ذهن پرسشگر هر مسلمانی در جست وجوی فلسفه احکام شرعی است;
اهمیت آگاهی از فلسفه تقلید، نسبت به دیگر احکام، بیش تر است زیرا:
اولا: اصل لزوم تقلید، از مسائلی است که مکلف باید خودش به آن دست یابد و نمی تواند در این مساله تقلید کند . اگر مکلف مساله لزوم تقلید را دریافت، باب استفاده از فتاوای مجتهد به روی او باز می شود .
ثانیا: فلسفه تقلید، در واقع همان دلیل و مستند و مدرکی است که لزوم تقلید را برای مکلف اثبات می کند; بر خلاف دیگر احکام شرعی که دلیل آن ها امر و نهی هایی است که در قرآن و روایات موجود است، بدون این که لزوما در آن ها به فلسفه احکام نیز اشاره شده باشد .
لزوم تقلید
در شریعت اسلام، واجبات و محرماتی (1) وجود دارد که خدای حکیم آن ها را برای سعادت دنیا و آخرت انسان تشریع کرده است; واجبات و محرماتی که اگر انسان آن ها را اطاعت نکند، نه به سعادت مطلوب می رسد و نه از عذاب سرپیچی از آن ها - در صورت مخالفت - در امان است .
از سوی دیگر، چنین نیست که هر مسلمانی بتواند به آسانی، احکام شرعی را از قرآن و روایات و یا از عقل خود در یابد . نه قرآن مانند یک کتاب حقوقی یا رساله عملیه، احکام شرعی را به طور صریح بیان کرده است، و نه روایات معصومین علیهم السلام چنین است، و نه عقل بشر به تنهایی می تواند همه احکام را دریابد .
برای شناخت احکام شرعی، آگاهی های فراوانی، از جمله: فهم آیات و روایات، شناخت حدیث صحیح از غیر صحیح، کیفیت ترکیب و جمع روایات و آیات، و ده ها مساله دیگر لازم است که آموختن آن ها نیازمند سال ها تلاش جدی است .
در چنین حالتی، مکلف خود را در برابر سه راه می بیند: نخست این که راه تحصیل این علم را - که همان اجتهاد است - پیش گیرد; دوم این که در هر کاری آرای موجود را مطالعه کرده، به گونه ای عمل کند که طبق همه آرا عمل او صحیح باشد (یعنی احتیاط کند) ; و سوم این که از رای کسی که این علوم را کاملا آموخته و در شناخت احکام شرعی کارشناس است، بهره جوید .
بی شک، او در راه اول اگر به اجتهاد برسد، کارشناس احکام شرعی خواهد شد و از دو راه دیگر بی نیاز، اما تا رسیدن به آن، ناگزیر از دو راه دیگر است .
راه دوم نیازمند اطلاعات کافی از آرای موجود در هر مساله و روش های احتیاط است و در بسیاری از موارد، به دلیل سختی احتیاط، زندگی عادی او را مختل می کند . این سه راه اختصاص به برخورد انسان با احکام شرعی ندارد و در هر مساله تخصصی دیگر وجود دارد . مثلا یک مهندس متخصص را فرض کنید که بیمار می شود . او برای درمان بیماری خود یا باید خود شخصا به تحصیل علم پزشکی بپردازد، یا تمام آرای پزشکان را مطالعه کرده، و به گونه ای عمل کند که بعدا پشیمان نشود، و یا به یک پزشک متخصص رجوع کند .
راه اول او را به درمان سریع نمی رساند . راه دوم نیز بسیار دشوار است، و او را از کار تخصصی خود، که مهندسی است، باز می دارد . لذا او بی درنگ از یک پزشک متخصص کمک می گیرد و رای او را عمل می کند .
او در عمل به رای پزشک متخصص، نه تنها خود را از پشیمانی آینده و احیانا سرزنش دوستان نجات می دهد، بلکه در اغلب موارد، درمان نیز می شود . مکلف نیز در عمل به رای مجتهد متخصص، نه تنها خود را از پشیمانی آخرت و عذاب الهی نجات می دهد، بلکه به مصالح احکام شرعی نیز دست می یابد .
پرسش:
تقلید به معنای رجوع جاهل به عالم است . علت این که مجتهدان تقلید را بر مردم واجب کرده اند، این است که مردم را جاهل و بی سواد می دانند . همین نکته باعث می شود قشر تحصیل کرده هرگز سراغ تقلید نرود .
پاسخ:
اولا: این که تقلید، رجوع جاهل به عالم است، هیچ بار منفی برای مقلد ندارد; زیرا جاهل در این جا به معنای جاهل نسبی است، یعنی کسی که در مسائل شرعی، مجتهد و کارشناس نیست، گرچه خودش در مسائل دیگری متخصص و کارشناس باشد، و یا حتی در مسائل فقهی از آگاهی نسبی خوبی برخوردار باشد .
خود مجتهدین نیز در مسائل دیگر به متخصص رجوع می کنند و این را از باب رجوع جاهل به عالم و اهل خبره می دانند . نمونه بارز آن حضرت امام خمینی رحمه الله بود که پزشک معالج ایشان گفت: تا به حال کسی را ندیده ام که این قدر در درمان، مطیع پزشک باشد .
مردم به طوری عادی، در زندگی روزمره خود، هر جا به کاری نیاز پیدا کنند که تخصص کافی را در آن ندارند، به متخصص و خبره آن کار رجوع می کنند . پزشک برای تعمیر ماشین خود به مهندس و مکانیک رجوع می کند و مهندس برای درمان به پزشک و هیچ یک از آن ها، جهل خود در آن زمینه را اهانت به خود حساب نمی کنند; زیرا رجوع به خبره یعنی دنبال علم و تخصص متخصصان رفتن . در جهان امروز، تحقیق در همه علوم برای یک نفر کاری است غیر ممکن و غیر ضرور . امروز اکثر قریب به اتفاق روحانیون در مسائل شرعی تقلید می کنند; زیرا یا هنوز مقدمات اجتهاد را تحصیل نکرده اند، و یا نیازی به آن احساس نمی کنند، و وقت خود را در تخصص های دیگر علوم دینی صرف کرده اند .
ثانیا: این که گفته شد: «مجتهدان تقلید را بر مردم واجب کرده اند» ، از دو جهت باطل است:
1- لزوم تقلید از مسائلی نیست که فتوای مجتهد در آن، برای مقلد سودمند باشد، زیرا لزوم تقلید مساله ای است عقلی که هر عاقلی آن را درمی یابد . پس اصل لزوم تقلید، تقلیدی نیست . آری، فروعات تقلید، مانند بقای بر تقلید میت و امثال آن، از مسائل تقلیدی است . مکلف پس از آن که خودش در مساله لزوم یا جواز تقلید به نتیجه رسید و از مجتهدی تقلید کرد، فتاوای او برای مکلف اعتبار پیدا می کند .
آیات و روایات به لزوم تقلید دستور داده اند مانند آیه «فسئلوا اهل الذکر ان کنتم لا تعلمون » (2) اگر می دانید از آگاهان بپرسید، و سخن امام صادق علیه السلام: «و اما من کان من الفقهاء صائنا لنفسه حافظا لدینه، مخالفا لهواه مطیعا لامر مولاه فللعوام ان یقلدوه » (3) ; هر کس از فقهای امت ما که نفس خود را مواظبت کند و از دینش پاسداری نماید، با هوای نفس مخالفت و فرمان مولای خود را اطاعت کند; سزاوار است که غیر فقها از او تقلید کنند .
به نظر می رسد، تبلیغ این فکر که علمای دین مردم را جاهل و عوام به حساب می آورند و امثال آن، از تبلیغات سوء کسانی است که می خواهند میان مردم و علمای دین فاصله ایجاد کنند .
پرسش:
تقلید، پذیرفتن بدون دلیل است، و عقل انسان چیزی را بدون دلیل نمی پذیرد .
پاسخ:
عقل انسان هرگز چیزی را بدون دلیل نمی پذیرد، اما تقلیدی که مسلمان ها از آن بحث می کنند، پذیرش بدون دلیل نیست . مثلا مجتهد به مساله وجوب خمس فتوا می دهد، و دلیل او آیه مبارکه 41 سوره انفال و روایاتی است که در این زمینه وارد شده است . مقلد نیز هرگز این فتوا را بدون دلیل نمی پذیرد; دلیل او برای پذیرش فتوای مجتهد، این است که می داند خداوند حکیم تکالیفی را برای انسان معین کرده است، یعنی بعضی کارها را بر او واجب یا حرام کرده است، و احتمال می دهد که یکی از این واجبات، وجوب خمس باشد . همین مقدار از علم او به احکام، او را مسئول می کند . لذا باید آن احکام را بشناسد و ببیند آیا خمس واجب است یا نه و چه شرایطی دارد، اما فهم این احکام از قرآن و سنت و عقل و اجماع، نیازمند مقدمات فراوان و آشنایی با علوم بسیاری است . پس او که در این علوم متخصص نیست، باید از راه دیگری این احکام را بشناسد و آن راه، رجوع به متخصصان این علوم است، که این مساله در بحث فلسفه تقلید، به طور مفصل توضیح داده شد . در واقع، دلیل مقلد برای پذیرش فتوای مجتهد همان دلیل او بر لزوم تقلید است . پس او با دلیل، به فتوای مجتهد عمل می کند، نه بدون دلیل .
به عبارت دیگر، عقل حکم به لزوم تقلید می کند . پس تقلید مبتنی بر عقل است . تقلیدی که قرآن به بت پرستان نسبت داده است، تقلید بدون دلیل و صرفا از روی عادت است . اسلام، تقلید یهودیان از علمایشان را نکوهش کرده است (آیه 31 سوره توبه و آیه 78 سوره بقره) امام صادق علیه السلام درباره علت این نکوهش، فرمود: «یهودیان می دانستند که علمایشان احکام خدا را به دلیل مصالح شخصی خود تغییر می دهند و باز از آن ها تقلید می کردند . اگر مردم ما نیز چنین کنند، مانند آن ها نکوهش می شوند . هر فقیهی از امت ما که نفس خود را مواظبت کند و از دینش پاسداری نماید، با هوای نفس مخالفت و فرمان مولای خود را اطاعت کند; سزاوار است که مردم از او تقلید کنند» . (4)
پی نوشت ها:
1) احکام شرعی اختصاص به واجبات و محرمات ندارد، اما این دلیل فقط متوقف بر وجود احکام الزامی (یعنی واجب و حرام) است .
2) سوره نحل، آیه 42 و انبیا، آیه 7 .
3) حر عاملی، وسائل الشیعه، ج 18، ص 94 .
4) همان .