آخرت و خدا، هدف بعثت انبیاء؟! (1)
1) مواجهه با مسئله دین از منظرکارکردگرائی (فونکسیونالیستی) وابزارانگاری (انسترومنتالیستی)، اساسا یک نگاه دین باورانه و مؤمنانه به دیانت، نمی تواند باشد. این خود، شروع نزاع مهمی در «فلسفه ادیان »است که بنظر می رسد منشاء خطاهای بزرگتر و پیاپی خواهد بود و چنین اتفاقی در تالیفات مرحوم مهندس مهدی بازرگان و همفکران ایشان، چه وقتی که نگاه ایدئولوژیک و سیاسی - حکومتی به دین داشتند و چه حال که نگاهی کاملا" "غیرسیاسی و منفک از دولت" و باصطلاح،سکولاریستی به "دین" دارند، پیدا بوده و هست.
ریشه در این دو نگاه، یکی است. گرچه جهت آنها با یکدیگر مغایربوده باشد. منطق دینداری، در این هر دو مرحله، یکسان است. پیشتر،معطوف به جنبه اثباتی، و اینک، به جنبه سلبی (تفکیکی و سکولار)،امامنطق، همان منطق پیشین است.
همچنین درفلسفه ادیان، متفکران غربی عادت کرده اند که متن معارف دینی (اسلامی) را جدی نگرفته و از بیرون وبراساس فرضیات ابداعی و استحسانی،برای اسلام، وظیفه و کارکردبتراشند.
آنان تاکید دارند که نباید از خود دین پرسید که برای رفع چه نیازی و حل چه مشکلاتی آمده است؟ بلکه باید تکلیف دین، وظائف و قلمرو و کارکردهای آن رااز بیرون، تعیین کرد و به معارف دینی،جهت داد و در واقع، آن نظریه را بر متن دینی تحمیل کرد. به عبارتی در هر دوره،به اقتضایی و استحسانی، نکاتی را دردین، "اصل" و بقیه را "فرعی" گرفت.
به عقیده اینان، منطوقات متن دینی ومدلول ادله شرعی در این باب، حجت ویا گویا نیست. لذا در شرائطی، تحت تاثیر القائات و مشهورات زمانه، انتظارحکومت از دین داشتیم (که حال متوجه شده ایم خطا بوده است!) و در شرائطی دیگر و تحت تاثیرات خارجی دیگری، انتظار صرفا اطلاع رسانی اجمالی در باب خدا وآخرت را از دین داریم. مسئله، این نیست که اسلام (قرآن و روایات)، از چه اصول و اهداف و احکامی سخن گفته اند بلکه مسئله، این است که ما چه انتظاری مایلیم که ازدین داشته باشیم؟! به عبارت واضح تر، برخلاف روال سنتی!! که دین برای ما تعیین تکلیف می کرد، حال ما، تکلیف دین و وظائف آن را تعیین می کنیم. دین، مفاد قاطع و واضحی ندارد و لذا حجیت ندارد و متغیر و تابعی از تمایلات و توقعات و منافع ماست.
و اما در نظر آقای بازرگان، یک دیدگاه قدیمی باید فرو ریزد. آن دیدگاه ساده وقدیمی، که در این مقاله مورد سؤال قرار می گیرد، از چنین شناسنامه ای برخوردار است:
(... قبلا" شرعیات اصول و فروع دین را با تذکر اینکه اگر کسی این اصول را نداند و به فروع دین عمل نکند، مسلمان نیست، یادمان می دادند. اصول اسلام و احکام آن، حالت ثابت و قطعی داشت که اعتقاد و عمل به آنها، باعث می شد زندگی، قرین سلامت باشد.) (2)
این نخستین علامت جدی، در تبیین جهت گیری جدید و تجدیدنظر آقایان در تعریف"دین" است. بنابراین، از این پس، ظاهرا نه مسلمانی، در گروی "اعتقاد به اصول" و"عمل به فروع دین" خواهد بود و نه ثبات و قطعیت احکام اسلام بقوت خود باقی است.و اینکه عمل به دین، زندگی را قرین سلامت خواهد کرد،جزء عقائد سنتی و کهنه درآمده است.؟!
ایشان می نویسد: (برای خیلی ها این توجه پیدا شده بود که علت عقب ماندگی ما،مسلمانان بودنمان است. اکثریت مردم چنین عقیده ای نداشتند یا نمی خواستند داشته باشند. بعضی از علما واکنش نشان داده و برای راضی کردن وجدان خودشان، در صدد تجدید نظر در دین برآمدند و علل دیگری را باعث خرابی اوضاع و عقب ماندگی دانستند...) (3)
این عبارات به قدر کافی، صریح نیست که علت عقب ماندگی مسلمانان را در اسلام(یا برخی تعالیم اسلام) دانستن، بالاخره نظریه موجهی بوده یا نبوده است؟! و آیا برخی علما - برای راضی کردن وجدان خودشان!! - در کدام بخش از دیانت، باید تجدید نظرمی کردند و چرا؟
اما مقاله در ادامه، بقدر کافی، صریح است که نظریه علماء روشنفکر، در اینکه «اسلام، حاوی بهترین دستورهای اخلاقی و اجتماعی و حکومتی است و برای اصلاح ما و رواج عدالت و سعادت در جامعه آمده، نظریه ای خام و کودکانه و ایدئولوژی زده بوده است »!!
وی می نویسد: (با پیدایش افکار مترقی ناسیونالیسم، سوسیالیسم، کمونیسم درغرب، روشنفکران مسلمان نیز به فکر ایدئولوژی و جهان بینی اسلامی افتادند.) (4)
براساس این تحلیل، پیش از پیدایش ناسیونالیزم و سوسیالیزم و کمونیزم (که نویسنده از آنها، به عنوان افکار مترقی یاد می کند) اسلام، فاقد هستی شناسی و جهانبینی ومعارفی راجع به انسان و جهان بوده است. براستی با قطع نظر از لفظ " ایدئولوژی"، آیااسلام و احکام آن، معطوف به جامعه پردازی و تصحیح مناسبات سیاسی اقتصادی وقضایی در جوامع بشری نبوده و این جمله را، از افکار مترقی ملی گرایی و کمونیزم الهام گرفته است؟!
آیا کلیه کسانی که به تعبیر سکولار، "نگاه ایدئولوژیک" به اسلام دارند، به آیات وروایات و منابع دست اول دینی مربوط به 1400 سال قبل (و پیش از ظهور آن افکارمترقی) استناد نمی کنند؟!
البته از نگاه "جامعه شناسی معرفت"، می توان پذیرفت که در هر دورانی، متفکران اسلامی بدلیل رواج شبهاتی خاص، به سوی خاصی، بیشتر عطف عنان کرده و به برجسته سازی آن بخش از معارف دین که بیشتر مورد سؤال و شبهه بوده، پرداخته اند.
اینست که در دوران ظهور مارکسیزم، علمای اسلامی بیشتر به "اقتصاد اسلامی" و"فلسفه تاریخ" در اسلام، یا بررسی " دترمینیزم های اجتماعی" پرداخته اند و در دوران شیوع لیبرالیزم، به ابعاد دیگری از اسلام (از قبیل "عقلانیت" و "معرفت"، "شناخت"،"فلسفه سیاسی" و ... در اسلام)، عطف توجه غلیظتری کرده اند. اما روشن است که"جامعه شناسی معرفت"، غیر از خود "معرفت" است.
ایشان همچنین می گوید: (مبارزه، مد روز شده بود. استفاده از اسلام به عنوان یک «مکتب مبارز»، جای وسیعی در افکار مردم پیدا کرده بود). (5)
وی، "سیاسی حکومتی" دانستن اسلام در دهه های گذشته را مستند به آن می کند که مبارزه، مد روز بوده است و دوستان ایشان گمان می کرده اند که این طرز فکر، فایده برای کشور داشته و احکام اسلام، چاره گرفتاریها و عقب ماندگیها می شود و ... سپس تصریح می کند که این گمان، از اساس، خطا بوده است. این، به یک معنا اعتراف جالبی است.ابتدا چون مبارزه، مد روز بود و به گمان فایده داشتن!!، اسلام را "سیاسی" معرفی کردن و "بعثت" را با "ایدئولوژی" گره زدن! و سپس - باز هم بر اساس فایده گرائی - دین را جدااز سیاست و حکومت، دانستن!
آیا یعنی دیدگاههای چهل ساله آقای بازرگان در باب تلفیق دین و سیاست، معطوف به "فایده" (و نه "حقانیت") و براساس تبعیت از مد روز (و نه اسلام) بوده است؟!پراگماتیزم و ابزارانگاری در مواجهه با دین، مگر چیزی غیراز این است؟
2) ایشان، همچنین سیاست دینی را نوعی دنیا گرائی قلمداد می کنند. براستی آیااعتقاد به حکومت دینی، مترادف با تفکر "دین برای دنیا"ست؟! حکومت دینی، مستلزم اصلاح دنیا براساس دین است یا بکارگیری دین در راه "دنیا" و منافع مادی؟!
نکته مهمی که لابلای عبارات آقای بازرگان، هویدا است، آن است که آنچه ایشان در اواخر عمر از آن عدول کرده، طرز فکر قبلی خودش(نگاه پراگماتیستی و سودطلبانه اجتماعی به "دیانت") است. به عبارت دیگر، نه دیدگاه سیاسی حکومتی ایشان به "دین"در دهه های قبل، دیدگاهی دقیقا دینی بوده و نه دیدگاه "انحصار در آخرت و خدا" درسالهای اخیر، دیدگاهی براستی معنوی و دینی است.
دو نوبت "عدم تعادل"، یکی پس از دیگری، در این تفکر رخ داده که اولی تحت تاثیرمارکسیزم و ناسیونالیزم (که پیشتر مد روز بوده) و دومی تحت تاثیر بینش های لیبرال، (که اینک مجددامد روز است) واقع گشته است.
زیرا در معارف دینی ما، نه "سیاسی بودن دین"، به معنی "دین فدای دنیا" و "دین درخدمت دنیا و دنیاطلبان" بوده و نه " معنوی و اخروی بودن دین"، به معنی بی توجهی به حیات اجتماعی و سرنوشت انسانها و بی اعتنائی به حقوق و وظایف سیاسی و اقتصادی و تربیتی آنهاست. دعوت به آخرت، مترادف با"رهبانیت" نیست و سیاسی بودن دین نیز، معطوف به تهیه دنیای چرب تر (به هر قیمت!!) و "دنیوی کردن دین" مردم نیست."دینی کردن دنیا" با "دنیایی کردن دین"، تفاوت جوهری دارد.
وی می نویسد: ("شایسته خدا و پیامبران او، منطقا می باید در همین تعلیماتی باشد که دانش انسانها از درک آن عاجز و قاصر است و الا آموختن چیزهایی که بشر دارای امکان کافی یا استعداد لازم برای دریافت آن هست، چه تناسب و ضرورتی می تواند داشته باشد؟ انجام کارهای اصلاحی و تکمیلی دنیا در سطح مردم، دور از شان خدا و تنزل دادن مقام پیامبران; حدود مارکس و پاستور و گاندی است.") (6)
براستی چرا اصلاح در زندگی مردم و تکمیل مناسبات انسانی، دور از شان خدادانسته می شود؟ گویا ما با "کلام و ربوبیات" جدیدی مواجه هستیم که براساس آن، برای خداوند، کسرشان محسوب می شود اگر به فکر اصلاح انسان اجتماعی در دنیا باشد!!براستی برای خداوند، چه شانی و چه اخلاق و صفاتی، فرض شده که به او حق می دهدتا نسبت به رنوشت بندگانش در حیات بسیار پیچیده انسانی، بی تفاوت مانده وراههای واقع بینانه عبودیت را به آنان نیاموخته باشد؟! آیا اگر انبیاء، مردم را به عدالت اجتماعی و اصول صحیح در مناسبات سیاسی و اقتصادی و به روش صحیح تربیت، فراخوانند و اصلاح طلب باشند، تا حد مارکس و پاستور و گاندی، ساقط می شوند؟ این چه نگاهی به خدا و به دین است؟!
آیا اصلاح طلبی پیامبران در امر جامعه و حکومت و تربیت و اقتصاد، از نوع خط وربطهای افراد معمولی و از همان سنخ است؟! آیا اگر دین، راهکارهای رستگاری وعبودیت را در صحنه واقعی زندگی، در بستر معیشت و سیاست و حقوق اجتماعی مردم، به مردم نشان دهد، ضایع شده و کار کوچکی کرده است؟! آیا بهتر نیست به اقتضاء روشن منصوصات دین، گردن بگذاریم که توضیح می دهد اساسا اسلام برای نشان دادن راه عبودیت در بسترهای زندگی واقعی انسان (فردی واجتماعی) آمده و آن حضور سنگین و اجتماعی انبیاء و آن همه احکام عملی و دخالت در امور ظاهرا جزئی (و باطنا مهم و سرنوشت ساز)، همه، دلیل بر مهم بودن زندگی انسان و مهم بودن اصلاحات در دنیاست؟!
گره زدن "دنیا با آخرت"، "ماده با معنی" و "دین با زندگی"، مهمترین رسالت ادیان الهی است و جز به کمک انبیاء هم، شدنی نیست.
عجیب است که چگونه با چنین اصراری، چشم بر آیات و روایات و سیره عملی اولیاء خدا می بندند؟! آیا هیچ واقعیت و هیچ عملی را، اگر در سعادت و کمال انسان، نفیایا اثباتا مؤثر باشد، می توان حقیر شمرد و توجه به آن، آیا کسر شان برای انبیاء است؟!اگر انسان در چشم دین، مهم است، پس کمال و تربیت او نیز مهم است و بنابر این هر چه در این امر دخالت دارد، مهم است، هرچند در چشم نویسنده، کوچک باشد. گنجینه متون دینی ما مملو از همین دخالتهای باصطلاح کوچک! از سوی پیامبران و امامان بزرگ ماست. فقه ما بهترین دلیل بر اهمیت همین اصلاحات به ظاهر کوچک! و دخالت آنها درکمال و سعادت اجتماعی انسانهاست.
اگر نوع رژیم اقتصادی و سیاسی و حقوقی حاکم بر کشور، در سازمان دادن و جهت دهی به رفتار و افکار و اخلاق مردم تاثیر دارد، پس در کمال مردم مؤثر است ونمی تواند در اوج اهمیت نباشد.
آنچه بالاصالة، مد نظر دین است، البته تعلیم وتهذیب و تربیت مردم است. اما کدام عاقلی خواهد گفت که نوع معیشت مردم، نوع رژیم سیاسی، نوع مبانی و معیارهای دستگاه قضایی کشور و نوع نظام آموزشی و وضعیت رسانه ها و محیط اجتماعی و ...تاثیری در تعلیم و تهذیب مردم ندارند؟! اگر مؤثرند (که چنین است)، پس مهم هستند ودین نمی تواند بدانها نپردازد.
کشف روشهای جزیی و عملی، البته بر ذمه علوم و تعقل و تجارب بشری است وتعریف این روشها، غالبا جزء وظائف ردیف اول انبیاء، نبوده است ولی تکلیف کلی آنهانیز، حتی در باب زمینه ها و اهداف، مسکوت نمانده است.
3) جزء دیگر استدلال ایشان، ادعای یک تناقض است. تناقض کشف شده توسطمهندس بازرگان، عبارتست از اینکه:
"گرفتاری در دنیا، جزء برنامه آفرینش آدمی است."
"اگر انبیاء برای رفع گرفتاریهای مردم آمده باشند، نقض آفرینش است."
"پس انبیاء کاری به دنیای مردم و گرفتاریهای آنان ندارند، چون هم آفرینش و هم انبیاء، از طرف یک خدا آمده اند" (7)
اما براستی چه نوع گرفتاریهایی، جزء برنامه آفرینش است؟! اگر مراد، نیازهای طبیعی انسان به تغذیه و مسکن و بهداشت و حاجات جنسی و سایر غرائز است، آیا ادعااین بوده که اسلام، مثلا برای آموزش آشپزی و جراحی و معماری و خیاطی آمده است؟! اگر در این موارد، نکته ای هم رسیده باشد که سندا و دلالة و مقاما مشکلی نداشته باشد، آن را می پذیریم، اما این غیر از آنست که هدف و رسالت پیامبران، چنین تعالیمی باشد، حال آنکه نسبت چنین نصوصی در قیاس با سایر موارد نیز بسیار اندک است.
اما گرفتاریهای ناشی از بی ایمانی، بی تقوایی یا جهل به معارف الهی، گرفتاریهای ناشی از مناسبات غلط سیاسی، اقتصادی، گرفتاری ناشی از روابط غلط حقوقی و ...،هیچیک، نه تنها جزء برنامه آفرینش و مقصود خلقت آدمی نبوده اند بلکه هدف آفرینش، برطرف شدن همین گرفتاری ها، منتهی بدون کنار گذاشتن عنصر"اختیار" درانسان است که جز با ملزومات زندگی در دار طبیعت، آن هدف و آن کمالات انسانی،تامین شدنی نیست. گرفتاریهای مربوط به "در دنیا بودن"، غیر از گرفتاریهای مربوط به"دینی نبودن" است.
نکته عجیب دیگری که در این مقاله است، نفی صریح فلسفه آفرینش در منظر اسلام است. قرآن می فرماید که آسمان و زمین را آفریدیم تا شما آدمیان بهره ببرید و به کمالات(عبودیت) برسید. اما ایشان معتقد است که: "انبیاء همچون همچون کپرنیک که گفت زمین، مرکز عالم نیست، گفتند که انسان، مقصد خلقت نیست." (8)
ارضاء اهواء انسان، مقصد خلقت نیست اما تامین بستر زندگی جهت کمال نهایی انسان، چه؟! سازماندهی مدیریت جامعه، جهت تامین حقوق انسانها چه؟!
4) اینک به بررسی مثالهای ایشان در باب بی ربط بودن "دین و دولت" بپردازیم:
اول) مرحوم بازرگان می گوید: (اولین مصیبتی که مسلمانان بعد از رحلت پیامبر، با آن روبرو و جدای از یکدیگر شدند، بر سر جانشینی سیاسی پیامبر یا حکومت بر امت بودکه بزودی طرفین دعوی، برای مشروعیت دادن به قدرتشان و به کرسی نشاندن نظرشان،دین و خدا را وارد ماجرا کردند). (9)
درگیری امام علی(ع) با آقایان پس ازرحلت پیامبر(ص)، بنظر ایشان، تنازع برسر قدرت و بی ربط با آموزه های دین، خوانده شده که طرفین دعوی، تنها برای مشروعیت دادن به خود و به کرسی نشاندن نظر خود، پای دین را در آن وسط کشیدند!! گر چه ایشان در ادامه مقاله، نظر خود را پس می گیرد، ولی تاثابت کند که حکومت، ربطی به دین ندارد، علی(ع) را در اینجا قربانی می کند. با این منطق، علی(ع) نیز بنام"دین"، بدنبال "دنیا"ست و تفاوتش بابقیه، فقط در لیاقت بیشتر اوست!!نویسنده نمی تواند تصور کند که مردان خدا برای اداء تکلیف الهی، و بدون کمترین چشمداشت شخصی، واردمبارزه برای کسب قدرت شوند، زیرا که این "قدرت"، در سرنوشت مردم، درصلاح و فساد آنان و در تضمین یا تضییع حقوق آنان، کاملا مؤثر است.
دوم) وی می گوید: (امام هشتم علی رغم اصرار مامون زیربار خلافت نمی رود، درصورتی که اگر امامت او ملازمه قطعی الهی با حکومت می داشت، آن را می پذیرفت) (10)
ظاهرا بناست نتیجه بگیریم که بنابراین حضرت رضا(ع) چون زیربار خلافت ادعائی نرفتند، سکولاریست و قائل به تفکیک دین از دولت بوده اند و این امتناع، برای آن بوده است که حکومت را بی ربط با دین می دانستند!! اما آیا امکان واقعی برای حکومت واقعی امام(ع) بوجود آمد یا همه آنچه اتفاق افتاد، بوضوح چیزی جز تاکتیک و فشارسیاسی مامون نبود؟!
"امامت"، اعم از حکومت و حکومت، از لوازم "امامت" است و اینکه در هر صورت امام، حتی از مسئله حکومت هم کوتاه نیامده و افشارگریها و مبارزات ایشان تا داخل کاخ مامون نیز ادامه یافت و پیچیده تر شد، دال بر همین معنی است. اما بحث تقیه و تنظیم تکالیف با شرائط، غیر از "کوتاه آمدن" است. کافی است در روایات و تاریخ مربوط،تاملی صورت گیرد تا روشن شود که اگر براستی مامون، حاضر به تسلیم حاکمیت می شد، محال بود که امام از پذیرش آن امتناع کنند.
سوم) می گوید: (امام جعفر صادق(ع) وقتی نامه ابومسلم خراسانی علیه بنی امیه رادریافت می دارد که از او برای در دست گرفتن خلافت تقاضای بیعت نموده بود، جوابی که امام به نامه رسان می دهد سوزاندن آن روی شعله چراغ است.) (11)
رد کردن پیشنهاد ابومسلم توسط امام صادق(ع)نیز هرگز دلیل بر بی ارتباطی مسئله حکومت با امام صادق و غیر سیاسی بودن ایشان نیست بلکه طبق روایات، ایشان دراصالت و صداقت جنبش ابومسلم و نیز در شرائط مبارزه مسلحانه، مشکلاتی می دیدند.چنانچه بعدها دیدیم که ابومسلم در خدمت تشکیل رژیم عباسی - و نه علوی - در آمد.مهندس بازرگان، حتی تاریخ حوادث سیاسی دوران بنی امیه و نحوه انتقال قدرت به بنی عباس و وضعیت سیاسی بنی هاشم و علویان را بدرستی نمی دانسته اند.
چهارم) ایشان می گوید: (حسین بن علی(ع)، امامی است که نهضت و شهادت او راغالبا و بویژه در نیم قرن اخیر به منظور سرنگون کردن یزید و تاسیس حکومت و عدالت اسلامی در جامعه آن روز مسلمانان برای الگو شدن آیندگان می دانند. در حالی که اولین حرف و حرکت امام حسین(ع) امتناع از بیعت با یزید نامزد شده از طرف پدرش بود.) (12)
حتی اگر بپذیریم که مشکل سیدالشهداء(ع) فقط در بیعت بایزید (و نه مسئله"حکومت"!!) بوده است، کافی است در امتناع حضرت از بیعت، آن هم به قیمت وقایع عظیم و بی نظیر عاشورا، تامل کنیم تا اهمیت مسئله "حکومت" در نگاه اسلام را دریابیم.آن کدام مسئله غیر دینی و بی ربط با دین است که سیدالشهداء(ع)، خود و خاندان پیامبر(ص) را قربانی آن می کند؟! معلوم است که حکومت یزید با اسلام سازگار نبوده واسلام در باب حکومت و سیاستگذاریهای اجتماعی (اعم از فرهنگی و تربیتی و حقوقی و اقتصادی و ...) موضع جدی و غیر قابل سازش داشته است، در غیر اینصورت، بجز"اسلام"، چه چیزی با ارزش تر از حسین(ع) است که تنها یکی از قربانیانش او باشد؟!البته که نگاه حسین(ع) به حکومت، غیر از نگاه یزید به حکومت است.
مسئله حسین(ع)، مسئله اسلام و نشر معارف و اجراء احکام اسلام و تامین حقوق مردم و اصلاح روابط اجتماعی است که همه و همه، امر آخرت است گرچه مجرای دنیوی دارد. اما مسئله یزید، مسئله زر و زور و تزویر و دنیاداری و خود محوری واستکبار است که سرتاسر، دنیاست، حتی اگر رنگ دین و آخرت به آن بدهد.
پنجم) می نویسد: (خروج سیدالشهداء(ع) از مدینه بنا به اصرار سران و مردم کوفه بودو عهده دار شدن زمامداری آنان دعوتی بود صد در صد دموکراتیک و تا حضرت مسلم بن عقیل را برای بررسی و اطمینان اخذ بیعت نفرستاد تصمیم به اجرای قطعی آن کار خطرناک علی رغم نصیحت برادرش و بعضی از آگاهان - علاقمند پیش نگرفت و چون در مواجهه باحربن یزید از عهد شکنی کوفیان آگاه شد، واقعا و رسما قصد انصراف کرد.) (13)
یعنی قیام کربلا را حضرت بعنوان یک دمکرات و بخاطر احترام به آراء عمومی(دعوت مردم کوفه) انجام دادند. پس نهضت امام، یک وظیفه شرعی و رفتار دینی نبودبلکه رفتاری دمکراتیک و سیاسی و بی ربط با دین بود که مشروعیتش را هم از «بیعت مردم کوفه » (انتخاب دمکراتیک!!) می گرفت و اگر مردم از ایشان دعوت نمی کردند،اساسا پروسه کربلا و عاشورا، زیر سئوال و مثلا نامشروع بود. سپس تصریح می کند که در نظر امام حسین(ع)، حکومت، نه حق خداست و نه حق امام حسین(ع)!!
چه بلائی بر سر آن همه روایات و سیره معصوم(ع) می توان آورد تا چنین نسبتی را به امام(ع) داد؟
بلی، اگر مردم کوفه از امام دعوت نمی کردند، ایشان احتمالا رهسپار کوفه نمی شدند،اما چگونه نتیجه می گیرد که ایشان، حکومت را حق خدا و خود و مضبوط به ضوابطدینی نمی دانستند؟! آیا خدا، حق حکومت ندارد مگر آنکه مردم بخواهند؟ ! پس «ان الحکم الا لله » و هزاران آیه و تعلیم دیگر دینی کجا رفت که مردم باید تابع خدا و پیامبرباشند و نه برعکس؟!
ششم) می نویسد: (امام حسن مجتبی(ع) بنا به انتخاب مسلمانان، خلیفه و جانشین پدرش علی مرتضی(ع) گردید. همچنین بنا به اصرار و نظر مردم تن به صلح با معاویه داد. مسلم است که اگر امام حسن(ع) خلافت را ملک شخصی و ماموریت الهی یا نبوی می دانست به خود اجازه نمی داد آن را به دیگری صلح کند.) (14)
کمترین نگاه به اوضاع سیاسی پس از حضرت امیر(ع) و چند ماه حاکمیت متزلزل امام حسن(ع)، روشن می کند که قرارداد امام حسن(ع) با معاویه نیز، نه نوعی سازش ومعامله سیاسی بر سر حکومت و مستند به دینی نبودن مسئله «حکومت »، بلکه اجبارموقعیت بود. متن "قرارداد"، خود، سرتا سر، ادعا نامه ای درباره مسئله «حکومت وولایت » است. امام حسن(ع)، به دلیل ضعف های جبهه خودی، عملا در صحنه نظامی شکست خورده و جبهه حق، در حال متلاشی شدن بود. امام(ع)، ناگهان یک شکست مسلم نظامی را تبدیل به یک پیروزی سیاسی و نیز عقیدتی کرده و بقایای جبهه حق را ازانهدام کامل محافظت فرمودند. تقیه و اضطرار، غیر از سازش و خرید و فروش «حکومت » است. وقتی می گوئید: «حکومت، از آن مردم است و هر چه مردم بخواهند،باید بشود»، یعنی حکومت امام حسن(ع) بدلیل بی تفاوتی مردم، نامشروع بود، حتی اگرمعاویه حمله نمی کرد. اما حکومت معاویه، مشروع بود زیرا به انحاء مختلف، پایگاه وقدرت اجتماعی برای خود تدارک دیده بود. زیرا حق با کسی است که اکثریت مردم راگرچه با تطمیع و تهدید و فریب راضی کند! ! این منطق سیاسی را از کجای اسلام درآورده اید؟!
هفتم) می نویسد: (عهدنامه مالک اشتر، فرمانی است مفصل و جامعه شناسانه بادستورالعمل فراوان در آیین ملکداری و مردمداری، با تفکیک کامل دین از سیاست). (15)
در واقع ایشان مدعی است که «عهدنامه مالک اشتر، سند تفکیک دین از سیاست است!!» چرا؟! زیرا همه، صحبت از مملکت داری و مردم داری و مسایل سیاسی حکومتی است! ولی از طرفی، ایشان فرمودند که مسایل حکومت، ربطی به دین ندارد.یعنی نباید داشته باشد!، پس باید نتیجه گرفت که امام(ع)، عهدنامه را از موضع امامت ودین نگفته اند!! و صدور عهدنامه، یک عمل غیردینی از سوی امام(ع) بوده است!! (یعنی دقیقا معکوس کردن یک استدلال منطقی!!)
وی تصریح می کند که امر دین را تنها محصور به «عبادات مردم » می داند و از آنجا که در عهدنامه، در این باب سخنی نیامده، پس این عهدنامه، دینی نیست!! در اینجا با یکی از جدیدترین مدلهای «مصادره به مطلوب » آشنامی شویم!!
هشتم) شاید ریشه همه مشکلاتی که در نگاه سکولاریستی به دین وجود دارد، عدم توفیق در شناخت صحیح «دنیا و آخرت »، «ماده و معنی »، یا «دینی و دنیوی » باشد.آقای بازرگان می گوید: (قرآن نه تنها سفارش و دستوری برای دنیای ما نمی دهد. بلکه ما راملامت می کند که چرا این اندازه به دنیا می پردازید و آخرت را که بهتر است رهامی کنید.) (16)
آری همین است. نگاه کلیسایی و مدرسی به "دین" و "آخرت" و "معنویت"، که درغرب، منجر به عکس العملهای سکولاریستی گشت، در مرزبندی دنیا و آخرت، مطلقاتوفیق نداشته است. و متاسفانه تفکر لیبرال، همواره از منظر مسیحی به دین و دنیانگریسته است. اما نسبت دنیا و آخرت، در قرآن کریم و سنت معصومین(ع)، «مطلقادیگر» است و چه بسا مادی ترین عمل در منطق کلیسا و نیز لیبرالیزم، اخروی ترین عمل در منطق قرآن است و به عکس.
اساسا چنان تفکیکی میان دین و دنیا مورد قبول تفکر اسلامی نیست. روشنفکران سکولار در جهان اسلام متاسفانه از همان منظری که متفکران لیبرال به مسیحیت نگریسته اند، به اسلام می نگرند و این، رایج ترین و فاجعه بارترین قیاس در تاریخ روشنفکری در جهان اسلام بوده است.
5) آقای بازرگان معتقد است که حکومت، همینقدر کافی است به احکام و روح دین پایبند باشد اما دیگر لازم نیست که دینی هم باشد. گویا ایشان گمان کرده که مدعیان"حکومت اسلامی"، چیزی بیش از این، ادعاء کرده اند؟! حال آنکه در واقع، همان دوالتزام، کافی است تا یک حکومت را "اسلامی" کند.
الف) التزام عملی به احکام اسلام (اعم از همه مواردی که خود نویسنده نام می برد)
ب) التزام به روح و اهداف اسلام و آرمان جامعه سازی اسلامی
اما ایشان چرا آن را همچنان مغایر با «ساختار دینی برای حکومت » می پندارد؟!معلوم نیست.
6) توجه اصلی احکام اسلام و اصل نزول اسلام، البته معطوف به تهذیب و کمالات باطنی انسان است. اما توجه ابزاری، در همان "توجه اصیل"، مندرج است.
می پذیریم که اسلام، توجه اصیل به دنیا و امر حکومت ندارد و اگر بدون تشکیل حکومت اسلامی و با حضور هر حکومت دیگری، بتوان اهداف و احکام اسلام درزمینه های اجتماعی (اعم از اقتصادی و قضایی و تربیتی) را تامین کرد، همه ما ازضرورت تشکیل "حکومت اسلامی" دست می شوئیم.
اما بار دیگر سؤال را تکرار کنیم: براستی آیا تامین اهداف و احکام اسلام، نسبت به انواع حکومت و ماهیت مراکز سیاستگذاری و اقتدار، علی السویه است؟! این دیگربحثی شرعی نیست، بلکه تصور آن موجب تصدیق به ضرورت آن خواهد شد.
آیا تامین اهداف و احکام اسلام با آن ابعاد دامنه دار که آقای بازرگان، خود بدان معترف است، بدون در اختیار داشتن اهرمهای حکومتی، میسور می باشد؟! نکته اصلی همین است که به خاطر همان خدا و آخرت، به «حکومت » نیاز است. اطاعت از خدا وتمهید انسان در بستر اجتماعی جهت ملاقات آخرت، هر دو، مقتضی تشکیل"حکومت اسلامی" است. " حکومت اسلامی" در راستا و از فروع توحید و معاد است.آری هدف اصیل، توحید و آخرت است اما دقیقا برای تامین مقتضیات همین دو اصل است که به فروع و احکام و به تشکیل حکومت اسلامی نیاز است.
نویسنده با شمارش برخی احکام، فلسفه حکم را صرفا معطوف به بعد باطنی عمل می کند، حال آنکه اساس شریعت اسلام، تاکید بر ربط وثیق میان "ظاهر و باطن عمل"دارد. گرچه گوهر احکام عملی، همان التفات نظری و قرب باطنی به خدای متعال است اما حتی مادی ترین عمل (با معیارهای نویسنده) گامی به سوی خداوند و دارای ماهیتی اخروی می تواند باشد. بعنوان مثال تاکید قرآن کریم بر «اخلاص در انفاق »، چرا به فقدان"التفات به موضوع عمل" و موارد مصرف " انفاق" ترجمه می شود؟! واجبات و محرمات،البته با عنایت به آخرت انسان و ارتباط او با خداوند تنظیم شده، اما حکیمانه نبودن آنها وناظر نبودن احکام به آثار خارجی و دنیوی را از کجا استنباط می کند؟!
محصول تعبیر ایشان، خواندنی است: اسلام با هدف تهذیب مردم و بدون توجه (وحتی فکر کردن) به آثار اجتماعی و دنیوی و موارد مصرف اموال، امر به "انفاق" کرد ولی بعدها در برابر فشار سؤالات منطقی - اما پیش بینی نشده - مردم، برای آنکه چیزی گفته باشد، مواردی را برای خرج مالیات هم برشمارده است!! آیا این نگاه جالبی به شارع مقدس نیست؟! ! این سؤال را بارها و بارها باید تکرار کرد که: آیا اصلاح یا عدم اصلاح"دنیا" در امور اجتماعی و اقتصادی، تاثیری بر وضعیت مسئله «خدا و آخرت » در میان بشریت دارد یا ندارد؟!
ایشان می گویند که در یک معادله یکطرفه، اگر هدف جامعه، خدا و آخرت باشد و درجهت خدا و عمل به احکام خدا حرکت کند، دنیای آن جامعه نیز بهبود می یابد.
بسیار خوب، حرکت در جهت خدا و عمل به احکام خدا، آیا در هیچ موردی منوط به درجاتی از «اقتدار» اجتماعی نیست؟! آیا بدور از کانونهای قدرت، می توان بسیاری احکام اجتماعی (و حتی فردی) خداوند را عملی نمود؟! اگر "دین" به دنیای مردم کاری ندارد، چگونه می تواند منجر به دنیای بهتر برای مردم شود؟! حال آنکه براساس سخنان قبلی نویسنده، این معادله باید«هیچ طرفه » - ونه یکطرفه - باشد.
7) ایشان می نویسد: (حکومت و سیاست یا اداره مملکت از دیدگاه دیانت و بعثت پیامبران، تفاوت اصولی با سایر مسائل و مشاغل زندگی ندارد. اگر اسلام و پیامبران به مادرس آشپزی و باغداری، چوپانی و خانه داری ندادند و به خودمان واگذار کرده اند تا بااستفاده از عقل و تجربه و با رعایت پاره ای احکام حلال و حرام شرعی، آنها را انجام دهیم، امور اقتصاد و مدیریت و سیاست هم به عهده خودمان می باشد.) (17)
آیا "سیاست" قابل مقایسه با آشپزی و باغداری یا چوپانی است؟! و آیا نسبت"دیانت" با آنها یکی است؟! آیا جهت گیری احکام نسبت به "سیاست" با "آشپزی"،علی السویه است؟! آیا میان «فن » و «تجربه » و «صنعت » با «مکتب »، تفاوتی نیست؟!
آیا چنانچه از "مکتب حقوقی یا اخلاقی و تربیتی اسلام"، "مکتب سیاسی اسلام" و"مکتب اقتصادی اسلام" سخن می رود، کسی از "مکتب آشپزی یا باغداری" در اسلام،سخن گفته است؟! وجه منطقی این قیاس چیست؟ آیا کسی در باب «فنانی » دینی و یا"صنایع دینی"، به همان معنای "سیاست دینی" و "حکومت دینی"، ادعایی یا استدلالی کرده است؟! هر جا سخن از حلال و حرام شرعی بتوان گفت و ردپایی از تشریع وحیانی بتوان یافت، آن امر، قابل تقسیم به دینی و غیردینی است اما اگر در موضوعی، حکمی نرسیده و تاثیر مهمی در سعادت یا شقاوت انسان ندارد و تنها به کم و کیف و چگونگی معیشت (و نه اصول و حقوق حاکم بر معیشت) مربوط شود و یا اساسا از طرف شارع هم به عقل بشری واگذار شده باشد، طبیعی است که اسلامی و غیراسلامی ندارد.
در اقتصاد و حقوق و سیاست نیز، بسیاری امور بر عهده خود بشر - عقل و علم وتجربه - است، اما مبانی و معیارها و جهت گیری آنها، می تواند دینی یا غیردینی و انسانی یا غیرانسانی باشد و حلال و حرام نیز در اینجاست که مفهوم می یابد. واضح است که سیاست و حقوق و اخلاق و مناسبات اقتصادی، غیر از ریاضی و الکترونیک و شیمی است. دسته نخست به جهان بینی و معرفت آدمیان مربوط، و در رفتارسازی وجامعه سازی و در عقائد و اخلاق و مناسبات زندگی مردم مؤثرند، اما دسته دوم از علوم،منحصر در کار اطلاع رسانی و ابزار سازی و روش یابی های عملی می باشند.
آیا ادیان الهی می توانند (به تعبیر نویسنده)، بر نحوه اداره جامعه و زندگی جمعی تاکید کرده باشند اما هیچ احکام و تعلیمات خاصی در این زمینه ها نداده باشند؟!
8) آقای بازرگان، اعتقاد به جاهل و ظالم بودن بشر (بشر منهای دین) و عجز او ازبرقراری "عدالت" (بدون رهنمودهای دین) و اینکه اگر بحال خود گذاشته شود وهدایت الهی نباشد، در زمین، قتل و فساد می کند و دنیا را به تباهی می کشاند، صریحا درمقاله، فاقد پشتوانه دینی دانسته و به رد آنچه ادله طرفداران تلفیق دین و سیاست می نامد، می پردازد:
یک) می گوید: «حکومت، به همه پیامبران، عمومیت نداشته و امری استثنایی بوده است »!! (18)
اینکه بسیاری از پیامبران نتوانسته باشند تشکیل حکومت دهند، و بلکه بدست حاکمان، شکنجه و تبعید شده یا به شهادت رسیده باشند، چگونه بی ربط بودن دین وسیاست را اثبات می کند؟!
دو) "نبوت" که بگفته ایشان، یک حرفه و شغل است، معلوم نیست چرا با "حکومت"،قابل تلفیق نیست، حال آنکه در بسیاری آثار و روشها و معیارهای مربوط به حکومت،حکم صریح داده و موضع گرفته است؟! و چرا توصیه به «مشورت » در امر حکومت(شاورهم فی الامر)، دلیل بر دینی نبودن "حکومت" دانسته شده است؟ مگر امر به این مشورت، در خود متن دینی نیامده است؟ و از کجا استنباط شده که در همه امور حکومت، حتی در اصول و اهداف و ضوابط حکومت نیز باید از مردم نظرخواهی شود؟حال، حکم خدا هرچه بود، باشد!!
سه) آقای بازرگان در این مقاله، همچنین به صراحت، آیات جهاد و قتال، امر به معروف و نهی از منکر، امور قضاء، ارث و اقتصادیات و از این قبیل آیات و احکام راالزاما راه حل نیازهای انسان در تمام قرون و احوال نمی داند و کد قدیمی «نسخ احکام شریعت الهی » در عصر مدرنیزم را لااقل در مورد برخی از احکام عملی مندرج در قرآن تکرار می کند.
بعلاوه، اصرار می ورزد که تامین یک جامعه توحیدی و محیط اسلامی، مفید است،اما نه احتیاج به "حکومت" دارد و نه باید به دست "مؤمنان" صورت گیرد و نه لزوماارتباط سیاسی با "علمای دین" دارد و هیچ دستور ویژه ای هم در این باب از دین نرسیده است بلکه نظر اسلام، بر استغناء از حکومت و نفی رهبری است. (19) ایشان در دور وتسلسل نفی "حکومت دینی" ، به قدری هیجان زده می شود که هر نوع "رهبری" را به"سلطنت" و هر دو را به خودکامگی، عطف کرده و نوعی "شرک" می داند. علی القاعده چون رهبری و سلطنت، فقط حق خداست!! خدا هم اذن حکومت را حتی به پیامبران ومعصومین (چه رسد به مؤمنین و فقهاء) نداده است. و لابد این اذن، به بقیه یعنی به فاقدین تقوی و فقاهت، داده شده است!! وگرنه جامعه بدون حکومت که امکان ندارد.بنابراین نه تنها فقاهت و تقوی، شرط حاکمیت نیست بلکه ظاهرا فقدان آنها شرطحاکمیت است!)
ایشان همچنین تئوری «تقدم تشکیل جامعه دینی » (به کمک حکومت دینی) بر«تربیت افراد دینی » را مردود و غیردینی می داند. ولی توضیح نمی دهند که چگونه می توان بدون هیچ نیازی به یک "حکومت ملتزم به معیارهای دینی" (حتی الامکان) وبدون بسترسازی، ابتدا در زمان یک حکومت غیردینی، افراد را یک به یک، دینی کرد وسپس جامعه که دینی شد، حکومت، دیگر خودبخود دینی خواهد بود؟
مگر در طول تاریخ، کم بوده اند اقلیتهای متدینی که در عصر حکومت غیردینی، حتی قادر به حفظ دین خود و خانواده خود نبوده اند؟! مگر دینی بودن و دینی ماندن، یک امرانتزاعی و صرفا درونی است که نسبت به شرائط اجتماعی، به کلی بی تفاوت و بی ربطباشد؟! آیا این تصور، جز به همان تئوری «شخصی و ذهنی دانستن امر دین »، مسبوق است؟! ایشان به صراحت، دینداری را صرفا نمازگزاری و عبادات شخصی و مقداری هم اخلاق حسنه می داند و بس. مهم نیست چه نظام اقتصادی، حقوقی و یا چه رژیم سیاسی و چه شرایط فرهنگی در جامعه حکمفرماست. نوع این مناسبات و واقعیات اجتماعی، به کلی، ارتباطی به دین، و تاثیری در عمق و سطح دینداری مردم (هیچکس)ندارد.
همچنین تصریح می کند که پیامبران خدا مطلقا به «قدرت » و اعمال آن درمسیراصلاح مردم، توجهی نداشته اند و ابدا نظارتی بر عقاید و اخلاق آنان نمی کرده و تنها باشرک، مبارزه می کرده اند. اما فراموش می کند که توضیح دهد این "شرک" ، نظرا و عملا،چیست؟ آثار نظری و عملی "توحید" چیست؟ و مبارزه با شرک در جامعه شرک آلود،چگونه و با چه ابزاری، با چه چشم انداز و برنامه و اهدافی باید صورت می گرفته است؟
کافی است در هر یک از این پرسشهای منطقی، اندیشه شود تا کل آن تئوری زیروروگردد. زیرا بر اساس این تئوری، ما با خدایی مواجه هستیم که به حقوق بندگان خود و به نحوه تامین آنها بی تفاوت است. همچنین عطف توجه "حکومت" به دین و اخلاق وایمان مردم، چیزی است که در این نوشته، بارها مورد اخطار و انکار قرار گرفته و گمان شده که این عطف عنان، لزوما و انحصارا رویکردی خشونت آمیز و اجبارآلود وسرکوبگرانه است.
9) پس دین، منحصر در گزارشی کلی از وجود "خدا و آخرت" شد. اما "خدا" کیست و "آخرت" چیست؟! اینک با تعریفی جدید از توحید و معاد هم آشنا شویم. مهندس بازرگان، خدا و آخرت را چنین معنی می کند:
«آخرت یعنی این عقیده که جهان حاضر دربرگیرنده همه زمانها و مکانها نیست. وایمان به خدا، به معنی رکت بی انتهاست.»!! (20)
تنها باید گفت: جای استاد مطهری خالی!!
10) اینک آفات حکومت دینی و آنچه را به تعبیر نویسنده، باعث «خسر الدنیا و الآخرة » شدن مسلمانان می شود، مرور می کنیم:
الف) مضمون نخستین دلیل ایشان این است که تشکیل حکومت اسلامی،شرک است چون اصلاح اجتماع و دنیارا در ردیف خدا و آخرت، طرح می کند. (21)
بی اعتنا به آنکه این "اصلاح"، وقتی امر همان خداوند، و این "دنیا"، مقدمه همان آخرت باشد، در آن صورت،رقیبی برای خداو آخرت، و شریک دراصالت آن نخواهد بود. وی از "شرک رنسانس"، پس از "توحید قرون وسطایی" سخن گفته و آن را محصول حکومت دینی کلیسا می داند و حاکمیت کلیسا را معیاری برای حکومت اسلامی معرفی می کند. سپس از فساد و فلاکت اروپای پس از رنسانس می گوید بی آنکه اقرار کند که در واقع، از بلایای"سکولاریزم" دارد می گوید، اما آنها رابه "دین" نسبت می دهد. شاهد مثال اوهم، عنوان شدن «مصلحت نظام » ازسوی حضرت امام(رض) است که وی آن رابه «فداکردن دین به پای حکومت »،تفسیر می کند.
اما آیا به راستی "ولایت مطلقه" ومبحث "مصلحت نظام"، به معنی ترجیح "حکومت" بر "دین" است یا تسهیل و توسعه" حکومت دینی" و تلاشی در جهت "دینی تر کردن جامعه"؟!
در مصلحت نظام، "سخن از مصالح حکومت و جامعه اسلامی (و نه منافع پراگماتیستی)، آن هم با معیارها و محکمات اسلامی (نه ملاکهای سکولاریستی)، وسخن از ترجیح ملاکهای مهمتر اسلامی بر ملاکهای کم اهمیت تر است، نه ترجیح دنیا برآخرت!! به ویژه که "ولایت مطلقه"، از احکام اولی خود "شرع" است. اختیارات حکومت در جهت مصالح مردم است نه منافع شخصی.
ب) «تشکیل حکومت اسلامی باعث مایوس شدن مردم از دین و احساس عجز اسلام از حکومت می شود.» (22)
این دومین مفسده ای است که به نظر ایشان، بر حکومت دینی مترتب می گردد. امااگر در یک حکومت اسلامی، ضعفها و مفاسدی وجود داشت، راه حل منطقی کدام است؟! کنارگذاشتن اصل یک "حکومت" یا اصلاح آن مفاسد؟! و مگر "اسلام"، خود،انحرافات و مفاسد اجتماعی احتمالی در داخل حاکمیت دینی را پیش بینی نکرده ومکانیزم های نظری و عملی، در سطح علماء و نخبگان و نیز در سطح توده مسلمین،جهت کشف و مبارزه (ابتدا مسالمت آمیز و ناصحانه، سپس قهرآمیز) با آنها را توصیه نفرموده است؟! مگر این حق (بلکه تکلیف) را به مردم نفرموده است که در برابر ظلم وفساد در حکومت دینی نیز عکس العمل نشان دهند و...؟
ج) ایشان 4 مورد تاریخی را مثال زده که دینی بودن حکومت، فاجعه بار آورده است.حکومت کلیسا در قرون وسطی (هزار سال)، حکومت بنی عباس و بنی امیه، حکومت صفوی و حکومت قاجار، شاخص های حکومت دینی در نظر مهندس بازرگان هستند وحکومت اسلامی با این موارد قیاس می شود.
جای این سؤال، خالی است که ایشان چگونه حکومت پیامبر(ص) و علی(ع) رامعیار "حکومت دینی" نمی گیرد و اساسا تشکیل حکومت و نحوه اداره کشور از سوی آن دو بزرگوار را فاقدنقطه عزیمت دینی و ماهیت شرعی و صرفا رفتاری دمکراتیک می داند، اما حکومت اموی ها و عباسی ها و قاجار و صفویه را حکومتهایی دینی می خواند؟ حیرانم از چشم بندی خدا!!
چهار نمونه حکومت دینی ایشان، آیا به راستی، حکومتهایی ملتزم به احکام و اخلاق دینی و معطوف به اهداف دینی بوده اند؟! برچه اساس، حکم به "دینی بودن"حکومتهایی از قبیل بنی امیه و بنی عباس می شود، آن هم علیرغم اظهار نظرهای صریح امامان دین، دستکم در این موارد؟! آیا حکومتهایی که حاکمانش شرب خمر و زنا وآدمکشی و دروغ، و حتی تکذیب صریح قرآن و امام کشی می کردند و نماز جمعه راچهارشنبه و در حال مستی می خواندند، حکومت دینی بودند؟!
آیا سلاطین قاجار و صفوی، حتی به احکام شرعی شخصی خود عمل می نمودند؟!آیا حکومت کلیسا و سیره احبار و راهبان مسیحی در قرآن کریم، مورد انتقاد نیست؟!
بسیار خوب! کوتاه می آئیم و این حکومتها را دینی فرض می کنیم. به راستی از حیث تمدن مادی و پیشرفت علوم و شکوفایی اقتصادی و نظامی، از دوران حکومت بنی امیه وبنی عباس یا صفویه، یادگاری جز جهل و تاریکی، رکود و عقب ماندگی و اختناق، به جانمانده است؟! آیا در همین مراحل تاریخی که گاه توام با تظاهر به دین بوده است، چشمگیرترین پیشرفتهای مادی و علمی و مدنی تاریخ عرب و ایران اتفاق نیافتاده است و آیا آن پیشرفتها محصول تعالیم دین بود یا محصول حسن نیت حاکمان عباسی و اموی یا صفوی؟!! آیا یزید و معاویه و هشام و ولید یا شاه عباس و آغامحمدخان و ناصرالدین شاه، معیار حاکم دینی و باصطلاح «ولی فقیه » بودند؟! یا آنکه نگاه "ولی فقیه" به آستان مقدس پیامبر(ص) و علی(ع) دوخته شده است؟! و آیا معاهده ترکمانچای و گلستان،محصول آن بود که به تعبیر ایشان، آغامحمدخان، نمازخوان و حافظ قرآن بود؟! و یامفاسد قاجار ناشی از مجالس تعزیه ای بوده که ناصرالدین شاه زنباره و متجاوز به حریم شرع و خوشگذران، از سر ریاکاری ترتیب می داده است؟! این چه طرز استدلالی است؟!
جالب است که آقای بازرگان به صراحت در این مقاله، موافقت خود با "آتاترک" درتفکیک دین از سیاست و مخالفت اهانت آمیز خود با شهید شیخ فضل الله نوری را نیزعلنی می کند.
د) «چهارمین خسارت، آنست که حکومت دینی جای محبت پیامبرانه، با چماق واکراه مردم را به دین دعوت خواهد کرد». (23)
آری، اگر حکومتی، محبت و روابط انسانی را بکناری نهاده و بجای تعلیم و تربیت دینی و احقاق حقوق مردم و اجرای عدالت اجتماعی و حفظ حریم انسانی مردم ورسیدگی به محرومین و ارائه چهره ای اصیل و صحیح از دین، یکسره به سراغ چماغ وسرنیزه رفته و با خشونت و تهدید و توهین، بخواهد مردم راباصطلاح متدین کند، نه دینی است و نه عاقل. ولی به راستی چنین تصویری از کدامیک از ادله «ولایت فقیه » و یاسیره عملی حضرت امام(رض) (به مثابه یک نمونه عینی) بدست می آید؟!
ه) آقای بازرگان، اعتقاد به اینکه دین، "صرفا خبردهنده آخرت و معرفی کننده خداست" را، ضرورتی نیرو بخش در روزگار سراسر رنج و ملال می بیند و تبیین نمی کندکه این کارکرد آرامبخش (همچون نوعی داروی اعصاب) که او برای " دین" قائل شده،چه تفاوت اصولی با همان تصویر «رهبان صفتان تارک دنیا و مرتاض مسلکان » از زندگی دارد که خود وی آن را مضحکه می کند؟!
دستکم در تصویر رهبانی و ریاضتی، یک «واقعیت »، مورد توجه است (و آن، «باد»بودن دنیاست) ولی نگاه اسلام به زندگی و دنیا و حکومت، نه نگاه راهبان و تارکان اجتماع است و نه سکولاریزم!
بلکه نگاهی جامع به دین و دولت و به دنیا و آخرت است که همه نیازها واستعدادهای مادی و معنوی انسان را در مسیر " کمال" وی، فعال کرده و از شرایط مادی،بستری برای ارتقاء معنوی می سازد و نه به دنیا و حکومت، اصالت می دهد و نه به آخرت و معنویت و روح انسان، از چشم اندازی انتزاعی و ذهنی و ناقص می نگرد.
و) یکی دیگر از آفات «تلفیق دین و سیاست » در نظر مهندس بازرگان این است که «اگر گفتیم اسلام منحصر در عبادت و خداشناسی و تقوای شخصی نیست و به سیاست و حکومت و صلاح دنیا نیز نظر دارد و برای بهبود زندگی بشر، رهنمود دارد، دیگرجامعه دینی، دست روی دست گذاشته و به کار و نظم و علم و برنامه ریزی و تحقیق و ...،وقعی نمی نهند زیرا معتقد است همه چیز در دین هست!! و وقتی دین کامل باشد دیگرنیازی به اختراع و اکتشاف و کارخانه و ... نخواهد بود.»! ! (24)
این نتیجه گیری، محصول همان عطف کردن «حقوق و سیاست و اخلاق » به «آشپزی و خیاطی و باغبانی » است که ذهن امثال آقای بازرگان را اشغال کرده، و وانمود می کنندکه مدعیان «کمال دین » (و در راس همه، خود قرآن کریم)، گفته اند که کلیه فنون و صنایع و روشهای جزئی و کلی مربوط به معیشت را قرآن کریم مجانا در اختیار ما نهاده و ما را ازتعلیم و تلاش و تفکر و تجربه و از تحقیق و کار و نظم، برحذر و مستغنی کرده است. وی همچون تازه مسلمانی سخن می گوید که گویی تا حال، نه یکبار آیات وحی را مرور کرده و نه از دهها هزار روایت معصومین(ع) در باب انسان و زندگی، مطلقا خبری دارد و آن همه سفارشات دینی به تعقل و نظم و کار و تحقیق و ... را ندیده و نشنیده است.
11) می نویسد: (متولیان دین چون احساس می کردند که با نفوذ نسبی علوم و افکار وآداب فرنگی، خلل در دین و آداب مردم و نتیجتا در اعتقاد و اطاعتشان نسبت به علما به وجود خواهد آمد و دیر یا زود مقام و موقعیت و مزایای بلارقیب خودشان را از دست خواهند داد، تمایل و تفاهم نسبت به تمدن و فرهنگ اروپایی را به زیان مسلمانان و برضد اسلام خوانده و تحریم کردند.) (25)
آقای بازرگان، درگیری علمای شیعه با انگلیسها و روسها و روشنفکران غربگرای صدر مشروطه را نه مقاوت در مقابل استعمار و وابستگی های سیاسی - اقتصادی ایران ونیز التقاط و آلودگی نظری و عملی، بلکه مقاومت در برابر علوم و تمدن و پیشرفت، به دلیل ترس از دست دادن موقعیت اجتماعی و پایگاه سنتی مردمی و نفوذ کلمه خودشان،دانسته است و مجددا صنعت و اکتشافات و علوم جدید را به افکاری چون دمکراسی لیبرال، رفرم دینی و... عطف کرده و نمی تواند یا نمی خواهد میان «علوم و صنایع » (که ازسوی اغلب علماء پذیرفته و حتی استقبال می شد) با «مکاتب و اخلاق و فرهنگهای »غربی (که بخشی از آنها با بخشی از اصول و فروع اسلام، ناهمخوان است) فرق بگذارد.
اول) آنکه وضع دین پس از رنسانس، که به تعبیر خود وی، «به کنج عبادتگاه ها ووجدانها محدود شدن و از میدان سیاست و حکومت و تاثیر بر سرنوشت انسانها برکنارگردیدن » است، قربانی شدن مسیحیت می خواند، حال آنکه تمام مقاله، مصروف بر آن شده بود که اساسا دین، جایگاهی جز وجدان مردم و کنج عبادتگاه ندارد و حکومت،شغلی جداگانه است.
دوم) آنکه فراموش می کند که چند صفحه قبل، حکومت اموی ها و عباسی ها را مظهرحکومت دینی و باعث فقر و فلاکت و عقب ماندگی و جهل، خوانده بود و اینبار می گویدکه غرب پس از رنسانس، تحت تاثیر تمدن درخشان حکومتهای اسلامی در شرق و تفوق مسلمین در شئون علمی و فرهنگی و اجتماعی، پیشرفت کردند و پارچه و کاغذ و چاپ وساعت و باروت و پزشکی و بیمارستان و بازار و مبادلات و راهسازی و مدرسه و... را ازجامعه دینی در جهان اسلام، آموختند.
پی نوشت ها:
1 الی 25 - مربوط به سخنرانی آقای مهندس مهدی بازرگان در انجمن مهندسین. مسئولیت نقد، باسردبیری است.
