مواد درسی و سرفصل های تفسیر و علوم قرآن برای سطح یک حوزه های علمیه

(پایه یکم تا ششم)

دفتر تالیف و نشر متون درسی حوزه

مکتوب ذیل، مواد درسی و سرفصل های تفسیر و علوم قرآن برای سطح یک، یعنی دوره عمومی حوزه های علمیه (پایه 16) است که در گروه تفسیر و علوم قرآن «دفتر تالیف و نشر متون درسی حوزه » بحث و بررسی و تصویب شده است تا پس از آن، کتاب های درسی براساس این سرفصل ها تدوین شود . امید است قرآن پژوهان و صاحب نظران ما را از نظریات خود در این زمینه آگاه سازند .

اهداف:

1 . ایجاد انس و علاقه به قرآن;

2 . آشنایی با قرائت، روخوانی و ترجمه قرآن;

3 . آشنایی با مفردات و غریب القرآن و ادبیات قرآن;

4 . آشنایی با سبک، روش و زمان پیدایش و منابع قرآن پژوهی;

5 . آشنایی با وجوه اعجاز قرآن;

6 . آشنایی با تفاسیر گوناگون و مکتب های تفسیری و مبانی تفسیر;

7 . آشنایی اجمالی با معارف قرآن;

8 . آشنایی با متون تفسیری قدیم و مطالعه یک دوره تفسیر مختصر فارسی .

مواد درسی:

(1)

تجوید و قرائت

35 ساعت درسی

، سال تدریس: نیمه اول سال اول

، سرفصل ها:

معنای تجوید

آثار تجوید

سیر تاریخی تجوید و اهم منابع

قواعد تجوید

تفاوت تجوید و قرائت

معیار قرائت صحیح

روش حفظ قرآن

اهم منابع:

1 . حرز الامانی از شاطبی

2و3 . المکتفی فی الوقف والابتدا والتیسیر فی القراءات السبع از ابوعمرو دانی

4 . التمهید فی علم التجوید از ابن جزری/ترجمه آقایان علامی و سفیدرو

5 . تجوید استدلالی از فاضل گروسی

6 . تاریخ قرائت قرآن کریم از عبدالهادی فضلی/ترجمه دکتر سید محمد باقر حجتی

7 . تجوید جامع از ابراهیم پور فرزیب

8 . سر البیان فی علم القرآن از سرهنگ بیگلری

(2)

اعراب القرآن

(تجزیه و ترکیب قرآن)

35 ساعت درسی

، سال تدریس: نیمه دوم سال دوم

سرفصل ها:

هدف از اعراب القرآن: صرف و نحو در مقام تطبیق

پیشینه و پیدایش این علم

معرفی کتاب های اعراب القرآن و مؤلفان آن ها و مقایسه آن ها

تجزیه و ترکیب کامل سوره انسان (هل اتی)

تمرین

اهم منابع:

1 . اعراب القرآن از اخفش

2 . اعراب القرآن از فراء

3 . اعراب القرآن از زجاج

4 . مشکل اعراب القرآن از مکی بن ابی طالب

5 . مشکل اعراب القرآن از ابن قتیبه

6 . اعراب القرآن از درویش

7 . الجدول فی اعراب القرآن وبیانه از محمود الصافی

(3)

مفردات و غریب القرآن

50 ساعت درسی

سال تدریس: نیمه دوم سال سوم

سرفصل ها:

پیشینه بحث و معرفی منابع

لغات دخیل قرآن

مترادفات

فروق اللغه

وجوه ونظایر

اهم منابع:

1 المعجم فی فقه لغة القرآن و سر بلاغته، زیر نظراستاد واعظزاده خراسانی

2 . التحقیق فی کلمات القرآن الکریم از استاد شیخ حسن مصطفوی

3 . غریب القرآن از زیدبن علی (ع)

4 . مفردات از راغب اصفهانی

5 . الوجوه والنظائر از دامغانی

6 . المتوکلی و المهذب (در لغات دخیل قرآن) از سیوطی

7 . المعرب از جوالیقی

8 . فروق اللغة از ابوهلال عسکری

9 . فروق اللغة از جزایری

10 واژه های دخیل در قرآن مجید از آرتور جفری

11 . تفسیر غریب القرآن از فخرالدین طریحی

12 . مجمع البحرین از فخرالدین طریحی

13 . غریب القرآن از ابن الیزیدی (م 237)

14 . غریب القرآن از سجستانی

(4)

اعجاز قرآن

35 ساعت درسی

سال تدریس: سال چهارم

سرفصل ها:

مفهوم اعجاز قرآن چیستی اعجاز و تمایز آن با سایر خوارق عادات هستی

امکان اعجاز و بیان منقح اختلافات در این زمینه

هدف اعجاز هدف اثبات نبوت است نه توحید و یکی از راه های اثبات نبوت اعجاز قرآن است .

چگونگی معجزات و تفاوت معجزات پیامبران و معجزه خاتم که به تناسب خاتمیت باید معجزه هم خالد باشد .

تحدی قرآن و حد نصاب تحدی و علت این که بشر نمی تواند مثل آن بیاورد و طرح بحث صرفه

وجوه اعجاز قرآن: دیدگاه های گوناگون در این زمینه که بعضی تا چهارده وجه گفته اند .

وجوه اعجاز قرآن:

1 . بیانی:

فصاحت، بلاغت، اسلوب، نظم، لحن قرآن، موسیقی کلمات و تازه بودن آن

2 . معنایی:

معارف قرآن

اشاره های علمی قرآن به اسرار آفرینش

واقع گرایی، هماهنگی با فطرت

پیراستگی

نگاهی به سیر تاریخی دیدگاه صاحب نظرانی هم چون: طبری، باقلانی، نظام، زمخشری، رمانی و واسطی .

اهم منابع:

1 . اعجاز قرآن از باقلانی

2 . دلائل الاعجاز از جرجانی

3 . اعجاز القرآن مصطفی صادق رافعی .

4 . اسرار البلاغه از جرجانی

5 . اعجاز بیانی قرآن از دکتر عایشه بنت الشاطی

6 . کتاب شناسی اعجاز قرآن از محمد علی رضایی کرمانی (دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، ج 2، ص 1086)

7 . الاعجاز فی دراسات السابقین از عبدالکریم الخطیب

8 . الاعجاز العلمی فی القرآن الکریم از محمد سامی محمد علی .

9 . اعجاز القرآن بین الاشاعرة والمعتزلة از دکتر منیر سلطان .

10 . التمهید از استاد آقای معرفت، ج 4و5 .

11 . علوم بلاغت و اعجاز قرآن از یدالله نصریان

12 . تلخیص البیان فی مجازات القرآن از سید رضی (ره)

(5)

علوم قرآن

70 ساعت درسی

سال تحصیلی: سال چهارم

سرفصل ها:

تبیین تاریخچه و تعریف و مبادی تصوری و تصدیقی علوم قرآن و سیر تاریخی بحث

پیدایش علوم قرآن و مبدا آن و فهرست توصیفی اهم منابع شیعه و سنی در این باب

وحی، راه دریافت پیام الهی

نزول: قرآن از نزول تا تدوین:

ء تدوین و جمع قرآن

ء نزول دفعی و تدریجی

مکی و مدنی

نام گذاری سور

تدوین در زمان رسول خدا

مصحف علی (ع)

مصحف ابوبکر

مصحف عثمان

قرائت:

دوره رسول اکرم

دوره صحابه

دوره تابعین

قرائات گوناگون و قاریان

تواتر و عدم تواتر قرائات

تفاوت قرآن و قرائت

تحریف ناپذیری قرآن:

مفهوم تحریف

انواع تحریف: 1معنوی 2لفظی

تحریف به زیاده و نقصان

اعتقاد نسیان به تحریف

بررسی و نقد فصل الخطاب

اهم منابع:

1 . برهان از زرکشی

2 . اتقان از سیوطی

3 . البیان از آیة الله خوئی (ره)

4 . علوم القرآن از شهید آیة الله صدر و حضرت استاد آقای حکیم

5 . التمهید از استاد آقای معرفت

6 . مناهل العرفان از زرقانی

7 . سیر پیدایش علوم قرآن

8 . المفصل از جواد علی درباره کتابت در مکه در هنگام نزول

9 . علوم القرآن عند المفسرین

10 . علوم قرآن از استاد سعیدی روشن

11 . دکتر طالقانی درعلوم قرآن و فهرست منابع، 50 کتاب در تاریخ قرآن و 36 کتاب در علوم قرآن معرفی کرده است .

12 . «کتابشناسی تحریف ناپذیری قرآن کریم » از محمد امینی (گنجینه شهاب) . این مقاله به معرفی 166 اثر در این موضوع پرداخته است .

13 . تاریخ قرآن از رامیار

14 . تاریخ القرآن از ابوعبدالله زنجانی

(6)

تفسیر و مفسران

50 ساعت درسی

سال تدریس: سال پنجم

سرفصل ها:

تاریخچه تفسیر پیش از طبری: 1 . دوره اصحاب 2 . دوره تابعین

تاریخ تدوین تفسیر

الوان تفسیری: 1 . ادبی 2 . کلامی (اشعری، معتزلی، امامی) 3 . فلسفی 4 . عرفانی 5 . فقهی 6 . جامع

روش های تفسیری: 1 . ماثور 2 . موضوعی و تربیتی 3 . قصصی 4 . علمی

معرفی دست کم ده تفسیر از شیعه و ده تفسیر از اهل سنت

معرفی تفاسیر باطنیه و اهل الحدیث و مقایسه آن ها

تفاسیر سده چهاردهم هجری که در قرآن پژوهی تحولی به وجود آوردند و تبیین انحراف های تفسیری المنار و بیان الفرقان سید احمد خان .

طبقات مفسران

ترجمه قرآن

اهم منابع:

1 . طبقات المفسرین از سیوطی

2 . طبقات المفسرین از داودی

3 . التفسیر والمفسرون از ذهبی

4 . مذاهب التفسیر الاسلامی از گلدزیهر

5 . التفسیر والمفسرون از استاد معرفت

6 . تفسیر و تفاسیر جدید از آقای خرمشاهی

7 . مجله «پژوهشهای قرآنی » (ش 9 10)، ویژه تفسیر المیزان

8 . مجله «پژوهشهای قرآنی » (ش 7 8)، ویژه تفاسیر قرن چهاردهم

9 . «کتاب شناسی تفسیر علمی » چاپ شده به ضمیمه درآمدی بر تفسیر علمی قرآن، شامل معرفی 208 کتاب در این زمینه

10 . «کتاب شناسی تفسیر پژوهی و روش های تفسیری » ، «دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، شامل معرفی 311 کتاب در این زمینه

11 . «نگاهی به تفسیر سید احمد خان » ، مجله نامه فرهنگ، دوره سوم، شماره اول، بهار 1372 .

13 . اتجاهات التفسیر فی القرن الرابع عشر، فهدبن عبدالرحمن بن سلیمان الرومی، چاپ اول، سعودی، 1986 .

14 . منهج المدرسة العقلیة الجدیدة، فهدبن عبدالرحمن بن سلیمان، چاپ اول سعودی، 1986 .

15 . اتجاهات التجدید فی تفسیر القرآن فی مصر، محمد ابراهیم شریف، چاپ اول، دار التراث، قاهره، 1402 .

16 . اتجاهات التفسیر فی العصر الحدیث، عبدالمجید عبدالسلام المحتسب، چاپ اول، دارالفکر، بیروت، 1393 .

(7)

اصول و مبانی تفسیر

50 ساعت درسی

سال تحصیلی: سال پنجم

سرفصل ها:

ضرورت تفسیر به عنوان یک علم

مفهوم تفسیر

امکان تفسیر و فهم قرآن (شبهه های اخباریان)

ظهر و بطن قرآن (بطون و مراتب فهم آن)

تفسیر و تاویل

تفسیر به رای (آسیب شناسی تفسیر)

نقش پیش فرض ها (هرمنوتیک)

زبان قرآن

مصادر و ابزارهای تفسیر:

. قواعد عرفی حاکم بر زبان و ادبیات

. کتاب

. سنت (روش اهل سنت در تفسیر)

. عقل

اهم منابع:

همه منابعی که در علوم قرآن نام برده شد .

(8)

متن تفاسیر قدیم

70 ساعت درسی

سال تحصیلی: سال ششم

سرفصل ها:

انتخاب تفسیر بعضی از سور و آیات از کشاف و جوامع الجامع در حدود 150 صفحه وزیری مانند آیات و سوره های زیر:

سوره کوثر (رساله زمخشری با عنوان اعجاز القرآن فی سورة کوثر هم ضمیمه شود)، سوره کهف، آیات تطهیر، مودت، مباهله، ولایت، تبلیغ، اطیعوا الله واطیعوا الرسول، اشتراء، فلا وربک لایؤمنون حتی یحکموک، ماکان لمؤمن ولامؤمنة، ومن الناس من یشری نفسه ابتغاء مرضات الله .

(9)

یک دوره تفسیر مختصر

مطالعاتی در تابستان های 5 سال (دوم تا ششم)

الکاشف از مرحوم مغنیه یا گزیده تفسیر نمونه