بیعت و نقش آن در حکومت اسلامی

بیعت در اخبار و روایات

روایاتی که متعرض بیعت و فروعات آن شده است, زیاد است که در این جا به برخی از آن ها اشاره می شود:
1 در روایتی امام صادق(ع) می فرماید:
((لما فتح رسول الله مکه بایع رجال ثم جاءت النساء یبایعنه فانزل الله عزوجل یا ایها النبی قالت ام حکیم یارسول الله کیف نبایعک قال اننی لااصافح النساء فدعا بقدح من ماء فدخل یده ثم اخرجها فقال ادخلن ایدیکن فی هذا الماء)) 37
هنگامی که پیامبر مکه را فتح کرد ابتدا مردان با آن حضرت بیعت نمودند, پس از آن زنان برای بیعت آمدند که آیهء یا ایها النبی نازل شد.
ام حکیم, همسر عکرمه پسر ابوجهل, گفت: ای رسول خدا! چگونه بیعت کنیم؟ پیامبر فرمود: من با زنان مصافحه (دست دادن) نمی کنم و بعد دستورداد ظرف آبی آوردند و دست خود را در آن فروبردند و بیرون آوردند و به زنان دستورداد دست خود را در آن آب فروبرند.
2 در روایتی امام کاظم(ع) از پدر بزرگوارش نقل می کند که: لما هاجر النبی الی المدینه وحضر الخروج الی بدر دعا الناس الی البیعه فبایع کلهم علی السمع والطاعه38 بعد از هجرت پیامبر به مدینه, وقتی می خواست به سوی جنگ بدر برود همگان را به بیعت دعوت کرد و آن ها نیز سمعا و طاعتا بیعت کردند.
3 سیوطی در تفسیر الدر المنثور در خصوص بیعت زنان بعد از فتح مکه می نویسد:
سلیمی بنت قیس گفت: جئت رسول الله ابایعه علی الاسلام فی نسوه من الانصار39 ونیز می نویسد: جاءت امیمیه بنت رقیقه الی رسول الله(ص) فبایع علی الاسلام فقال ابایعک علی ان لاتشرکی 40.
4 یعلی بن امیه می گوید:
روز فتح مکه همراه پدرم به حضور پیامبر رسیدیم و عرض کردم یا رسول الله با پدرم بر هجرت بیعت کن, فرمود:
((ابایعه علی الجهاد وقدانقطعت الهجره)) بر جهاد با او بیعت می کنم یعنی بیعت او را می پذیرم زیرا هجرت پایان یافت.41
5 شخصی به نام جریر می گوید: به هنگام بیعت کردن مردم با پیامبر به حضور آن حضرت رسیدم و گفتم:دستت را بده تابا تو بیعت کنم و هر شرطی که می خواهی قراربده.
فرمود: ابایعک علی ان تعبدالله وتقیم الصلوه وتوتی الزکاه وتناصح المسلمین وتفارق المشرکین 42 با تو بیعت می کنم (بیعتت را می پذیرم) بر این که خدا را عبادت کنی, نماز را برپا داری, زکات بدهی, رفیق مسلمانان باشی و از کفار دوری گزینی.
6 آن چه در نهج البلاغه دربارهء بیعت با حضرت علی(ع) و مکاتبات آن حضرت با معاویه و طلحه و زبیر آمده است از جمله این که حضرت به معاویه نوشت: انه بایعنی القوم الذین بایعوا ابابکر وعمر وعثمان علی ما بایعوهم علیه 43 ای معاویه! همان هایی که باابوبکر و عمر و عثمان بیعت کردند با من هم بیعت کردند.

بیعت در تاریخ اسلام

با مروری در صفحات تاریخ نیز می توان به اهمیت بیعت پی برد.بیعت هایی که در تاریخ ثبت شده بیش از آن است که خواسته باشیم و یا بتوانیم آن را در این جا بیاوریم, چراکه در طول تاریخ خلافت, از عصر خلفای راشدین تا خلفای اموی(سفیانی و مروانی) و عباسی, هر خلیفه ای که از دنیا می رفت و خلیفهء دیگری روی کار میآمد اولین برنامه,بیعت با خلیفه جدید بود که مهم ترین آن هابیعت باخلفای راشدین و بعداز آن بیعت با مروان بن حکم بود که حکومت را از آل ابوسفیان به آل مروان منتقل کرد,هم چنین بیعت مردم با ابوالعباس سفاح که موجب انتقال قدرت از بنی امیه به بنی عباس گردید.
در عصر نبوی نیز بیعت های سرنوشت سازی به وقوع پیوست که از همه مهم تر دو بیعت انصار است.

بیعت های عقبهء اول و دوم

در سال دوازدهم بعثت بود که حدود دوازده نفر از اهالی مدینه در موسم حج در عقبهء منا با پیامبر بیعت کردند و درست یک سال بعد نیز جمعی دیگر که تعدادشان به 75نفر می رسید در مراسم حج در همان محل با پیامبر بیعت کردند.44 ابن هشام می نویسد: مفاد بیعت عقبهء اول این بود که به خدا شرک نورزند, دزدی نکنند, مرتکب فحشا نشوند, اما در بیعت دوم برنامه فراتر از این بود, زیرا از آن ها بیعت گرفته شد تا از پیامبر آن گونه دفاع کنند که از خودشان دفاع می کنند 45. آقای دکتر آیتی به نقل از سیره ابن اسحاق می نویسد:
پیامبر در بیعت عقبه دوم فرمود: ابایعکم علی ان تمنعونی مما تمنعون منه نساءکم وابناءکم46 با شما بیعت می کنم تا چنان که زنان و فرزندان خویش را حمایت می کنید, مرا نیز حمایت کنید. این دو بیعت آن چنان سرنوشت ساز بود که زمینه ساز هجرت پیامبر و اصحاب را به یثرب فراهم کرد و باعث شد که این شهر به عنوان مدینه النبی و مرکز حکومت پیامبر و محل نزول نیمی از قرآن درآید. هم چنین هیئت هایی از قبایل برای بیعت میآمدند که برخی از آن ها به خاطر شرایط غیرمقدور, بیعت انجام نمی گرفت.47

مفهوم بیعت ها

بیعت ها اگرچه درمعنای اصطلاحی یکسان اند,اما با توجه به وجود اقسام واختلاف مراحل و نوع بینش ها, نمی توانند به یک مفهوم باشند . از این رو می بایست بیعت های نبوی و بیعت خلفا و بیعت های ائمه راجداگانه موردبررسی قرارداد .

بیعت های نبوی

بیعت هایی که با نبی اکرم صورت می گرفت بی تردید برای زعامت و رهبری آن حضرت نبود, چراکه آن ها نمی خواستند با این بیعت ها به ریاست و زعامت پیامبر اعتراف کنند و به طریق اولی قصد نصب آن حضرت را به عنوان رهبر نداشتند تنها نقشی که این بیعت ها می تواند داشته باشد, اظهار علامت و نشانهء اعتراف به زعامت آن حضرت و تاکید عملی به التزام به لوازم ایمان است.
چراکه نبوت و همهء مقامات ناشی از آن, ازناحیه ذات حضرت حق بدو افاضه شده بود و مردم موظف به اطاعت از آن حضرت بودند.اطیعوا الله واطیعوا الرسول از این رو هر کسی که به وی ایمان میآورد به همه مسئولیت ها و مقامات وی نیز معترف می شود و هیچ نیازی به بیعت ندارد.

بیعت خلفا

بیعت های عصر خلفا به حسب ظاهر برای امامت و خلافت است, زیرا هر خلیفه ای با بیعتی که از مردم می گرفت, به زعم خود سند مشروعیت حکومت خود را نیز دریافت می کرده است. اما حقیقت این است که بیعت نمی تواند تنها دلیل تعیین و نصب رهبر و امام باشد, زیرا اگر چنین بود می بایست در احادیث نبوی بدان تصریح و یا دست کم بدان اشاره می شد یعنی به فرض که پیامبر(ص), امامان بعد از خود را معرفی نکرده بود می بایست می فرمود که خلیفهء بعد از من به وسیلهء بیعت مردم معین می شود. افزون بر آن این شیوهء انتخاب نسبت به همهء خلفای چهارگانهء صدر اول اعمال نشد. 48 از سوی دیگر در اوراق تاریخ به چشم می خورد که برخی از خلفای اموی و عباسی به زور از مردم بیعت می گرفتند, مگر نه این است که بیعت همان بستن پیمان بر اطاعت و فرمان بری است, آیا می شود کسی را در بستن پیمان اطاعت مجبورکرد؟ اگرچه بر اصل اطاعت, اجبار متصور است و همه می دانیم که خلفای اموی و عباسی و بلکه دیگران حتی با مخالفت صریح بسیاری از مردم به حکومت و ریاست خود ادامه می دادند. بنابراین باید گفت این گونه بیعت ها برای گزینش امام, تنها در سیستم های اکثریتی قابل قبول است, چرا که اجماع و اتفاق کل ممکن نیست و اقدام برخی اجماع نخواهدبود.

بیعت با علی(ع)

بعد از قتل عثمان, مردم با میل و رغبت با علی(ع) بیعت کردند و خود آن حضرت نیز در مقابل ناکثین و قاسطین بدان استناد و احتجاج می کرد. وی در نامه ای به معاویه می نویسد: انه بایعنی القوم الذین بایعوا ابابکر وعمر وعثمان علی ما بایعوهم علیه فلم یکن للشاهدان ان یختار ولا للغایب ان یرد 49 همان کسانی که با ابوبکر, عمر و عثمان بیعت کردند با همان شرایط و کیفیت با من بیعت کردند. بنابراین نه آن که حاضر بود, اختیار فسخ دارد و نه آن که غایب بود, اجازه ردکردن دارد. و در جای دیگر درباره زبیر می فرماید: یزعم انه قد بایع بیده ولم یبایع بقلبه فقد اقر بالبیعه وادعی الولیجهء فلیات علیها بامرمعروف والا فلیدخل فیما خرج منه50 زبیر خیال می کند که بیعتش تنها با دست بوده نه با دل, پس او اقرار به بیعت کرده ولی مدعی است که با قلب نبوده است. بنابراین بر او لازم است دلیل روشن بیاورد والا باید به بیعت خود بازگردد. در جای سومی خطاب به طلحه و زبیر می نویسد: فقد علمتما وان کتمتما انی لم ارد الناس حتی ارادونی ولم ابایعهم حتی بایعونی وانکما ممن ارادنی وبایعنی وان العامه لم تبایعنی لسلطان غالب 51 شما خود می دانید, اگرچه کتمان می کنید, که من به دنبال مردم نرفتم, آن ها به سراغ من آمدند, من دست بیعت را به سوی آن ها نگشودم, آن ها با اصرار زیاد با من بیعت کردند. شما دو نفر از کسانی بودید که مرا خواستید و با من بیعت کردید, عموم مردم با من با زور یا به خاطر متاع دنیا بیعت ننمودند. و بالاخره خطاب به کسانی که به او رای دادند و عده ای مخالفت کردند می فرماید: ایها الناس انکم بایعتمونی علی ما بویع علیه من کان قبلی وهذه بیعه عامه من رغب عنها عن دین الاسلام واتبع غیر سبیل اهله 52 ای مردم! شما با من بیعت کردید بر آن چه با پیش از من نمودید و این بیعتی است عمومی که هرکس از آن سرباز زند, از دین اسلام سرباززده و راه دیگری جز راه مسلمانان پیموده است.

بررسی

از ظاهر این کلمات ودیگر جملات حضرت علی(ع) در خصوص بیعت استفاده می شود که بیعت در تعیین آن حضرت به عنوان خلیفهء حاکم,نقش اساسی داشته است و حتی چنین برداشت می شود که دلیل منحصربه فرد است, لکن با توجه به بینش شیعی مبنی بر لزوم تعیین تنصیصی امام که خود آن حضرت نیز بدان اشاره دارد و می فرماید:
((والله لقد تقمصها فلان وانه لیعلم ان محلی منها محل القطب من الرحی فرایت ان الصبر علی هاتا احجی فصبرت وفی العین قذی وفی الحلق شجی)) 53
به خدا سوگند فلانی ( ابوبکر ) ردای خلافت را بر تن کرد, در حالی که خوب می دانست که جایگاه من نسبت به آن (حکومت و خلافت) همانند محور سنگ های آسیایم عاقبت دیدم بردباری و صبر به عقل و خرد نزدیک تر است, لذا شکیبایی پیشه کردم ولی به کسی می مانم که خاشاک در چشمش و استخوان در گلویش باشد.چنان که در جای دیگر از گزینش و بیعتی که صورت گرفته بود
و امر خلافت در جای دیگر قرار داده بود گلایه می کند و می فرماید: ((فوالله ما کان یلقی فی روعی ولا یخطر ببالی ان العرب تزعج هذا الامرمن بعد(ص) عن اهل بیته ولا انهم منحوه عنی من بعده فما راعنی الا انثیال الناس علی فلان یبایعون)) 54
به خدا سوگند هرگز فکر نمی کردم و به ذهن ام خطور نمی کرد که عرب, بعد از پیامبر, امر امامت را از اهل بیت او بگردانند آن ها آن را از من دور سازند, تنها چیزی که مرا ناراحت کرد, اجتماع مردم اطراف فلان بود که با او بیعت کنند.
از همهء این ها به خوبی روشن می شود که حضرت(ع) با استدلال به بیعت های مردم با وی نمی خواهد خلافت خود را با بیعت اثبات کند, بلکه در مقام جدال با خصم, و استدلال به همان منطقی است که مقبول اوست, چراکه آن ها بر بیعت مردم تکیه می کردند و حضرت نیز به همان ملاک و معیار تمسک می کند به ویژه که مخاطب این استنادها یا معاویه است که در شام بود و به بیعت با علی(ع) اشکال تراشی می کرد, یا طلحه و زبیر که پیمان شکستند و جزء ناکثین شدند و یا عبدالله بن عمر, سعدبن ابی وقاص, محمدبن مسلمه, حسان بن ثابت, اسامه بن زید و زید ابن ثابت و که با آن حضرت اصلا بیعت نکردند.

نقش بیعت

دراین جا ممکن است این سوال مطرح شود که بیعت های انجام شده با پیامبر(ص) و علی(ع) چه نقشی داشتند؟ در پاسخ این سوال باید گفت: این مسئله مبنایی است یعنی نزد اهل سنت, بیعت تا تعیین و نصب خلیفه و امام نقش دارد, اما بر مبنای شیعه (تعیین تنصیصی) نظریات چندی ارائه شده که به برخی از آن ها اشاره می شود:
1 بیعت های نبوی و علوی برای نبوت و امامت نبوده بلکه برای حکومت بوده است.
2 این بیعت ها برای تاکید و دل پذیری و اطاعت بیش تر صورت گرفته است.
3 گرفتن بیعت برای رعایت شیوه متعارف مردم بوده, چرا که در عرف و عادت های مردم این معنا وجودداشته که ریاست و رهبری باید با انتخاب و اخذ بیعت مسلم شود, از این رو پیامبر و علی نیز برای تحکیم ولایت ظاهری چنین کردند. 55
4 تنصیص بر نبوت و امامت در مرحله اقتضا است ولی بیعت برای مرحله فعلیت است.56
5 این بیعت ها تنها علامت اعتراف و پذیرش نبوت و امامت است.57
6 این بیعت ها تنها ملاک برای اعمال ولایت و حکومت است نه اثبات و تعیین امام.
58 به نظر می رسد این سخن امام علی(ع) که می فرماید: لولا حضور الحاضر وقیام الحجه بوجود الناصر لالقیت حبلها علی غاربها 59 اگر نه این بود که جمعیت بسیاری اطراف ام را گرفته و به یاریم قیام کرده اند و از این جهت حجت تمام شده است مهار شتر خلافت را رها می ساختم.,موید نظراخیر است, یعنی حضور مردم و بیعت با آن حضرت زمینه را فراهم کرد تا حضرت بتواند امامتی که حق اوست و ولایتی که دارد اعمال نماید.

نقض و نکث بیعت

وقتی بناشد, انعقاد بیعت از سنخ عهد و پیمان باشد, طبعا موجب اثبات حق برای بیعت شونده می شود که علی(ع) فرمود: واما حقی علیکم فالوفاء بالبیعه 60 حق من بر شما این است که در بیعت خود وفادار باشید. بنابراین روشن است که نقض بیعت جایز نیست, به ویژه این که در خصوص نقض بیعت و یا به دیگر سخن, نکث آن نکوهش زیاد واردشده که فرمود: انما الخیار قبل ان یبایعوا فاذا بایعوا فلا خیار لهم 61 تا مردم بیعت نکرده اند اختیاردار و آزادند, و چون بیعت کردند اختیاری ندارند. افزون بر آن, امیرالمومنین علی(ع) نکث بیعت توسط طلحه و زبیر را مورد نکوهش قرار داد که متن سخن حضرت را پیش از این آوردیم. و در روایتی از پیامبر می خوانیم که فرمود: ثلاث موبقات نکث الصفقه62 سه گناه موجب هلاکت انسان است یکی از آن ها بیعت شکنی است.

حضور همگان یا فقط گروهی از مردم

بیعت را به هر معنایی که بپذیریم این سوال را در خود دارد که آیا شرکت همه مردم شهرها در مشروعیت مسئولیت بیعت شونده لازم است و یا مردم مرکز کشور کافی است و به فرض کفایت مردم مرکز آیا حضور کل, شرط است و یا اکثریت کافی است؟ در لابه لای سخنان امیرالمومنین(ع) که مظهر بارز اخذ بیعت است به این دو سوال پاسخ داده شده است.
درباره مورد اول می فرماید: فلم یکن للشاهد ان یختار ولا للغائب ان یرد 63 حاضران حق فسخ ندارند و غائبان حق رد ندارند. غایب اعم از این اهل آن شهر باشد و حضور نداشته باشد و یا این که اصلا ساکن شهر دیگری باشد به ویژه این که این سخن امام خطاب به معاویه است که در شام بود و به بهانه عدم حضور در مراسم بیعت از فرمان علی سرباز می زد. و درباره مورد دوم فرمود: هذه بیعه عامه من رغب عنها رغب عن دین الاسلام واتبع غیر سبیل اهله 64 این بیعتی است عمومی, هرکس از آن سرباز زند از دین اسلام خارج شده است و راه دیگری غیر از راه مسلمین پیموده است. ملاحظه می شود که امام در حالی بیعت خود را بیعت عمومی توصیف می کند و همگان را ملزم به مفاد آن می داند, که افرادی چون عبدالله بن عمر, سعدبن ابی وقاص, حسان بن ثابت, محمدبن مسلمه, اسامه بن زید, زیدبن ثابت و در این بیعت شرکت نداشتند.

تجدید نظر در بیعت

مطلب دیگر این است که: آیا بیعت قابل تجدید نظر است بدین معنا که اگر مردم روزی گرد هم آمدند و از روی میل و رغبت با کسی بیعت کردند آیا می توانند پس از آن در بیعتی دوباره فردی دیگر را برگزینند؟ علی(ع) در پاسخ نامه معاویه کلماتی دارد که پاسخ این سوال نیز در آن داده شده است, آن حضرت می فرماید: لانها بیعه واحده لایثنی فیها النظر ولا یستانف فیها الخیار 65 بیعت یک بار بیش نیست و تجدیدنظر در آن راه ندارد. سر این امر روشن است, چراکه هر روز ممکن است عده ای به بهانه ای مردم را بدبین و خواهان تجدیدنظر شوند. بلی اگر بیعت شونده فاقد شرایط لازم برای خلافت و امامت باشد و یا بشود, مسئله شکل دیگری به خود می گیرد. نکته ای را که نباید از نظر دور داشت این است که تجدیدنظر به معنای بیعت دوباره و تغییر رهبر, صحیح نیست, اما به معنای تقویت رهبر برگزیده نه تنها جایز است که در مواقع حساس و بحرانی لازم است, و اثرات روانی شایان توجهی دربر خواهد داشت.

آزادی یا اجبار؟

نکته دیگری که قابل توجه است این که آیا اخذ بیعت به هر نحوی که باشد هرچند از روی اجبار و یا اغفال ارزش مند است, یا این که لازم است بیعت با اراده و آزادی و از روی آگاهی باشد. برای دست یابی به جواب سوال فوق هم چنان به سراغ نهج البلاغه و کلام علی(ع) می رویم و پاسخ خود را از آن می یابیم. امام(ع) می فرماید: بایعنی الناس غیر مستکرهین ولامجبرین بل طائعین مخیرین 66 مردم بدون اکراه و اجبار و با میل و رغبت با من بیعت کردند. از این سخن علی(ع) معلوم می شود که اگر مردم به زور با آن حضرت بیعت کرده بودند مخالفان می توانستند علیه وی استدلال و احتجاج کنند. و در جای دیگر می فرماید: لم تکن بیعتکم ایای فتله 67 بیعت شما با من ناگهانی ( بدون تفکر و مشورت) نبود. یعنی اگر چنین بود ارزشی نداشت حال آن که بیعت با برخی دیگر فتله صورت گرفت. 68

بیعت در روزگار معاصر

انتخاب رهبر در عصر ما یکی از جنجالی ترین مباحث حکومتی این دوره است و مسائل مهمی نیز در پی دارد که سزاوار است با دقت مورد بررسی قرارگیرد, ولی از آن جا که در این مختصر مجال بررسی همه جانبه آن نیست به ناچار با توجه به مبانی ارائه شده به کلیاتی اشاره می شود.
مبنای اهل سنت:

روشن است بر مبنای اهل سنت که رهبر و خلیفه در هر زمان جانشینی پیامبر(ص) را بر عهده دارد و تعیین آن با اخذ بیعت ممکن بلکه متعین است, می توانند با انجام بیعت عمومی همانند دیگر زمان ها اقدام کنند, البته لازم است این برنامه قانون مند و طبق ضوابط صورت گیرد و برای بیعت کننده و بیعت شونده شرایط و صفاتی درنظر گرفته شود. شرایطی که در منابع حدیثی خود اهل سنت وجوددارد که از جمله آن ها می توان به علم, عدالت, شجاعت, اشاره کرد. به این صورت نیز می توان عمل کرد که مردم عده ای از اهل حل و عقد را گزینش نمایند تا آن ها با بینش بیش تر در معرفی رهبر و اولوالامر اقدام نمایند تا افزون بر حمایت ضمنی فرهیختگان جامعه, گزینش ولی امر نیز با آرای کیفی صورت پذیرد.
مبنای انتخاب:

برخی عقیده دارند که تعیین رهبر در اصل باید تنصیصی باشد ولی اگرنصی در بین نبود همانند دوران غیبت در نزد شیعه و بعد از پیامبر نزد اهل سنت, تعیین رهبر با انتخابات انجام می شود. 69 طبق این نظر در عصر کنونی, انتخابات می تواند جای بیعت را بگیرد و همه آثار آن را در بر داشته باشد. و کاملا روشن است که این امر مبتنی است بر مشروعیت اصل انتخابات و این که انتخابات امروز همان بیعت عصر گذشته است, و نیز قانون مندشدن انتخابات و حل فروعات آن نظیر لزوم نامزدشدن در صورت تعدد, ترجیح برخی بر بعض دیگر در صورت توزیع شرایط, پذیرش سیستم اکثریتی و جزآن.
آیا انتخابات امروز همان بیعت است:
باید یادآور شد که انتخاباتی که امروزه صورت می گیرد نمی تواند همان بیعت عصر اول باشد چراکه آن گونه که پیش از این نیز گفته شد: بیعت به معنای پذیرش طاعت است و بیعت کننده متعهد می شود طبق رای و نظر بیعت شونده عمل کند و حال آن که ماهیت انتخابات عکس بیعت است و شخص منتخب باید بر اساس توکیل و اراده موکل اقدام کند. افزون بر آن بیعت قابل فسخ و عزل نیست ولی در انتخابات و توکیل این امر متصور است. و اگر بنا باشد در آیات و روایات دلیل بر صحت انتخاب پیداکرد می بایست این امر را در دیگر عناوین نظیر شورا جستجو نمود.
مبنای بیعت بعد از شورا:
بعضی عقیده دارند در این زمان که دسترسی به امام منصوب ممکن نیست می بایست به طریقه بیعت بعد از شورا مسئله را حل کرد بدین معنا که ابتدا اهل حل و عقد با بررسی های لازم نامزد ولایت را تعیین می کنند و سپس با مراجعه به آرای عمومی (بیعت به مفهوم سیاسی) و بیعت عمومی, مردم بر این انتخاب صحه می گذارند. 70 قبول این نظر در این روزگار مبتنی بر پذیرش شیوهء گزینش اهل سنت بعد از پیامبر است که در شورا و با بیعت خاص تعیین و سپس در مسجد پیامبر و با بیعت عمومی صورت گرفت.
مبنای تعیین توصیفی:
مطابق این مبنا, انتخاب رهبر و ولی امر, در عصر غیبت که به نیابت از حضرت حجه ابن الحسن(عج)است به نحو تعیین از سوی آن حضرت می باشد.
لکن این تعیین به شکل تنصیصی و آن گونه که در عصرائمه و نواب خاصه انجام شده نیست بلکه تعیین توصیفی است بدین معنا که منوب عنه (امام معصوم) با بیان شرایطی مردم را در شناخت ولی و رهبر راهنمایی کرده است و این خود مردم هستند که باید با تحقیق و تفحص و یا مراجعه به خبره و اهل نظر و تشخیص به رهبر واقعی دست یابند. 71 تفاوت این دو مبنای اخیر در این است که بر مبنای اول, مردم رهبر را انتخاب می کنند و یا بر انتخاب اهل حل و عقد صحه می گذارند, ولی بر مبنای دوم مردم نقشی در انتخاب رهبر ندارند, چراکه اصلا رهبر انتخابی نیست بلکه انتصابی است.

بررسی

با ملاحظه در ادله نقلی ولایت فقیه می توان گفت حق با نظر اخیر است چراکه از تعابیری چون:
مکن کان من الفقهاء فللعوام ان یقلدوه, هو حجتی علیکم, جعلته علیکم قاضیا, جعلته علیکم حاکما آن چه به ذهن متبادر است نصب بر شیوه غیرمعین است. بر این اساس نه بیعت و نه انتخاب نقش مستقیم در تعیین رهبر ندارد, بلی بعد از تعیین می توان با بیعت به مفهوم اصلی و یا مفهوم جایگزینی, رهبر را در اعمال ولایت یاری داد و به او دل گرمی بخشید.

نقش غیرمستقیم مردم در معرفی رهبر

در سیستم تعیین توصیفی, وظیفه ای که بر عهده مردم گذارده شده است شناخت مصداق موجود در میان واجدان شرایط رهبری است, ولی از آن جا که بسیاری از مردم قادر به تشخیص نیستند و یا نمی خواهند خود اقدام نمایند و یا به هر دلیل دیگر در این تشخیص دخالت نمی کنند, می توانند این حق را به خبره و اهل تشخیص واگذارکنند تا آنان این کار را انجام دهند, این واگذاری و گزینش می بایست به صورت انتخابات قانون مند انجام شود و بر اساس پذیرش اصل شورا و قبول سیستم اکثریتی که در خلال کلمات امام امیرالمومنین(ع) وجوددارد انجام شود, از این رو می توان گفت مردم رهبر منصوب را با واسطه خبرگان شناسایی می کنند که در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نیز بدان اشاره شده است که می گوید: تعیین رهبر به عهده خبرگان منتخب مردم است 72 تعبیر به تعیین در این جا و معرفی در پایان اصل مربوط گواه این است که حتی خبرگان نیز, در نصب رهبر دخالتی ندارند, زیرا کسی حق ندارد برای منوب عنه تعیین تکلیف کند و کسی را به عنوان نماینده وی منصوب نماید.

نقش بیعت در تحکیم ولایت فقیه

نقشی که بیعت به طور کلی در حکومت اسلامی قطع نظر از مصداق های آن ایفا می کند, همان تحکیم ارکان حکومت و ایجاد هم دلی بین رهبر و رهرو نه به عنوان دلیل برنصب است که از عصر نبوی و عهد علوی بوده و در زمان ظهور حضرت ولی عصر(عج) نیز طبق روایات (یبایع الناس) خواهدبود. در عصر غیبت نیز که حاکمیت با فقیه جامع الشرایط است همین نقش بر عهده بیعت است و به عنوان عاملی برای تحکیم پایه های ولایت و هم دلی و هم سویی بین ولی امر و امت اسلام خواهدبود, چراکه این سنت و سیره ای که از آغاز بوده و در انجام نیز خواهدبود دلیلی ندارد که در عصر میانی وجود نداشته باشد و ایفای نقش ننماید. درنتیجه اگر بیعت برای امام زمینه ساز اعمال امامت است برای فقیه نیز زمینه ساز اعمال ولایت و اعلام پذیرش از سوی مردم خواهد بود.

نمود بیعت در عصر غیبت

در این جا ممکن است این سوال مطرح شود که در عصر حاضر بیعت چگونه می تواند نمود پیداکند, به شیوه تصافق و دست دادن و یا به شیوهء دیگر؟ اگر بپذیریم تصافق تنها به عنوان شیوه ای رایج در هر برهه ای از زمان, نشان اعلام حمایت و وفاداری و پذیرش اطاعت بوده است همان معنا امروز نیز در قالب دیگر نظیر اخذ رای و بیان آری یا خیر, می تواند صورت داد. توجه به این نکته لازم است که نمی گوییم بیعت همان انتخابات است و یا این که همه انتخابات تایید و اعلام پشتیبانی است بلکه می گوییم تایید و پذیرش را می توان از طریق انجام اخذ آرا تحصیل کرد به عبارت دیگر, تصافق, که خود نوعی ابزار اعلان بوده, با دگرگونی زمان, دست خوش تحول و دگرگونی شده و به شکل اخذ رای جلوه گر شده است. بنا بر این اگر روزی بنا باشد بیعت مصطلح از مردم گرفته شود این شیوه, بهترین خواهدبود, افزون بر این که تصافق و دست دادن همه امت با رهبر برای مردم امکان ندارد.

پی نوشت ها:
1. ترتیب کتاب العین, بیع.
2. مفردات, بیع.
3. النهایه فی غریب الحدیث والاثر, بیع.
4. همان.
5. مقدمه ابن خلدون (مترجم), ج1, ص400.
6. دراسات فی ولایه الفقیه ج1, ص523.
7. معالم الحکومه الاسلامیه, ص260.
8. انوار الفقاهه, ج1, ص517.
9. ممتحنه(60) آیه12.
10. سنن النسائی, ج7, ص38.
11. فتح(48) آیه10.
12. سنن النسائی, ج7, ص141.
13. الاعتقاد والهدایه الی سبیل الرشاد, ص275.
14. ارشاد مفید, ج1, ص235.
15. نهج البلاغه, صبحی صالح, نامه54.
16. تفسیر الدرالمنثور, ج7, ص517.
17. همان, ص522.
18. همان, ص522.
19. همان.
20. سنن النسائی, ج7, ص137143.
21. تاریخ طبری, ج2, ص94.
22. طبرسی, احتجاج, ص56و64.
23. تاریخ طبری, ج2, ص449 فروع ولایت, ص155.
24. نهج البلاغه فیض, ص840.
25. کشف الغمه, ج2, ص158.
26. مقاتل الطالبین, ص35, به نقل از دراسات فی ولایه الفقیه, ج1, ص506.
27. کشف الغمه, ج2, ص254.
28. ارشاد مفید,ج2, ص38.
29. همان, ص94.
30. همان, ص168.
31. عیون الاخبار, ج2, ص238.
32. غیبت نعمانی, ص262.
33. همان, ص263.
34. فتح(48) آیه10.
35. همان, آیه18.
36. توبه(9) آیه84.
37. ممتحنه(60) آیه12.
38. نورالثقلین, ج5, ص307 وسائل الشیعه, ابواب مقدمات نکاح, باب117, ح4.
39. بحارالانوار, ج68, ص395.
40. الدر المنثور, ج8, ص139.
41. همان, ص139 موطا, ص651.
42. سنن النسائی, ج7, ص141.
43. همان, ص139.
44. نهج البلاغه صبحی صالح, نامه6, و نیز ر.ک: نامه 7و9و54 و خطبه 8و34.
45. تاریخ طبری, ج2, ص87و94 تاریخ پیامبر اسلام, ص181 و 189.
46. سیره ابن هشام (دار احیاء التراث العربی), ج2, ص75 و 97.
47. تاریخ پیامبر اسلام, ص190.
48. همان, ص663.
49. خلیفه اول با بیعت دو مرحله ای (بیعت خاص در سقیفه و بیعت عام در مسجد) , خلیفه دوم به وصیت خلیفه اول, خلیفه سوم با رای اکثریت شورای تعیینی و بالاخره خلیفه چهارم با بیعت مردم معرفی
شدند.
50. نهج البلاغه صبحی صالح, نامه6.
51. همان, خطبه8.
52. همان, نامه54.
53. ارشاد مفید, ج1, ص237.
54. نهج البلاغه صبحی صالح, خطبه3.
55. همان, نامه62.
56. دراسات فی ولایه الفقیه, ج1, ص523.
57. انوارالفقاهه, بیع, ج1, ص526.
58. معالم الحکومه الاسلامیه, ص262.
59. انوارالفقاهه, بیع, ج1, ص516.
60. نهج البلاغه, خطبه3 انوارالفقاهه, بیع, ج1, ص526.
61. نهج البلاغه صبحی صالح, خطبه34.
62. ارشاد مفید, ج1, ص237.
63. بحارالانوار, ج27, ص68.
64. نهج البلاغه صبحی صالح, نامه6.
65. ارشاد مفید, ج1, ص237.
66. نهج البلاغه صبحی صالح, نامه7.
67. همان, نامه1.
68. همان, خطبه136.
69. ر.ک: الاسکانی, المعیار والموازنه, ص38.
70. دراسات فی ولایه الفقیه, ج1, ص493.
71. معالم الحکومه الاسلامیه, ص258.
72. محمدهادی معرفت, ولایت فقیه, ص134 انوارالفقاهه (بیع), ج1, ص519.
73. ر.ک: قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران مصوب 1368, اصل107.