ماهان شبکه ایرانیان

محیط دگرگون شونده ایران پس از پایان نظام بین‎الملل دو قطبی

جمهوری اسلامی ایران جزء معدود کشورهایی است که با داشتن پانزده همسایه در چهار زیرسیستم منطقه‎ای[۱] شامل آسیای مرکزی قفقاز، خلیج فارس، شرق مدیترانه[۲] و آسیای جنوب غربی، قرار گرفته است

معرفی هشت اثر درشناخت نظام بین المللی جدید و تاثیرات آن بر ایران)

جمهوری اسلامی ایران جزء معدود کشورهایی است که با داشتن پانزده همسایه در چهار زیرسیستم منطقهای[1] شامل آسیای مرکزی قفقاز، خلیج فارس، شرق مدیترانه[2] و آسیای جنوب غربی، قرار گرفته است. دگرگونیهای منطقهای در هر یک از زیرسیستمهای مذکور خواه ناخواه بر امنیت ملی ایران تاثیرگذار بوده و خواهد بود. در این نوشتار، برخی از مهمترین آثار موجود که به مطالعه دگرگونیهای عمده در محیط پیرامونی ایران در مقطع زمانی پس از فروپاشی نظام دوقطبی، پرداختهاند مورد بررسی قرار میگیرد. هدف اصلی، معرفی این منابع برای خواننده علاقهمند به سیاست و روابط خارجی ایران است.

ایران بر سر دو راهی

یکی از مهمترین منابعی که به تازگی در مورد ایران منتشر شده و سعی دارد با تمرکز بر ایران به موقعیت منطقهای و جهانی آن بپردازد، کتابی است با عنوان «ایران بر سر دوراهی» که توسط روحاله رمضانی و جان اسپوزیتو گردآوری شده است.[3] از ده فصل کتاب، چهار مقاله به موقعیت ایران در سیاست بینالملل و سیاست خارجی این کشور اشاره دارند. در فصل هفتم با عنوان “سیاست خارجی ایران نسبت به روسیه، آسیای مرکزی و قفقاز”، نویسنده به بررسی سیاست خارجی عملگرایانه جمهوری اسلامی ایران پرداخته است. از دید نویسنده رفتار خارجی ایران در این منطقه تحت تاثیر چهار عامل: 1- جنبههای روسیه محور سیاست خارجی ایران 2-نقش ژئوپلتیکی و ژئوکالچری اسلام 3-حضور دائمی آمریکا در شکلدهی به سیاست منطقهای ایران و 4- دیدگاه مبتنی بر مرکزیت ایران در شکلدهی به تحولات آسیای مرکزی و قفقاز، قرار داشته است.

فصل هشتم با عنوان “انقلاب ایران و سیاست بینالملل”، به بررسی سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران پرداخته و مدعی است که سیاست خارجی ایرن از افغانستان گرفته تا تاجیکستان در اسیای مرکزی، براساس اسلام یا ایدئولوژی اسلامی قرار نگرفته است. فصل نهم با عنوان “آینه کدر: ایالات متحده و ایران از 1979 تا 1999”، به بررسی مناسبات ایران و آمریکا پرداخته و بر این باور است که سیاست خصمانه دو کشور نسبت به هم، در گذشته و همچنین در سیاست داخلی آنها ریشه داشته است. فصل آخر نیز با عنوان “سیاست خارجی ایران: تعریف منافع ملی”، به ضرورت ارائة تعریفی از منافع ملی در جمهوری اسلامی ایران اشاره میکند. از دید نویسنده میتوان سه مدل منافع ملی را با عنوانهای منافع اسلامی ایدئولوژیک (ارائه شده توسط حضرت امام «ره»)، منافع اسلامی عملگرا (ارائه شده توسط هاشمی رفسنجانی) و منافع اسلامی دموکراتیک (ارائه شده توسط خاتمی) از یکدیگر تمیز داد.

از خلیج(فارس) تا آسیای مرکزی

انوشیروان احتشامی در کتابی با عنوان “از خلیج تا آسیای مرکزی: بازیگران در بازی بزرگ جدید”، مقالاتی در مورد این دو زیرسیستم منطقهای ایران از نویسندگان مختلف گردآوری کرده است.[4] چهار مقاله اول از میان پانزده مقاله کتاب به بررسی جنبههای مختلف پیوندهای مذهبی میان دو منطقه خلیج فارس و آسیای مرکزی قفقاز و مساله ادغام کشورهای جدید اسلامی در جهان اسلام میپردازد. فصول پنجم الی هفتم به مساله چالشهای اقتصادی فراروی دولتهای تازه استقلال یافته پس از فروپاشی شوروی میپردازد. فصل هشتم تا دهم به چشماندازهای جدید برای گسترش نفوذ تجاری ایران و ترکیه در منطقه اختصاص دارد.

فصل هشتم با عنوان “جبهههای جدید: ایران، شورای همکاری خلیج فارس و جمهوریهای آسیای مرکزی و قفقاز”، دو مسئله عمده یعنی رفتار ایران در منطقه و تاثیر ایستار ایران نسبت به آسیای مرکزی و قفقاز بر سیاست در زیرسیستم منطقهای خلیج فارس را بررسی میکند. فصل نهم نیز با عنوان “ایران و اسیای مرکزی”، به بررسی سیاست ایران مبتنی بر عدم مداخله در سیاست داخلی کشورهای منطقه و همکاری اقتصادی دوجانبه پرداخته و مدعی است که سیاست محتاطانه ایران در منطقه در تضاد با مفروضات غربیها مبنی بر قصد ایران برای بیثباتسازی کشورهای منطقه قرار دارد. فصول یازدهم الی پانزدهم نیز به تاثیرات استراتژیک منطقهای و جهانی ظهور جمهوریهای جدید در آسیای مرکزی و قفقاز میپردازند.

اتصال آسیای مرکزی به خاورمیانه

کتاب “اتصال آسیای مرکزی به خاورمیانه” که توسط دیوید مناشری گردآوری شده به بررسی پیامدهای استقلال دولتهای آسیای مرکزی و قفقاز برای خاورمیانه میپردازد.[5] بخش دوم کتاب دو مقاله دربارة ایران با این عناوین دارد: “ایران و آسیای مرکزی: رژیم رادیکال، سیاست عملگرا” و “ایران و ماورای قفقاز در دوران پساشوروی”. هر دو مقاله به پیامدهای فروپاشی شوروی برای ایران و سیاست منطقهای کشور ما پرداخته و عوامل داخلی و منطقهای تعیین کننده سیاست خارجی ایران را بررسی کردهاند.

جنگ سرد و خاورمیانه

کتاب “جنگ سرد و خاورمیانه” به بررسی تاثیر نظام جنگ سرد در فاصله سالهای 1991-1945 میپردازد.[6] از دید گردآورندگان کتاب، چنین باوری وجود داشته که کلید سیاست بینالملل خاورمیانه در طول جنگ سرد عبارت از مناسبات قدرتهای خارج از منطقه با دولتهای منطقه بوده است. اما هر دو نویسنده با طرح این نکته که هیچ گونه اجماع نظری در مورد وزن نسبی نقش نیروهای خارجی و منطقهای در شکل دادن به تحولات خاورمیانه وجود ندارد، مدعی هستند که هر گونه تحلیل جامع تحولات خاورمیانه باید به نقش قدرتهای عمده داخل منطقه و خارج آن اشاره نماید. از این رو نویسندگان مقالات مختلف کتاب سعی دارند با رویکرد داخل خارج[7] به بررسی تاثیر جنگ سرد بر کشورهای خاورمیانه بپردازند. هر یک از مقالات سعی دارند به بررسی این پرسش بپردازند که چگونه جنگ سرد بر تصورات استراتژیک و رفتار سیاسی دولتهای منطقه خاورمیانه تاثیر گذاشته است.

فصل نهم این کتاب نوشته شهرام چوبین و دربارة ایران است. هر چند بخش اعظم این فصل به دوران حکومت محمدرضا شاه پرداخته اما صفحات آخر به تاثیر فروپاشی شوروی بر جمهوری اسلامی ایران اشاره دارد. نویسنده مدعی است که به رغم تحولات عمدهای که در یک دهه و نیم پس از انقلاب اسلامی اتفاق افتاده یعنی فروپاشی شوروی و پایان جنگ سرد، ایران همچنان نمیداند که میخواهد پروژههای انقلابی خود را پیگیری کند یا این که منافع ملی خود را در نظر گیرد. نویسنده بر این باور است که در “مجموع سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران همان سیاستهای دوران جنگ سرد است”.[8]

تغییر و تداوم در خاورمیانه

کتاب “تغییر و تداوم در خاورمیانه” مجموعهای از مقالات است که توسط ام،ای. احراری گردآوری شده است.[9] این مقالات بیشتر در مورد چشمانداز آتی منازعات در منطقه خاورمیانه بحث میکنند. احراری بر این باور است که منازعات منطقه را میتوان به سه بخش تقسیم کرد. منازعات بخش اول عبارت از منازعاتی است که به نظر میرسد ادامه خواهند یافت و در برابر ارائه راهحل مقاومت میکنند، یا این که به دلیل واقعگرایی سیاسی حل نشدهاند. منازعه اعراب و اسرائیل و مساله کردها در این مقوله قرار داده شده است. منازعات بخش دوم منازعاتی هستند که ریشههای عمیقتر دارند و حل آنها در حال حاضر متصور نیست و حتی ممکن است هیچ وقت حل نشوند. نقش ایران در خلیج فارس و دیگر مناطق خاورمیانه، نقش اسلام در محیط پساجنگ سرد، و دمکراسی در مقابل اسلام، منازعاتی هستند که در این بخش قرارداده شدهاند. منازعات بخش سوم عبارت از منازعاتی هستند که جدید بوده و ثبات منطقه را تهدید میکنند. آینده امنیت خلیج فارس و مسابقه تسلیحاتی در این بخش قرار گرفتهاند.

هر چند نقش ایران در کلیه فصول در نظر گرفته شده، اما تنها یک فصل کتاب به شکل مستقیم به جمهوری اسلامی ایران میپردازد. احراری، استارکی و انتصار در مقالهای با عنوان “ایران، خلیج فارس و نظم پساجنگ سرد” به نقش ایران پرداختهاند. پرسش مهم این فصل عبارت است از این که ایا ایران به شکل کامل به نظامبینالملل باز خواهد گشت یا اینکه همچنان کشوری است که تهدید عمده برای اصول محوری این نظام محسوب میشود؟ نویسندگان بر این باورند که پاسخ مشخصی برای این پرسش وجود ندارد، اما میتوان گفت ایران بر سر دوراهی قرار دارد.

افق های انقلابی

کتاب “افقهای انقلابی: سیاست خارجی منطقهای در ایران پساخمینی” نوشته جان کالابریس به بررسی روابط خارجی جمهوری اسلامی ایران در مقطع پس از وفات حضرت امام خمینی (ره) میپردازد.[10] هدف اصلی کتاب بررسی مرزهای جغرافیایی سیاست خارجی منطقهای ایران و پیامدهای آن است. نویسنده در فصول سوم الی پنجم به سیاست خارجی ایران در منطقه عربی، آسیای مرکزی قفقاز، و پاکستان و افغانستان میپردازد. این کتاب از معدود کتابهایی است که کلیه زیرسیستمهای منطقهای ایران را پوشش میدهد و به مطالعه عوامل داخلی و بینالمللی تعیینکننده محیط امنیتی ایران، میپردازد. مهمترین نقص کتاب در این است که دوره کوتاه 1993-1989 را دربرمیگیرد و در حال حاضر تازگی خود را از دست داده است.

ظرفیت نظامی و خطر جنگ

کتاب “ظرفیت نظامی و خطر جنگ: چین، هندوستان، پاکستان و ایران” شامل مجموعه مقالاتی است که توسط اریک آرنت گردآوری شده است.[11] مقالات این کتاب به مساله خطر جنگ در منطقه پرداخته و با توجه به دو جنگ هند و پاکستان در سالهای 1965 و 1971، جنگ مرزی هند و چین در سال 1962، و جنگ ایران و عراق در فاصله سالهای 1988-1980، چنین استدلال میکنند که این چهار کشور از پتانسیل بالایی برای جنگ در آینده برخوردارند. نویسندگان براساس تواناییهای این کشورها، نه نیات واقعیشان، به بحث در مورد احتمال درگیری و جنگ در این منطقه میپردازند. همچنین تصور تهدید کشورهایی چون چین، پاکستان و ایران در منطقه مورد بررسی واقع شدهاست. از نظر نویسندگان با توجه به این که سه کشور چین، هندوستان و پاکستان دارای سلاح هستهای هستند ، ایران نیز در راه نیل به سلاح هستهای است، آنها در این کتاب افزون بر تواناییهای نظامی متعارف، توجه ویژهای به تواناییهای هستهای در منطقه دارند. این اثر محیط امنیتی ایران در این منطقه را به خوبی ترسیم کرده و نشان میدهد که ایران چه تصوراتی از تهدیدات منطقهای دارد، هرچند به دیگر زیرسیستمهای منطقهای ایران نمیپردازد.

مقدمه ای بر ایران و همسایگانش

کتاب “ مقدمهای بر ایران و همسایگانش: منابع تنش و تهدید” از معدود کتابهای تالیف شده به زبان فارسی است که به محیط ایران که متشکل از پانزده همسایه و 24 کشور است میپردازد.[12] نویسنده عمدتاً به منابع تنش در اطراف ایران توجه کرده و تلاش میکند تا نشان دهد که ایران در یک محیط پرمشاجره قرار گرفته است. از دید نویسنده، وجود سه واقعیت اساسی در محیط استراتژیک بیرونی ایران، یعنی تعدد و تنوع تهدیدات پیرامونی، وجود مرزهای طولانی و کمتر قابل کنترل، فقدان چتر حمایتی طبیعی و یا رسمی و انزوای ایران، کشور را برای دستیابی به امنیت ملی و تداوم و استمرار بقای ملی با چالشهای عمدهای مواجه ساخته است. این کتاب هر چند به محیط بیرونی پرتنش جمهوری اسلامی ایران میپردازد، اما بیشتر جنبه توصیف و تا اندازهای تحلیل روابط خارجی ایران را داشته و نمیخواهد از منظر سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران به تحولات منطقهای نگاه کند. دوم این که تاثیر تحولات سیستمی در منطقه بیرونی ایران و تاثیر آنها بر امنیت ملی کشور به طور مستقیم مورد بررسی نویسنده قرار نگرفته است.[13]

جمع بندی

در مجموع، نکات زیر در مورد منابع بررسی شده قابل توجه است. 1- کمتر منبعی به شکل جامع به هر چهار زیرسیستم منطقهای ایران پرداخته است. از این رو،هر خوانندهای که بخواهد با وضعیت منطقهای ایران پس از فروپاشی شوروی در سال 1991 آشنا گردد، به ناچار باید به منابع مختلف که هر کدام به یک یا حداکثر دو زیرسیستم منطقهای ایران پرداختهاند، مراجعه کند. 2- اکثر منابع موجود تنها یک زیرسیستم منطقهای را بررسی کرده و برخی منابع نیز به دو زیرسیستم اشاره داشتهاند. از این رو به نظر میرسد جای یک پژوهش که در یک مجلد به تحولات در کلیه زیرسیستمهای منطقهای ایران بپردازد، در ادبیات موجود خالی است. 3- نقطه تمرکز و پرسش اصلی اکثر منابعی که به تحولات هر یک از زیرسیستمهای منطقهای ایران پرداختهاند، مسئله، امنیت ایران نبوده است. به عبارت دیگر، لازم است از منظر پیامدهای امنیتی برای جمهوری اسلامی ایران نیز به تحولات در زیرسیستمهای منطقهای این کشور پرداخته شود. 4- توجه به امنیت به معنای سنتی آن یعنی امنیت نظامی کافی نیست. ابعاد دیگر امنیت یعنی امنیت اقتصادی، منابع زیست محیطی، و سیاسی فرهنگی نیز باید مورد بررسی قرار گیرد که منابع مزبور این ویژگی را ندارند. 5- از همه مهمتر این که مطالعه زیرسیستمهای پیرامون ایران با استفاده از ابزارهای تئوریک در روابط بینالملل، امری ضروری به نظر میرسد که منابع یاد شده کمتر بدان توجه نمودهاند. در مجموع به سبب اهمیت موقعیت منطقه ای ایران که به عبارتی در چهارراه حوادث قرار گرفته و هم چنین به سبب اهمیت حیاتی تصمیمات در سیاست خارجی برای سرنوشت کشور، ضروری است پژوهش در این حوزه بیش از پیش گسترش یابد.

دکتر امیرمحمد حاجی یوسفی

استادیار علوم سیاسی و روابط بینالملل

دانشگاه شهید بهشتی

یادداشتها:

[1] -Regional sub-systems

[2] -Levant

[3] - John Esposito and R.K. Ramazani (eds), Iran at the Crossroads, New York: Palgrave, 2001.

[4] - A. Ehteshami, (ed), From the Gulf to Central Asia: Players in the New Great Game, Exeter: University of Exeter Press, 1994.

[5] - David Menashri (ed), Central Asia Meets the Middle East, London: Frank Cass, 1998.

[6] - Yazid Sayigh and Avi Shlaim (eds), The Cold war and the Middle East, Oxford: Clarendon Press, 1997.

[7] -Inside-Out

[8] - Y. Sayigh, and Shlaim (eds), The Cold War…, P.247.

[9] - M.E. Ahrari, (ed.), Change and Continuity in the Middle East, NewYork: St. Martine’s Press, 1996.

[10] - John Calabrese, Revolutionary Horizons: Regional Foreign Policy in Post-Khomeini Iran, NewYork: St. Martin’s Press, 1994.

[11] - Eric Arnet (ed.), Military Capacity and the Risk of War: Chinea, India, Pakistan, and Iran, Oxford University Press, 1997.

[12]. یداله، کریمیپور، مقدمهای بر ایران و همسایگانش: منابع تنش و تهدید، تهران انتشارات جهاد دانشگاهی، 1380.

[13]. قابل ذکر است که کتب دیگری نیز وجود داردند چون، روابط خارجی ایران و همسایگانش در دهه دوم انقلاب اسلامی، به قلم محمود دهقانی طرزجانی (سروش: 1379) که به محیط پیرامونی ایران پرداختهاند. این کتب عمدتاً خلأ تئوریک داشته و بیشتر روابط خارجی ایران را توصیف کردهاند.

قیمت بک لینک و رپورتاژ
نظرات خوانندگان نظر شما در مورد این مطلب؟
اولین فردی باشید که در مورد این مطلب نظر می دهید
ارسال نظر
پیشخوان