران; اعتبار شورای عمر، ص 147، آیه 159 آل عمران; مفهوم اولوالامر، ص 435، آیه 59 نساء; لزوم مدیریت واحد پس از مشورت، ص 148، آیه 159 آل عمران; اهمیت عدالت در حکومت 431، آیه 58 نساء، جلد چهارم: اهمیت رهبر، ص 11، آیه 75 نساء; مفهوم اولوالامر، ص 30، آیه 83 نساء; وظایف رهبر، ص 34، آیه 84 نساء; ولایت اهل بیت، ص 268، آیه 3 مائده; اهمیت عدالت، ص 301، آیه 8 مائده; اهل کتاب در زمان حکومت امام مهدی (عج)، ص 319، آیه 14 مائده; دلایل امامت علی علیه السلام، ص 432، آیه 55 مائده; شبهات آیه ولایت، ص 426، آیه 55 مائده; استناد علی علیه السلام به آیه ولایت، ص 431، آیه 55 مائده . جلد پنجم: وظیفه پیامبر برای انتخاب خلیفه، ص 2، آیه 67 مائده; مشکلات رهبران صالح، ص 212، آیه 34 انعام; ولایت و امنیت، ص 321، آیه 82 انعام; شرایط نبوت و امامت، ص 431، آیه 124 انعام . جلد ششم: تفاوت عدل و قسط، ص 143، آیه 29 اعراف; تفاوت امامت و نبوت، ص 341، آیه 142 اعراف; دلایل خلافت علی علیه السلام، ص 343، آیه 142 اعراف . جلد هفتم: حکمت تعلق خمس به اهل بیت علیه السلام، ص 174، آیه 41 انفال; لزوم مبارزه با ائمه کفر، ص 308، آیه 12 توبه . جلد هشتم: حکم حمایت از رهبران اسلامی، ص 185، آیه 120 توبه; لزوم تحقیر دشمن توسط رهبران دینی، ص 351، آیه 71 یونس . جلد نهم: قلمرو اطاعت از حاکمان، ص 263، آیه 113 هود . جلد دهم: حکم پذیرش حکومت از سوی والی جائر، ص 7، آیه 55 یوسف; شرایط مدیریت، ص 10، آیه 55 یوسف; نعمت آزادی، ص 277، آیه 6 ابراهیم . جلد یازدهم: شرایط رهبر، ص 136، آیه 88 حجر; اهمیت عدالت، ص 332، آیه 76 نحل; اهمیت عدل، ص 336، آیه 90 نحل . جلد دوازدهم: نقش رهبر در جامعه، ص 201، آیه 71 اسراء; محبت رهبران دینی به مردم، ص 348، آیه 6 کهف; شرایط رهبر، ص 540، آیه 95 کهف . جلد سیزدهم: امکان امامت در کودکی، ص 28، آیه 12 مریم; شرایط رهبر، ص 191، آیه 36 طه; تفاوت مقام نبوت و امامت، ص 455، آیه 73 انبیاء; معیار شناخت امام حق از باطل، ص 456، آیه 73 انبیاء . جلد چهاردهم: ویژگی های رهبران دینی، ص 280، آیه 69 مؤمنون; شرایط شروعیت حکومت دموکراسی، ص 283، آیه 70 مؤمنون; حکومت صالحان در زمین، ص 530، آیه 55 نور . جلد پانزدهم: اهمیت وحدت رهبری، ص 129، آیه 51 فرقان; رابطه دین و سیاست، ص 420، آیه 16 نمل; فرق حکام الهی با حاکمان جور، ص 436، آیه 19 نمل; آزادی در حکومت سلیمان علیه السلام، ص 442، آیه 22 نمل . جلد شانزدهم: شرایط مدیریت، ص 66، آیه 26 قصص; انواع امام، ص 91، آیه 41 قصص; روش حکومت علی علیه السلام، ص 179، آیه 83 قصص . جلد هفدهم: ویژگی رهبران خدایی، ص 169، آیه 24 سجده; حدود ولایت پیامبر صلی الله علیه و آله بر مؤمنان، ص 201، آیه 6 احزاب; وراثت در امامت، ص 209، آیه 6 احزاب . جلد نوزدهم: حکومت دموکراسی، ص 263، آیه 26 ص ; وظایف حکومت، ص 265، آیه 26 ص; ابزار حکومت داری، ص 290، آیه 35 ص; آزادی اندیشه از دیدگاه اسلام، ص 415، آیه 18 زمر . جلد بیستم: اهمیت و محدوده مشورت، ص 462 و 463، آیه 38 شوری . جلد بیست و دوم: اهمیت نظم در پیروی از رهبر، ص 147، آیه 1 حجرات . جلد بیست و چهارم: اهمیت عدالت، ص 43، آیه 11 ممتحنه; حدود اطاعت از رهبر، ص 49، آیه 12 ممتحنه . جلد بیست و هفتم: شرایط رهبر، ص 110، آیه 11 ضحی .