محقق حوزه علمیه قم
چکیده
ابعاد مختلف شخصیت مفسر نظیر دانسته ها و روحیات در نوع تفسیری که از قرآن کریم به دست می دهد، تاثیر دارد و اندیشوران مسلمان از دیرباز به این امر توجه داشته اند; لکن به آن تصریح نکرده اند . این تاثیر معمولا به دنبال کسب معلومات جدید یا طرح شبهات نو فراهم می شود . هیچ مفسری از این تاثیر پذیری گریزی ندارد . منتهی به لحاظ آنکه قرآن با روحیات آدمی موافقت دارد، این اثرپذیری در راستای فهم درست قرآن است; به علاوه تاثیر دانسته ها و روحیات محدوده معینی دارد و این امر از بسیاری تفسیرهای سلیقه ای جلوگیری می کند .
کلید واژه ها: شخصیت مفسر، دانسته های مفسر، گرایشهای مفسر، تفسیر، هرمنوتیک .
1) مقدمه
یکی از مباحث هرمنوتیک به معنای عام کاوش در مسائل روانشناختی و تاثیر شخصیت مفسر در فهم متون است . روشن است که هر متنی مبتنی بر چند رکن است: خود متن، شنونده و مخاطب متن و تفسیر کننده متن . از متن و ویژگیهای آن در اصول فقه و علوم قرآن و کتاب مقدس گفتگو می شود . درباره شنونده متن یعنی مخاطب و مردمی که مؤلف و گوینده با آنان سخن گفته، مسائل گوناگونی مطرح است و از آن جمله مخصوص بودن متن به مخاطبان حاضر یا اعم بودن از مخاطبان حاضر، ضرورتها و پرسشهای شنوندگان، جامعه شناسی عصر مخاطبان، مسائل و مشکلات عصر نزول وحی، افق سطح مخاطبان، مصبوغیت فهم آن به عوامل اجتماعی .
اما از همه اینها مهمتر تفسیرکننده متن است که در عرضه فهمی از متن نقش مهمی ایفا می کند; زیرا مفسر با ذهن خالی به مانند صفحه سفید کاغذ به سراغ متن نمی رود تا آنچه از متن در صفحه ذهن او می تابد، در آن نقش بندد و دستگاه ذهن در آن دخالتی نداشته باشد . ذهن مفسر خالی نیست; بلکه انباشته از دانسته ها و گرایشها و منشهایی است که بدون شک در تفسیر او تاثیر می گذارد .
2) جنبه های مختلف شخصیت مفسر
جنبه های مختلفی که در تفسیر تاثیر دارند، به چند وجه مهم قابل تقسیم هستند:
1- 2) دانسته های مفسر
بخشی از برداشتهای مفسر ناشی از دانسته های وی است . این دانسته ها اشکال مختلف دارد . برخی از آنها مبادی و مقدمات علمی مفسر است; مانند ادبیات، منطق، کلام و فلسفه . در این موارد هرچه مفسر به این علوم احاطه بیشتری داشته باشد، فهم او از متن قرآن شفاف تر است . به عنوان نمونه آگاهی مفسر از مسائل روانشناسی، جامعه شناسی، تاریخی، فلسفه و عرفان و مباحث جدید فلسفه دین و کلام جدید میدان گسترده تری را بوجود می آورد و مفسر با آگاهی از آنها و پرسشهایی که در این علوم مطرح است، در برخورد با متون نقش کاملا متمایزی ایفا می کند و تفاوت آشکاری در گرایشها و برداشتهای تفسیری او بوجود می آورد . مثلا در آنجا که آرای علمی و کلامی را با آموزه های دینی سازگار بیابد و آنها را در برنامه های ارشادی و تبلیغی خویش مفید انگارد، به آنها اقبال می کند و آنها را به منزله مبادی و مقدمات ادله کلامی خود در تفسیر جای می دهد و در آنجا که مفسر با آن آموزه ها نظر مخالف داشته باشد و آنها را مباین دستگاه فهم خود ببیند، باز به گونه ای متاثر خواهد شد و مباحث را با نگاه شبهه و نقد شبهه می بیند و کلمات متن را به گونه ای تحلیل و تفسیر می کند که آن شبهات را پاسخگو باشد .
به همین جهت این معلومات از دیرباز، دست کم نوعی موضعگیری مثبت و منفی را در مجموع دانش های بیرونی مفسر فراهم ساخته است .
2- 2) اعتقادات مفسر
اعتقادات و باورهای مفسر گاه جنبه مذهبی و نحله ای دارد; مانند اشعری، اعتزال، شیعی و سنی و مانند آن و گاه جنبه علمی; مثلا چنانچه مفسری از پیش نسخ را در قرآن نپذیرفته یا در باب محکم و متشابه مقوله تشابه را از مجمل و مبهم جدا دانسته و یا در باب اسباب نزول تئوری خاصی را پذیرفته باشد، رفتار او نسبت به مجموعه ای از آیات متفاوت از کسانی است که این باورها را نداشته و نظریه دیگری را پذیرفته اند و نوع برداشت او با دیگر مفسران تفاوت خواهد کرد .
3- 2) تئوریهای مفسر
تئوریهای مفسر آنهایی اند که در ذهن او جای گرفته، ولی مانند اعتقادات و باوهای کلی نیست . به عنوان نمونه آن کس که در بحث معاد جسمانی تئوری خاص دارد، نگرش او به این دسته از آیات با همان نگرش خواهد بود . مثلا صدرالمتالهین کوشش داشت که میان شریعت و طریقت و حقیقت آشتی برقرار کند و مفاهیم دینی را عقلی کند . کوششهای آشتی جویانه و در عین حال تاویلی وی از عقل و وحی و اثبات عقلانی اصول اعتقادی بر این فرض مبتنی بود که یافته های دین با عقل در تعارض نیست . لذا در جلد نهم اسفار در بحث معاد جسمانی با مقدمه ای مفصل تئوری خود را شرح می دهد و تجسم اعمال و ثواب و عقاب را به درون انسان می کشد و از او جدا نمی داند یا در باب تفسیر وحی، عرش، کرسی، لوح، قلم یا روح و نفس آیات را بر معانی غیر مادی و مجرد تطبیق می کند . در مباحث جدید کلام مانند نظریه حداقلی یا حداکثری در فقه، مساله انتظارات انسان از دین، مساله کمال و جامعیت دین، بیان روشی یا بیان ارزشی در احکام و دهها مساله دیگر از تئوری هایی است که حضور آن در ذهن مفسر می تواند نگرش مفسر را نسبت به حجم انبوهی از آیات کاملا متفاوت کندو نگرش و استنباط او را دگرگون سازد .
4- 2) روحیات مفسر
بدون شک ویژگیهای تربیتی، روحی و اخلاقی مفسر یکی از موارد تاثیر و تاثر ذهن مفسر نسبت به تفسیر است . روحیات مفسر در تفسیر نقش بسزایی دارد، مثلا مفسری که دقت نظر دارد و در پی دلیل است یا شجاعت علمی دارد و یا به دنبال نوآوری و نواندیشی است یا روحیه جنجالی دارد، همه اینها می تواند تاثیر بسزایی در گرایشها و برداشتهای مفسر داشته باشد . در دانش تفسیر این نظر همواره تاکید می گردد که فهم و تفسیر یک متن باید به دور از مسبوقات ذهنی و تمایلات فکری مفسر باشد، (1) و تعصبات مذهبی و گرایش های نحله ای در تفسیر بروز و ظهور نکند، حتی تاکید می شود که تفسیر باید از عقاید عرفی زمان خود به دور باشد و مادام که مفسر در بند این عقاید باشد، از فهم حقایق قرآن باز می ماند . راه رسیدن به فهم کامل مرهون آزادی از عقاید و ارزشهای شخصی مفسر است .
اما باید پرسید اولا آیا منظور از این باید همان تفسیر به رای نیست؟
ثانیا، مرز رای چیست و آیا میان هواها و هوسها و تمایلات فکری مفسر و گرایش های تفسیری چگونه می توان جدایی افکند؟
ثالثا، چنین تلاشی تا چه اندازه عملی است; به ویژه در آن گرایش هایی که به طور ناخودآگاه و بر اثر تربیت و آموزش و زندگی در محیط مذهبی خاص حاصل آمده است; چرا که صرف نظر از اصول و قواعدی که مفسر خود رابه مراعات آن مصمم می داند، مساله گزینشی عمل کردن مفسر در تمام این موارد بسیار مهم است .
واقعیت این است که ما در تاریخ تفسیر به سلیقه ها و گرایش های متنوعی در افق تاریخی و مذهبی مفسران برخورد می کنیم . لازم نیست که مقایسه ای میان تفسیر معتزله، اشاعره، سلفیه و دیگر مذاهب داشته باشیم تا با ذهنیت خاص و نقد مذهبی این تنوع را ملاحظه کنیم و ریشه اختلاف را در نوع روش آنها ببینیم . حتی این تفاوتها در تفاسیر شیعه نیز در شکل گسترده آن مشاهده می شود . کافی است که به تفاسیر گوناگون فلسفی، عرفانی، ماثور و غیر ماثور نظر افکنده شود و گوناگونی برداشتهای تفسیری ملاحظه گردد .
نا گفته نماند که سخن از ترجمه و دلالت ظاهری کلام نیست; بلکه سخن از تفسیر است و تفسیر پرده برداری و کشف پیچیدگیهای کلام است; به ویژه آنجا که به استنباط و برداشت در حوزه جهان بینی ها و اصول عقاید و نگرش به مساله عام احکام بازگردد .
آنچه که در این مقال بررسی می شود، این است که شخصیت مفسر در تفسیر قرآن کریم چه جایگاهی دارد و تاثیر آن تا چه حدی مقبول و طبیعی است و در این باره مفسرین بزرگ و قرآن پژوهان چه نظری دارند و اصولا پذیرفتن این تئوری که شخصیت مفسر در تفسیر نقش تعیین کننده دارد چه مشکلاتی را بوجود می آورد . هدف این مقاله کاوش در یکی از مباحث مهم هرمنوتیک و تفسیر و معرفت شناسی اندیشه مسلمانان درباره قرآن است و طرح آنها می تواند ریشه های جزمیت گرایی را در اندیشه پیشینیان به نقد بکشد .
3) طرح مساله
با نگاهی به تفاسیری که درباره قرآن یا حتی برخی از دیوان اشعار شعرای نامدار چون مولوی و حافظ نگاشته شده، این حقیقت را درمی یابیم که تفسیرهایی که از این سخنان شده یکسان نیستند و مفسران این متون برداشتهای مختلفی عرضه کرده اند . ما که آنها را می خوانیم نیز با برخی از تفسیرها موافق و با برخی از تفسیرها مخالف می شویم . منشا این اختلاف چیست و چه عاملی موجب آن شده که تفسیرهای مختلفی عرضه شود و هر روز که می گذرد بر حجم این تفسیرها افزوده می شود و دیدگاههای جدیدتری عرضه می گردد . آیا ریشه اختلافها در متن است یا مفسر متن یا هر دوی آنها؟ در این باره نظریات مختلفی مطرح شده و درباره معناداری متن و نیت مؤلف و زبان گوینده بحثهای فراوانی شده است; اما بدون شک اگر متنی برداشتهای گوناگون بپذیرد، مفسر متن در این گوناگونی بی نقش نیست . برخی خواسته اند، مساله را ساده جلوه دهند و ریشه این اختلاف را مربوط به هواهای نفسانی و علیل بودن ذهن و مریض بودن دل مربوط کنند; اما این عامل پیدایش تمام تفسیرهای مختلف نمی تواند باشد; زیرا بسیاری از آنها از سر آگاهی و عناد و مرض نیست . به عنوان نمونه اگر مقایسه ای میان تفاسیر شیخ طوسی (تبیان)، طبرسی (مجمع البیان)، فیض کاشانی (صافی)، ملا صدرای شیرازی (تفسیر القرآن الکریم)، علامه طباطبایی (المیزان) و سید محمدحسین فضل الله (من وحی القرآن) انجام گیرد، می بینیم دیدگاههای مختلفی در تفسیر عرضه کرده اند; در حالی که همگی شیعه هستند، از منبع حدیث اهل بیت علیهم السلام استفاده کرده اند، قواعد و اصول را رعایت کرده اند و هوای نفسانی و مرض و غرض نداشته اند .
بنابراین همه اختلافات تفسیری ناشی از هواهای نفسانی یا اختلافات مذهبی نبوده است و حتی نمی توان گفت: طبیعت متن چنین بوده که موجب اختلاف و تشتت آرا شده است; زیرا اصولا در صورتی می توانیم این فهم های متفاوت را در شخصیت مفسر دخیل ندانیم که چند مساله در نظر ما حل شده باشد:
1- سؤالات و مسائلی را که مفسر به دنبال پاسخ آنهاست و در ذهن او مشکل ساز شده در تفسیر او مؤثر ندانیم . در حالی که در هر عصری دین و معارفش از سوی گروهی مورد هجوم قرار می گیرد و مفسری که این شبهات را می بیند، در پی پاسخ آنهاست . حال فرقی نمی کند که این شبهات مربوط به مسائل کلامی و اعتقادی دیرین باشد یا شبهاتی باشد که در عرصه مباحث جدید مطرح می شود; مانند حقوق بشر، موقعیت زن، کارکرد دین، فلسفه احکام و اخلاق . در این صورت بسیار طبیعی است که مفسرین براساس دانشها و برداشتهای بیرونی متفاوتی که دارند، به سراغ متن قرآن روند و سؤالات خود را مطرح کنند .
2- هر تفسیری همواره به زمان خود تعلق دارد و بر مبنای دیدگاهی که مفسر به اقتضای شرایط تاریخی خود پیدا کرده، به سراغ متن می رود . چنانچه در دوره ای تحولات علمی و فرهنگی بسیار سریع و گسترده باشد، موضوعات منعکس شده، در تفسیر هم گسترده خواهد بود و اگر آهنگ این تحولات کند و طولانی باشد، موضوعات محدودتری در تفسیر آن دوره انعکاس می یابد .
3- نکته دیگر معلومات آکادمیک مفسر است . بی تردید برای دریافت درست مراد خداوند نیاز به آگاهی از علوم و ابزاری است که مفسر را به فهم آن یاری رساند . در این علوم و ابزار اختلاف و تشتت اقوال است . این اختلاف در عمل تاثیر مستقیمی در تفسیر مفسر می گذارد و هر مفسری اقوال مختلف ادیبان، واژه شناسان، قاریان و راویان اسباب نزول را در دستگاه ذهنی خود مورد ارزیابی قرار می دهد و براساس احاطه و اجتهاد خود از میان آنها قولی را گزینش می کند و آن طبعا در برداشتهای تفسیری او اثر می گذارد . نکته مهم و قابل توجه در این زمینه گزینشگری مفسر است . مثلا کسی که در بحث واژه شناسی به این نظریه معتقد است که قرآن مجاز را بکار نگرفته و آنچه را استعمال کرده حقیقت بوده است . نوع تفسیر او در جاهای مورد اختلاف نسبت به تفسیر کسی که خلاف آن نظریه را عقیده دارد، متفاوت خواهد بود .
بدین جهت ما ناگزیریم به تاثیر شخصیت مفسر در تفسیر قرآن اذعان کنیم و بپذیریم که دانسته ها، باورها، خلقیات و شرایط خاص روانشناختی مفسر موجب گوناگون شدن تفسیر می شود و معنای متن یک حقیقت تغییرناپذیر و قائم به لفظ نیست; بلکه همواره در پرتو روشناییهای ذهن مفسر تصحیح و شفاف می گردد; اما با همه اینها مراد این نیست که معنایی که ما از یک متن می فهمیم، اصول ثابتی ندارد و نسبیت مطلق همه ابعاد کلام را فراگرفته و آنچه خوانندگان پیشین از آن می فهمند با آنچه بعدی ها می فهمند، تفاوت کلی دارد .
بحث و بررسی شخصیت مفسر دست کم این فایده را دارد که ما بهتر بتوانیم به پیام واقعی کلام شناخت پیدا کنیم; زیرا شناخت آن به رعایت قواعد فهم و رفع موانع آن نیاز دارد . بدون شک یکی از عوامل بازدارنده هویتهای شخصی مفسر است . او بر پایه دانسته ها و باورهای ذهنی خود به سراغ متن می رود و این گاه بدون آن است که بداند کدام یک از آنها عقلانی و منطقی و مبتنی بر اصول پذیرفته شده است (2) و کدام یک از آنها دارای این ویژگی نیست; به همین دلیل دچار تعارض شده، تفاسیر ناهمسانی را عرضه می کند .
به هر حال با نگاهی به مجموعه ای از تفاسیر مذاهب و نحله ها تاثیر این پیش فرض ها آشکار می گردد . این واقعیت گرچه در کل موجب تکامل دانش تفسیر و تعمیق فهم قرآن شده; اما در جاهایی مایه انحراف و کژ فهمی شده است . نفس این آگاهی به ما کمک می کند که بدانیم باید در چه راهی گام برداریم و چه عواملی را در فهم دخیل بدانیم و چه چیزهایی را نقد کنیم . آگاهی از گرایشها ما را از خوش خیالی و شگفت زدگی و اعجاب نسبت به فهم خود باز می دارد و ما را واقع بین و متواضع می کند . لذا فهم صحیح در گرو آن نیست که ذهن ما از هر پیش فرضی تهی باشد; زیرا این ممکن نیست . فهم صحیح آن است که بدانیم معلومات پیشین ما چیست که آنها را منقح و مستند و معقول کنیم و از این معلومات به نحو احسن استفاده کنیم و در نهایت برداشت خود را از قرآن عین کلام وحی ندانیم و نگوییم قرآن چنین می گوید; بلکه بگوییم برداشت ما از قرآن چنین است .
4) شخصیت مفسر و نقش آن در اندیشه متفکران مسلمان
بحث تاثیر مفسر در اندیشه متفکران مسلمان بطور مستقل مطرح نشده; اما در لابلای سخنان آنان نکاتی آمده است که نشان می دهد اندیشوران مسلمان به فهم های مختلف به عنوان واقعیتی اجتناب ناپذیر اذعان داشته و پذیرفته بودند . همانطور که دانستن قواعد و کاربرد واژه ها و توجه به نکات بیرونی همچون تشخیص عام و خاص، مطلق و مقید، حقیقت و مجاز و ناسخ و منسوخ لازم است، داشتن تئوری نیز برای تفسیر ضروری است . روشن است که این اصول و مبانی به مفسر جهت می دهد تا براساس تئوری خاصی به سراغ متن برود و به تفسیر آن بپردازد . تئوری های مفسر گاه از قبیل مبانی پایه در علوم اسلامی است; مانند: اصالت ظهور، حجیت یک دسته از مفاهیم و عدم حجیت، دسته دیگر از مفاهیم، محدوده استناد به اطلاق کلام، و گاه اصول موضوعه ای است که بیشتر در عصر جدید مطرح شده است; مانند: نظریه حداقلی و حداکثری در فقه، محدوده انتظار از دین و چگونگی زبان دین . تمام این پیش فرضها بطور آشکار نمود خود را در تفسیر قرآن نشان می دهد و نقش مفسر را آشکار می سازد .
اما افزون بر نقش این تئوری ها در تفسیر، مسائل دیگری برای مفسر مطرح است که قاعدتا نباید در مقوله فهم تاثیری داشته باشد; ولی مشاهده می شود که در فهم مفسر تاثیر می گذارد; مانند دانسته های علمی مفسر، نکات روانشناختی و زیستی مفسر . بنابراین چگونگی فهم پیام از متن با عنایت به پیش فرضها و عقاید مخاطبان تفاوت پیدا می کند . به عنوان نمونه یکی از مفسران معاصر که به جاذبه زمین و مسائل مختلف آن آگاه است و در تفسیر به آن توجه دارد، در ذیل «الله الذی رفع السموات بغیر عمد ترونها» (3) [رعد 2]، برخلاف فخر رازی که در تفسیر آیه با بیان عقلی استدلال می کند بر اینکه ممکن نیست چنین آسمان بزرگی در فضا معلق بماند [1]، می گوید: «این آیه خبر از قوه ای می دهد که به سبب آن اجرام بدون پایه هم می توانند، در فضا بمانند; زیرا قانون جاذبه ستارگان و اجرام سماوی را در آسمان نگه می دارد و این غیرطبیعی نیست; بلکه بر اساس قوانین ثابت خدای به وجود آورنده آن است » [2].
مفسر دیگری که به نقش زن در جامعه اسلامی اهمیت قایل است، برخلاف روایاتی که در باب مشورت با زن آمده و حتی تصریح شده است که با آنان مشورت نکنید و یا اگر مشورت کردید، با آنان مخالفت کنید [3]، چون به تفسیر آیات قرآن می پردازد، به اقتضای باورهای پیشین می گوید: آیات «فان ارادا فصالا عن تراض منهما و تشاور فلا جناح علیهما» (4) [بقره 233] و «قالت احداهما یا ابت استاجره ان خیر من استاجرت القوی الامین » (5) [قصص 25] دلالت دارند بر اینکه نه تنها مشورت با زنان جایز، که در مواردی پسندیده و مطلوب است . زیرا در آیه نخست خداوند می گوید: اگر زن و شوهر در پی مشورت با یکدیگر راضی شدند که کودک را قبل از دو سال از شیر بگیرند و به جهتی این کار را مصلحت بدانند، مانعی ندارد و در آیه دوم زمانی که یکی از دختران شعیب به پدر پیشنهاد می دهد و در مقام مشاورت به پدر می گوید: این جوان امین را برای کارهای ما به خدمت بگیر! پدر با اینکه پیامبر است، این پیشنهاد را می پذیرد و به نظر دخترش اهمیت می دهد . لذا از این دو آیه می توان استفاده کرد که مشورت با زنان ممدوح شناخته شده است [4].
نظریه مورد بحث شواهدی نیز در گفته های پیشینیان دارد; برای مثال ابن عربی دلایل کافی ارائه می دهد مبنی بر اینکه هر کس مطلوب خود را در قرآن می یابد [5]. حتی اگر آن فراتر از معانی الفاظ و صرفا ناشی از گرایشهای عرفانی باشد . البته گاه این تفسیرها و اشارات با قواعد تفسیر انطباق ندارد و نمی توان آنها را از مقوله تفسیر برشمرد . جالب توجه آنکه همو به تفسیر عقلی خرده می گیرد و می گوید: «نمی توان به تفسیر عقلی محض بسنده کرد; چون همواره اسیر و محکوم تعصبات و پیش فرضهای عصری و فضای فکری شخص مفسر است » [6].
باز یکی از کسانی که به شخصیت مفسر و تاثیر وی در برداشتهای تفسیری اشاره و البته انتقاد کرده است، ملاصدرای شیرازی (ت 1050 ق) . است . وی به مناسبت بحث محکم و متشابه، صاحبان روشهای تفسیر کتاب خدا را بر چهار دسته تقسیم می کند و یکی از آنها را متفلسفین و طبیعیون و اطبا می شمارد و می گوید که آنها به حسب ذائقه و پیش فرض های خود به توجیه و تاویل آیات می پردازند [7].
فیض کاشانی در همین زمینه معتقد بود که مفسر در حکم شخص نائم است که بعد از بیداری به حقیقت کلام الهی پی برده و به مصداق «الناس نیام فاذا ماتوا انتهبوا» (6) ، بعد از عروج به مقام ملکوت تاویل کلام حق را درک می کند [8].
علامه طباطبایی نیز متشابه را به نزول باران تشبیه می کند که به محیطهای مختلف نازل می شود و با آنکه در اصل یک حقیقت است و هیچ محدودیتی ندارد، اما همین که نازل شد و در مسیل ها و گودال ها قرار گرفت، شکل می گیرد و محدودیت می پذیرد . القای معنایی از معانی به انسان اینچنین است . مسبوقات ذهنی نقش بسیار مهمی در نوع برداشت و فهم معنای الفاظ دارد . اگر این مسبوقات رنگ خاصی پذیرفته باشد، مانند تعصبات قومی، مذهبی و سیاسی یا گرایش های حسی، آن معنا هم به همین رنگ در می آید [9].
امام خمینی نیز بر این نکته تاکید دارند که در میان مفسران مشربهای گوناگونی وجود دارد و هر مفسری براساس دانسته ها و گرایش هایی که داشته، به تفسیر پرداخته است و هر کدام روی آن تخصص و فنی که داشته، یک پرده از پرده های قرآن کریم را تفسیر کرده است [10]. حتی در جایی تصریح می کنند که همین باورها و دانش ها موجب شده که برخی مفسران یکسونگر شوند و تنها از ابعاد خاصی به تفسیر قرآن بپردازند . به عنوان نمونه در جایی می گویند:
«بسیاری از زمانها بر ما گذشت که یک طایفه ای فیلسوف، عارف و متکلم و امثال ذلک که دنبال همان جهات معنوی بودند، اینها گرفتند معنویات را . هر کسی به اندازه ادراک خودش و قشریون را تخطئه کردند . تمام ماعدای خودشان را قشری حساب کردند; بلکه وقتی تفسیر قرآن کردند، اکثر آیات را برگرداندند به آن جهات عرفانی و فلسفی و جهات معنوی و [از جهات دیگر] به کلی غفلت کردند . از حیات دنیایی و جهاتی که در این دنیا به آن احتیاج داشتند و تربیتهایی که در اینجا باید باشد از این غفلت کردند برحسب اختلاف مسلکشان، و در همین اوان و همین عصر یک دسته دیگری که اشتغال به امور فقهی و تعبدی داشتند، نیز [گروه مقابل] را تخطئه کردند یا حکم به الحاد کردند یا حکم به تکفیر کردند و این هر دو روش خلاف واقع بوده است » [11].
وی تاکید بر نقش شخصیت مفسر در تفسیر را به این محدود نمی سازد . ایشان گرایش های فردی و اجتماعی و شرایط تاریخی را در فهم و برداشت مفسر دخیل می داند [12].
از این صریح تر در تبیین نقش شخصیت مفسر در تفسیر، کلام مطهری در باب فقه است . گرچه کلام ایشان درباره تفسیر نیست، اما به طور غیرمستقیم به آن مرتبط است; چون فقیه با استنباط احکام از متون قرآن و حدیث در حقیقت به نوعی تفسیر دست می زند . ایشان می نویسد: «اگر کسی فتوای فقها را با یکدیگر مقایسه کند و ضمنا به احوال شخصیت و طرز تفکر آنها در مسائل زندگی توجه کند، می بیند که چگونه سوابق ذهنی یک فقیه و اطلاعات او از دنیای خارج در فتواهایش تاثیر داشته; به طوری که فتوای عرب بوی عرب می دهد و فتوای عجم بوی عجم . فتوای دهاتی بوی دهاتی و فتوای شهری بوی شهری » [13].
اینها نمونه هایی از دیدگاههای متفکران مسلمان در زمینه نقش شخصیت مفسر در تفسیر بود و در این باره استقصا نشده است وگرنه شواهد بسیاری را می توان به دست آورد که علمای اسلامی به اهمیت ذهن و نقش مفسر توجه داشته و معلومات و باورهای او را در برداشتهای تفسیری دخیل می دانسته اند و حتی تاثیر آنها را گریزناپذیر و غیرقابل اجتناب شمرده اند .
البته تمام عوامل روانشناختی و تاریخی و جغرافیایی علت تامه برداشتهای تفسیری نیست; اما نباید نقش عوامل یاد شده را نادیده گرفت . به دلیل تاثیر این عوامل تفسیرهای متون دینی قابل تحول و تکامل هستند; بعلاوه بشری و غیرمقدس به شمار می روند; لذا انتساب دادن این تفسیرها به شریعت و دین از سر ناآگاهی از عوامل پدیدآورنده آنهاست .
5) عوامل گرایش مفسر به تفسیری خاص
برای اینکه به اهمیت جایگاه مفسر و نقش شخصی وی در تفسیر پی ببریم، باید ریشه ها و علل گرایش مفسر را مورد توجه قرار دهیم . ببینیم چه عواملی موجب می شود که مفسری به معنایی روی آورد و برداشتی را ترجیح دهد . به نظر می رسد ریشه های گرایش مفسر دو دسته اند:
1- 5) کسب معلومات جدید
گاه مفسر مستقلا یا به تبع جامعه تحول فکری پیدا می کند و آگاهیهای جدیدی را از زندگی، نیازها و مشکلات انسان، بدست می آورد و از رهگذر آن بینش او نسبت به مذهب، معنویت و کتاب وحی در مواردی تغییر می یابد و تئوری های مختلفی را در زمینه شکل اداره جامعه، برخورد با مسائل اجتماعی و حاکمیت معنویت و اخلاق برمی گزیند و تفسیری خاص از آیات مربوط به دست می دهد . این تئوریها می تواند معقول و مستند به دلایل علمی یا فرضیه های ناتمام در عرصه علم و فرهنگ باشد . مفسر با این تئوریها و فرضیه ها به سراغ آیات قرآن می رود و برداشتهایی را از آنها ارائه می دهد . تاکید بر روی موضوعات جدید، مانند حکومت، آزادی، حقوق بشر، حقوق زن در تفسیر قرآن به خاطر قرب ذهنی و توجه به تحولات معاصر است . اگر این تحولات علمی و طرح بحثهای جدید نبود، هرگز مفسران به این مباحث و تفسیر عصری از این آیات اقبال نمی کردند .
به عنوان نمونه علامه طباطبایی به مناسبت بحث نظام سیاسی اجتماعی اسلام با عنایت به تحولات معاصر این شبهه را مطرح میکند که آیا اسلام در شرایط دنیای جدید قابل اجراست . او گوید: «برخی می پندارند که سنت اجتماعی اسلام در دنیا و در شرایط تمدن فعلی دنیا قابل اجرا نیست و اوضاع حاضر دنیا با احکام اسلامی نمی سازد . ما نیز این را قبول داریم; لیکن این سخن چیزی را اثبات نمی کند; چون ما نمی گوییم با حفظ شرایط موجود در جهان، احکام اسلام بدون هیچ مشکلی اجرا می شود . هر سنتی در هر جامعه ای زمانی نبوده و سپس به وجود آمده است . البته شرایط حاضر با آن ناسازگار بوده و آن را طرد کرده است » [14]. آنگاه ایشان راهکار ایجاد حکومت را مطرح می کند . روشن است که اگر تحول ذهنی مفسر و اجراپذیر دانستن احکام نبود، این مباحث مطرح نمی شد . به همین دلیل ما در تفسیر علامه طباطبایی شاهد مباحث بسیاری در زمینه اجتماع، حکومت و عدالت اجتماعی، آزادی و تفسیر آیات مناسب با آنها هستیم . چیزی که در تفاسیر پیشین سابقه نداشته است .
2- 5) طرح اشکالات جدید
مفسر اگر به گفتمان های دانشوران جدید آگاه باشد، از شبهات و اشکالات آنان درباره دین و قرآن آگاهی خواهد یافت و آنها را به تفسیر می کشاند و به مناسبت تفسیر آیات به پاسخگویی و دفع آن شبهات می پردازد . کافی است که به یکی از آیات متناسب با شبهه برخورد کند تا تفسیر خود را به سوی دفع اشکال سوق دهد . طرح اشکالات جدید در ذهن مفسر تاثیر قابل توجهی در شکل تفسیر و تبیین موضوع دارد . مثلا وقتی مفسری می بیند کسی آیات جهاد ابتدایی را با آزادی اندیشه در تضاد می شمارد، ممکن است درصدد برآید این آیات را به معنای دفاع بگیرد; نه تهاجم برای ایمان آوردن و یا نابودی مشرکان و گوید: اگر در قرآن آیاتی آمده است که به قتال با مشرکین دستور می دهد، ناظر به فتنه جویی و توطئه چینی آنهاست . همانطور که در آیه 39 سوره حج آمده است و یا ممکن است بگوید: این آیات در مقام جهاد ابتدایی است و سیره پیامبر هم دلالت بر این واقعیت دارد و اصلا ما مقوله ای به نام آزادی اندیشه نداریم . به این ترتیب تفسیر او از این آیات با تفسیر قبلی تفاوت پیدا می کند . در هر صورت مفسر این شبهات و اشکالات را بر اساس تئوری خود پاسخ می دهد .
از همین قبیل است آیاتی که ناظر به مسائل علمی و تکوینی جهان است . مثلا در قرآن آمده است: «الله الذی خلق السموات و الارض و ما بینهما فی ستة ایام » (7) [سجده 4]. مفسری که از معلومات روز باخبر است و می داند که برابر تئوری های علمی زمین و آسمان در زمانی بسیار طولانی و طی میلیاردها سال بوجود آمده اند، قهرا آن را با این آیه که می گوید، خدا آسمان و زمین را در شش روز آفرید ناسازگار می بیند; زیرا معنا ندارد دوران پیدایش زمین و آسمان که با فعل و انفعالهای بسیار کند و تدریجی بوده است، در شش روز باشد; لذا در تفسیر آن آیه می گوید: منظور از این روزها در پیش خدا هزار سال از سالهایی است که آدمی حساب می کند [15] ; همانطور که درباره عروج به سوی خدا چنین آمده است: «ثم یعرج الیه فی یوم کان مقداره الف سنة مما تعدون » (8) [سجده 5].
مفسر دیگر حل شبهه را از زاویه دیگر می بیند و می گوید: «منظور از شش روز شش دوره از مراحل آفرینش است و روز در اینجا به معنای مراحل خلقت است . یا مقوله شمارش آنها از مقوله های زمینی نیست . حتی به شمارش عالم دنیا ارتباطی ندارد» [16]. البته هر یک از این پاسخ ها بر اندیشه و باوری خاص متکی است; اما مجموع این نوع برخوردها حکایت از آگاهی مفسر از شبهات و حساسیت او به رفع آنها دارد .
6) نقش و جایگاه مفسر
وقتی از مفسر و نقش وی در تفسیر سخن گفته می شود، به این معنا نیست که او می خواهد واژه ها را معنا کند و ترجمه ای از کلام را به دست دهد یا مدلول مطابقی کلام روشن را شرح دهد . البته مفسر این کار را انجام می دهد; اما منظور از تفسیر همان پرده برداری از کلام و پیام است که گاه از آن به تاویل تعبیر می شود و گاه تفسیر و تاویل به یکسان بر آن اطلاق می گردد . به همین جهت بسا گفته می شود که آیا در نقش مفسر مبالغه نشده و آیا مفسر بیش از اندازه مهم جلوه داده نشده است . آیا این معنا به نسبیت گرایی مطلق کشیده نمی شود که همه چیز در دست مفسر دستخوش عدم ثبات شود؟ اینکه مفسر با پیشداوری و پیش فرضها به سراغ تفسیر می رود، موجب نمی شود که تردید و نسبیت در همه چیز افکنده شود . معانی آشکار و تفاسیر مورد اتفاق و تردیدناپذیر و مشترک و مورد پذیرش همگان وجود دارد . اما در کنار آنها آیات مشکل، غریب، متشابه و تفسیرپذیر هم هست . آیاتی وجود دارد که تفسیر آنها در برهه ای از زمان مورد اتفاق و تردید ناپذیر بوده، اما در اثر تکامل دانشها و دگرگونی درعلوم دچار تغییر شده و برداشتهای گوناگون به همراه آورده است . از نمونه های جالب توجه، آیات مربوط به خلقت انسان است . در عصر رسالت خلقت انسان و چگونگی پیدایش وی از خاک به این تفصیل مورد سؤال و بحث نبوده و قطعا از آنچه در نظریات جدید درباره تحول انواع و مسائل دیگر مطرح است سخن نرفته است; در حالی که این سؤالات اکنون مطرح است که خلقت بشر چگونه بوده است; آیا به طور ناگهانی بوده است یا تحول انواع یا تکامل انواع؟ آیا قبل از بشر طایفه های دیگری در روی زمین بوده اند؟ در صورتی که بوده اند، رابطه آنها با بشر کنونی چگونه بوده است؟ آیا انسانهای اولیه بدون شعور بوده اند; چنانکه درباره آیه «هل اتی علی الانسان حین من الدهر لم یکن شیئا مذکورا» (9) [دهر 1] طی روایتی از امام باقر علیه السلام به این معنا اشاره شده است [17] و همانطور که در داستان هابیل و قابیل مشاهده می کنیم که حتی قابیل از پنهان کردن جنازه برادر عاجز است و کلاغی به او یاد می دهد: «فبعث الله غرابا یبحث فی الارض لیریه کیف یواری سواة اخیه قال یا ویلتی اعجزت ان اکون مثل هذا الغراب » (10) [مائده 31]. منظور از اسمایی که خداوند به آدم آموخت چیست؟ چرا آنها را به آدم تعلیم داد و به فرشته ها یاد نداد؟ اگر یاد می داد آنها هم عالم می شدند . این چگونه موجب برتری آدم بر فرشتگان می شود و دهها سؤال دیگر . ملاحظه شود که در این بحث چه معرکه آرائی در میان مفسرین است و با تحولات علمی که در این دو قرن پدید آمده، چه مسائل گوناگونی در میان مفسرین مطرح شده است [18] ؟
از نمونه های دیگر بحث در خلقت آسمان و زمین است که مفسرین پیشین با پذیرفتن هیات بطلمیوسی آیات را متناسب با آن تفسیر می کردند; مثلا در آیه شریفه «الذی خلق سبع سموات طباقا ما تری فی خلق الرحمن من تفاوت » (11) [ملک 3] و آیه «الم تر کیف خلق الله سبع سموات طباقا و جعل القمر فیهن نورا و جعل الشمس سراجا» (12) [نوح 15] سموات را به معنای طبقه طبقه می گرفتند و در توضیح آن ماه را در آسمان اول و عطارد را در آسمان دوم و زهره را در آسمان سوم و خورشید را در آسمان چهارم و مریخ را در آسمان پنجم و مشتری را درآسمان ششم و زحل را در آسمان هفتم می دانستند [19] و در این زمینه تردیدی روا نمی داشتند، اما با تحولات علمی و بطلان هیات بطلمیوسی مفسرین در معنای هفت گانه و طبقه طبقه بودن آسمانها تردید کرده و توجیهات نجومی دیگری مناسب با این تحولات ارائه داده اند [20].
نمونه دیگر تلقی مفسرین پیشین از آیاتی است که در آنها تعبیرات مد، بسط و فراش نسبت به زمین بکار رفته است [رعد 3، بقره 22، نوح 19] و مفهوم آنها این است که این زمینی که ما در آن زندگی می کنیم، کشیده و بسط یافته و همسطح است; در نتیجه بیانگر آن است که زمین نمی تواند کروی شکل باشد [21].
اما باز با تحولات علمی تفاسیر پیشین از آیات مذکور نادرست تشخیص داده شد و مفسران گفتند: کشیده شدن و بسط یافتن و فراش بودن آن به کرویت زمین ربطی ندارد . این آیات ناظر به این جهت است که زمین با اینکه کروی است، به گونه ای آفریده شده که قابل سکونت و استقرار و بهره برداری است و فراز و نشیب آن مانع فعالیت و استفاده نمی شود [22].
بنابراین ذهن تاویل و تفسیر کننده در آغاز پاک و خالی نیست تا نسبت به متن هیچ نظری نداشته باشد و دانسته ها و پیشداوری ها و فرض های آغازین هیچ تاثیری در فهم و برداشت و ارائه معنای کلام نداشته باشد . مفسر با دانسته های خود به سراغ متن می رود و آنچه را در عصر خود آموخته است، به طور آگاهانه یا ناخودآگاه به منظور رفع ناسازگاریهای متن به خدمت می گیرد و متن را چنان بررسی می کند که با آن اندیشه ها و تئوری ها همخوان باشد . البته همانطور که تاکید شد، الزاما این تحولات به معنای نسبیت و عدم ثبات در تمام معارف دینی و تشکیک در اصول معارف و کلیات عقاید نیست; زیرا در فهم کلی آنها نوعی ثبات و تداوم است، بلکه حتی تفصیل و تبیین برخی از جزئیات مسائل اعتقادی و اجتماعی و اخلاقی تغییر ناپذیر است که البته این منافاتی با تئوری یاد شده ندارد .
7) شبهاتی درباره نقش مفسر
برخی گفته اند: درست است که فهم مفسر تا حدی در شکل گیری و گوناگون شدن تفسیر نقش دارد، اما درباره آن مبالغه شده و اصولا تحلیلهایی که درباره جایگاه و ریشه های این نقش ارائه شده مورد مناقشه و انتقاد است . ما در طی بحثهای گذشته به دور از افراط و تفریط مبنا را به گونه ای مطرح کردیم که این شبهات مطرح نشود; اما با همه اینها آشنایی با شبهات در ترسیم و تحدید بحث مؤثر است و موجب آن خواهد شد که جایگاه مفسر روشن تر شود .
1- 7) مناقشه در جایگاه تئوریها
گفته اند: اینکه تا مفسر پیش فهمی نداشته باشد، نمی تواند متنی را تفسیر کند، درست نیست; زیرا این استدلال کافی نیست که گفته شود: مفسر بدون پیش فهم یا پیش فرض در طلب مجهول مطلق است و مسلم است که نمی تواند طالب مجهول مطلق باشد . حتما باید در مورد مجهول از پیش دانسته ای داشته باشد تا به آنچه نمی داند علم پیدا کند و صرف اینکه درباره چیزی یک معلوم و یک مجهول داشته باشد، مشکل حل نمی شود . مشکل هنگامی حل می شود که معلوم بتواند مجهول را روشن کند; چون این ربطی به این ادعا ندارد که برای رسیدن به یک مجهول تصوری همواره نیاز به پیش دانسته تصوری و برای رسیدن به یک مجهول تصدیقی نیاز به پیش دانسته تصدیقی داریم . ما برای طرح سؤال جز تصور موضوع و محمول به چیز دیگری نیاز نداریم . پس اینکه طالب مجهول مطلق نیستیم، به این معناست که تا از شی ء در ذهن تصوری نداشته باشیم، به جستجوی محمولات آن نمی پردازیم . آن هم نه محمولاتی که در ذهن ما نیست و به اصطلاح مجهول مطلق است; بلکه محمولاتی که قبلا تصور آنها را در ذهن فراهم کرده ایم . اگر ما هیچگونه تصوری از هیچ محمول یا موضوعی در ذهن نداشته باشیم، طالب هیچ چیزی نمی توانیم باشیم; چرا که طالب مجهول مطلق بودن محال است .
نکته ای که در این اشکال مورد توجه قرار نگرفته، این است که پرسشگر مفسر است . اگر مفسر از متنی طالب پاسخی نباشد، متن به او جواب نمی دهد و لازمه پرسشگری وجود تئوری ها، پیش فرضها و باورها در ذهن مفسر است . ممکن است مفسر درباره موضوعی در آغاز تصوری نداشته و کم کم برایش پدید آمده باشد; اما پیدایش همین تصور بدون زمینه نیست . به این معنا که مفسر نسبت به هر یک از تصورات تابع گرایشها و فرضیاتی است که درباره فهم کلام و جهتگیری عام آن دارد . به همین دلیل به دنبال تطبیق تئوری خود با کلام است . گفته نشود: مفسر هیچ فرضیه و تصدیقی نسبت به کلام ندارد . این حالت در مرحله نخست مراجعه به متن است . اما با اندکی توجه به احتمالات و معانی گوناگون، ارزش همه آنهابرای او یکسان نیست; بلکه در ذهن خود نسبت به آنها نوعی داوری دارد و برخی را بر برخی رجحان می دهد وگرنه کار او تفسیر تلقی نخواهد شد .
به عنوان نمونه یکی ازمسائل بسیار اختلافی در تفسیر و کلام مساله امامت است . این مساله در اهل سنت ازمنظری مورد بحث قرار گرفته و در شیعه از منظر دیگری و از این رهگذر ابعاد مختلفی یافته است . یکی از ابعاد این مساله این است که آیا امامت از اصول است یا فروع و نصب آن از جانب مردم است یا از سوی رسول خدا؟ برای مفسرین و متکلمین اهل سنت چون در خصوص خلافت مسائل حکومت و سیاست و اداره جامعه و تامین معاش مردم و نظایر آنها مطرح است، طبعا آن را از فروع احکام قرار داده و بر همین اساس بسیاری از آیات را تفسیر کرده اند; اما شیعه چون از این تئوری که امامت و ولایت معصوم ادامه راه انبیا و برای تبیین و تفسیر وحی است، جانبداری می کند، لذا همانطور که نبوت را منصب الهی و از اصول می داند، امامت را هم منصب الهی و از اصول می شمارد; نه از فروع [23]. بر همین اساس تفاسیر شیعه بر این تئوری مبتنی است و آیات مربوط را بر اساس آن تفسیر کرده اند . قرطبی که از مفسران اهل سنت است، آیه «یا داود انا جعلناک خلیفة فی الارض » (13) [ص 26]، یا آیه «انی جاعل فی الارض خلیفة » (14) [بقره 30] را بر اساس همان تئوری اهل سنت تفسیر می کند [24] و طبرسی که از مفسران شیعه است بر پایه تئوری شیعه [25]. این امر در مورد عصمت و تنصیص امام نیز کاملا مطرح است [26] و نقش داشتن تئوری های پیشین را در تفسیر به روشنی نشان می دهد .
در همین زمینه بر این سخن که ما پیش از تفسیر باید نسبت به پاسخ هر سؤالی حتما چیزی درباره آن بدانیم، اشکال گرفته و گفته اند: این سخن درست نیست; چون لازم نیست قبل از سؤال چیزی درباره آن بدانیم . پیش دانسته برای پاسخ سؤال ضروری است; نه طرح سؤال . مادام که ما درباره سؤال به هیچ تصدیقی بدیهی یا نظری دست نیافته ایم، نمی توانیم هیچگونه پاسخی به آن بدهیم [27].
اما اشکال گیرنده باید بداند که سؤال ممکن است دو گونه باشد; بسیط و مرکب . گاهی نسبت به موضوعی هیچ نمی دانیم و می خواهیم درباره آن چیزی بدانیم; در این صورت سؤال مربوط به آن بسیط خوانده می شود و صرف انگیزه دانستن علت طرح سؤال است و در آنجا بحث تفسیر و کشف مطرح نیست . اما گاهی درباره موضوع آگاهی هایی داریم; ولی نمی دانیم کدامیک درست است . در این صورت سؤال مربوط مرکب نامیده می شود . در سؤال مرکب جوابهای مختلف آن را می دانیم و حتی ممکن است یک جواب را به دلایل عقلی و دانسته های بیرونی ترجیح دهیم . بنابراین در سؤال مرکب در حقیقت از وجود چیزی آگاه هستیم; اما خصوصیات و ترکیبات آن را نمی دانیم; مثلا یکبار می پرسیم: آیا خدا وجود دارد و بار دیگر می پرسیم: آیا خدا قادر است و آیا این صفتش ذاتی اوست یا نه؟ در دو سؤال اخیر اصل وجود خدا را می دانیم; اما قدرت داشتن و ذاتی بودن آن را آگاه نیستیم . به همین دلیل هم طرح سؤال و هم پاسخ ناشی از نوعی علاقه و انتظار و داشتن تئوری و پیش فرض است . در اینجا اجتهاد مفسر به کار می افتد; زیرا می خواهد از متن باتوجه به فرضیه های مختلف پاسخ را استنباط کند .
2- 7) پراکندگی و انحراف در تفسیر
اشکال دیگری که در باب جایگاه شخصیت مفسر شده، این است که اگر بنا باشد که هر کسی آیات قرآن را در آیینه علائق و انتظارات خود ببیند و برحسب ذوقیات و سلایق و انتظارات خود به تفسیر آن بپردازد، البته که تفسیرها مختلف و حتی متناقض می شود; اما اولا چنین تفسیرهایی پدید نمی آید; ثانیا به فرض آنکه پدید آید، نتیجه ای جز ضلالت و انحراف در پی نخواهد داشت [28]، وانگهی این دیگر تفسیر و کشف معنای عبارت نخواهد بود .
این اشکال هم درست نیست، زیرا اولا برخلاف تصور اشکال کننده، تفسیر همواره مبتنی بر این امور است و نمی توان مفسری را پیدا کرد که تفسیرهای او برهنه از باورها، دانسته ها و پیشداوری های او باشد . ممکن است ذهن مفسر محدود باشد و میدانهای فراخ علوم را در نوردیده باشد یا مرزهایی میان تطبیق و تفسیر پیدا کرده باشد و سعی کند با آگاهی از لغزشهای تفسیری به سراغ دریافت کنه پیام متن رفته باشد، اما به هر حال تفسیر حسب اختلاف درجات آگاهی مفسر خواهی نخواهی مشحون از این واقعیتهاست . کافی است که به گوناگونی تفسیرها توجه شود و ریشه های آن مورد بررسی قرار گیرد; آنگاه روشن خواهد شد که اجتهاد و کوشش برای پرده برداری و کشف مراد متن مبتنی بر همین واقعیتهاست و تفسیر هر مفسری در آینه دانش ها، علایق و انتظارات خودآگاه و ناخودآگاه او چهره می نمایاند .
ثانیا در پاسخ اینکه گفته اند: اگر دانش ها و علایق مفسر در تفسیر او مؤثر باشد باید این امر پیدایش انبوهی از آرای متناقض و پراکنده را به همراه داشته باشد، می گوییم اتفاقا چنین است و اگر دیده می شود که در مسائلی اشتراک و وحدت نظر و همدلی در میان جمعی از مفسران وجود دارد، به دلیل آن است که علائق، انتظارات و دانش های آنان مشترک است . آری در کلیات و اصول عامه اختلافی وجود ندارد; اما در تفصیل همین اصول مثل صفات ذاتی و فعلی، ثبوتی و سلبی، پدیده وحی، کیفیت وحی، معاد جسمانی و روحانی و مسائل برزخ و قیامت و دهها مساله فرعی آن تفسیرهای مختلفی ارائه شده است . بنابراین، نمی توان انبوه آرای متناقض و پراکنده در تفسیر و فقه را نادیده گرفت .
اما اینکه گفته اند: لازمه این دیدگاه نتیجه ای جز ضلالت ندارد، این در صورتی است که آرا گمراه کننده باشد; اما اولا مگر اختلاف در علوم غیر دینی که در مسائل معاش و امور محسوس و مورد ابتلای بشر است موجب گمراهی است تا در علوم دینی مانند فلسفه، عرفان، حدیث، رجال، فقه و تفسیر که اختصاص به اهل نظر و عده ای خاص دارد، اختلافشان گمراه کننده باشد؟ اختلاف امت رحمت است [29]. این اختلافها و برداشتهای متفاوت نه تنها گمراه کننده نیست، بلکه در کل مایه تکامل و رشد فکر بشری و رونق و خلاقیت معارف دینی خواهد بود .
برای مثال مفسرین درباره این آیه «اذ قال الله یا عیسی انی متوفیک و رافعک الی » (15) [آل عمران 55] اختلاف نظر پیدا کرده و تفسیرهای مختلفی ارائه داده اند . عده ای گفته اند: این آیه دلیل بر این است که حضرت عیسی پس از به اشتباه افتادن مامورین قیصر و عوضی گرفتن دیگری به جای او فوت کرد و خداوند روح او را به آسمانها برد; همانطور که قرآن در جای دیگر می فرماید: «قل یتوفاکم ملک الموت الذی وکل بکم » (16) [احزاب 11 و گروهی دیگر معتقدند که عیسی هرگز فوت نکرد و توفی در این کلام به معنای فوت نیست; بلکه به معنای گرفتن و اخذ کردن است; همانطور که در آیه «الله یتوفی الانفس حین موتها» (17) [زمر 42] به همین معنا آمده است . حتی بعضی از مفسرین کلمه «متوفیک » را به معنای «منومک » (خوابانده توام) گرفته اند و در همین زمینه گفته اند: خداوند روح و جسم عیسی علیه السلام را نجات داده به آسمانها برد و آخرالزمان از آسمانها فرود می آید [30]. اگرچه هر یک از این تفسیرها براساس پیش فرضها و دیدگاههای بیرونی است، اما اقوال مختلفی که ارائه شده، در تفسیر مشکلی ایجاد نمی کند و مایه گمراهی نخواهد شد . البته رعایت قواعد تفسیر و دوری از هواهای نفسانی در جای خود مورد تاکید است . توجه به شخصیت مفسر یکی از راههای جلوگیری از گمراهی هاست .
ثالثا، تفسیرهای مختلف که به قصد پرده برداری از کلام انجام می گیرد و بر علائق و انتظارات مفسر مبتنی است، اگر جزو وجوه و بطون معانی نباشد، حداکثر ممکن است غلط باشد; نه اینکه تفسیر نباشد . تفسیر با مبانی غلط هم می تواند تفسیر باشد . به علاوه غلط بودن باید از رهگذر عدم انطباق با قواعد و قوانین عقلی مشخص شود; نه از طریق مخالفت با دیدگاه شخصی . چه بسا در این باب آنچه نزد مستشکل غلط است، نزد دیگری درست باشد . در خصوص نقد تفسیرها نیز همین تئوری ها و پیشداوری ها نقش تعیین کننده دارند .
3- 7) انتظارات مفسر
گفته اند: لازمه این سخن که می گویید: بخشی از تفسیرها زاییده انتظارات مفسر است، به معنای هرج و مرج در فهم و تفسیر قرآن است . اگر ملاک، مقصود خود فرستنده وحی باشد، در تفسیر وحدت و انسجام به وجود می آید; ولی اگر انتظارات مفسر بر تفسیر وحی حاکم گردد، پیام وحی گوناگون می گردد . مستشکل از یک متن بشری مثالی می زند و می گوید: حافظ از غزلیات نغز و معماگونه خود پیامی را قصد کرده است; لذا درست نیست، بگویید: مفهوم پیام حافظ متکی به انتظاراتی است که مفسران دیوان حافظ از کلمات او دارند . ما باید انتظارات حافظ را در نظر بگیریم; نه انتظارات افراد را در مورد کلمات وی . باید اشعار حافظ را براساس انتظارات و شخصیت و سخنان او تفسیر کرد; نه براساس انتظارات و تمایلات مفسر . در تفسیر کلمات وحی مقصود خود فرستنده و ابلاغ کننده وحی ملاک است; نه دیگران و گرنه تفسیر سر از هرج و مرج و تشتت آرا درخواهد آورد [31].
قبل از پاسخ دادن به این اشکال لازم است توضیح دهیم، منظور از انتظارات مفسر چیست؟ باید دانست که دین برای انسان است; نه انسان برای دین، و لذا پیش از رجوع به دین باید دید که انسان چه انتظاری از دین دارد و چه نیازی او را به سوی دین می کشاند، و دین در برآوردن کدام نیاز بی بدیل و بی رقیب است . درباره متن آسمانی این معنا مورد توجه قرار می گیرد که آن، دستور و هدایتی برای انسان است و مناسب و مطابق با فاهمه انسان نازل شده است و اگر بر موجودات دیگری چون جن و ملائکه نازل شده بود، ممکن بود مطالب و بیان آن متفاوت بشود و از آنجا که خداوند حکیم و رحیم است، توجه داشته است که سخنی معقول بگوید تا مقبول طبع آدمیان واقع شود . ناگزیر مفسر انتظاراتی را که سراغ می گیرد و از متن طلب می کند، به دور از خواسته های گوینده متن نیست . مخاطب قرآن ، انسان عاری از عقل و علم و عاطفه و نیاز و انتظار و احساس نیست; به همین جهت طبیعی است که مفسر با این ویژگی به سراغ متن می رود و انتظارات مفسر در واقع از خواسته های صاحب متن پرده برمی دارد و آنها را در آینه گرایش های خود شناسایی می نماید و چنین نیست که رابطه ای میان انتظارات گوینده متن و تفسیر کننده متن برقرار نباشد .
حال به پاسخ اشکال می پردازیم . در اینکه ما به دنبال کشف پیام و مقصود گوینده و صاحب وحی هستیم، تردیدی نیست و نیز در اینکه متن یکی از راههای کشف مقصود است، بحثی نیست; اما آنچه مورد بحث است، این است که مفسری که در جستجوی مقصود صاحب پیام است، با چه انتظاری به سراغ متن می رود و چه نیازی او را به سوی مقوله های متن می کشاند . اگر مفسر در تفسیر متن به طور ناخودآگاه به انگیزه ها و انتظارات مخاطبان خود توجه کند و بخواهد از رهگذر استنباط احکام به رفع نیازهای معنوی آنان پردازد، در حقیقت نوعی از انتظارات را در تفسیر دخالت می دهد . نیز اگر مفسر با این دیدگاه که قرآن عرضه کننده ایدئولوژی جامع است یا به مسائل علمی جهان آفرینش در شکل گسترده و عام آن پرداخته و یا افزون بر تبیین ارزشها، روشها و راهکارهای کلی و جزیی را تبیین می کند و نظام حکومتی برای جامعه معین می سازد، نوعی از انتظار از دین را پذیرفته است . مفسر به دنبال چنین استنباطی به سراغ متن می رود و به ترسیم نظام حکومت دینی برای جامعه می پردازد و یا تفسیرهای علمی از جهان آفرینش عرضه می کند . همچنین آن کسی که برای احکام ثابت و متغیر، و برای موضوعات حقیقی و خارجی قایل است، این تقسیم بندی را در قرآن نیز اعمال می کند و قصه های انبیا یا پاره ای از وقایع عصر پیامبر را خارج از مدار استنباط قرار می دهد و آنها را جزو وقایع احکام خارجیه می شمارد; نه قضایای حقیقیه . چنین برخورد و انتظاری در تفسیرهای اجتماعی و علمی مفسران کاملا مشهود است . ابن مسعود صحابی پیامبر (ت 32 ق) . که می گفت: «کسی که علم اولین و آخرین را می خواهد، باید قرآن را بکاود» [32]، انتظار خاصی را در دل داشت . اگر سیوطی در کتاب علوم قرآنی خودش می گفت: «کتاب خدای عزیز هر چیزی را در بردارد . در هیچ باب و مساله ای از علومی نیست، مگر آنکه آیه ای در قرآن بر آن دلالت می کند» [33]، مناسب با این انتظار قرآن را تفسیر می کرد و لذا می خواست همه علوم را از قرآن کشف کند .
اگرچه مفسرین پیشین درباره انتظارات خود از قرآن سخن نرانده اند، این لازم نیست; چون هر مفسری در ژرفنای ضمیر خویش به این سؤال که انتظار او از متن وحی اجمالا یا تفصیلا چیست، پاسخ داده است; به همین جهت وقتی به متن مراجعه می کند، از رمزی بودن کلمات قرآن گفتگو نمی کند و نمی گوید: این کلمات کلا رمز میان خدا و رسول است; چون انتظارش معنادار بودن کلمات وحی است و گرنه، به سراغ قرآن و تفسیر نمی رفت . ممکن است حروف مقطعه را رمز بداند یا برخی جملات را از باب تمثیل بشمارد; اما در مجموع پذیرفته که قرآن با زبان انسانها سخن می گوید .
بنابراین، چنین نیست که نقش انتظارات برای قدما مطرح نبوده و متجددان به خاطر برخی شبهات و در واکنش به پیشرفتهای علمی به طرح آن پرداخته باشند . بلکه برای آنان هم مطرح بوده است; اما بدان تصریح نمی کردند . گرایش دانش هرمنوتیک به انتظارات مفسر، نه از این رو است که به قواعد و ضابطه های تفسیر بی توجه است یا مقصود صاحب وحی را ملاک نمی داند، بلکه از آن رو است که میان نقش انتظارات در تفسیر و کشف مقصود گوینده و میان انسانی که خواسته هایی دارد و صاحب وحیی که با این انسان سخن گفته و از او انتظاراتی مناسب با ویژگی روحی او برقرار است . به همین جهت و در یک کلام فایده بحث از شخصیت مفسر و کندوکاو در انتظارات وی، تتمیم و تصحیح قواعد و ضابطه های تفسیر است . لذا انتظارات مفسر به هرج و مرج در تفسیر نمی انجامد . درست است که ملاک برای فهم متن مقصود خود فرستنده و ابلاغ کننده وحی است; اما آن در آینه فهم های مفسرین و انتظاراتی که آنان از دین دارند، انعکاس می یابد . البته این به آن معنا نیست که انتظارات مفسران همان انتظارات صاحب وحی است; بلکه به معنای نقش داشتن انتظارات در تفسیر قرآن است .
4- 7) عصری شدن تفسیر
برخی گفته اند: یکی از اشکالات دخالت دادن شخصیت مفسر در تفسیر عصری شدن تفسیر است . در حالی که هدف مفسران در تفسیر متون کشف معانی و رسیدن به مقصود مؤلف است و نه تفسیر عصری; زیرا زبان یک نهاد اجتماعی است و توسط واضعان لغت میان الفاظ و معانی اقتران ایجاده شده و با این اقتران تفسیر صحیح از سقیم باز شناخته می شود; از این رو جایی برای تفسیر دیگری باقی نمی ماند . البته اگر به دنبال کشف معانی مناسب با عصر باشیم، پیش فرضها و علوم زمان باعث تحول معانی و تبدل تفاسیر می شود [34]. لذا در صورتی می توان بر تاثیر شخصیت مفسر تاکید کرد که به تفسیر عصری پرداخته باشد; اما اگر طبق صناعت کلام و قواعد تفسیر به تبیین کلام پردازد، جایی برای نقش مفسر باقی نمی ماند و از عصری بودن خبری نیست .
این اشکال هم وارد نیست; زیرا چنین گمان شده است که می توان تفسیری را یافت که بدون هیچ فهمی و پیش دانسته ای باشد . اینان از نقش معلومات و اطلاعات بیرونی در گرایش به تفسیر و روی آوردن به موضوعات ملائم با عصر غافلند و نمی دانند که تکیه به همین اطلاعات و معلومات عصر است که تفسیر را عصری می کند . اصولا گرایش به تفسیر جدید برای هر مفسری عمدتا زاییده نوعی اعتراض به تفاسیر پیشین است و گرنه اگر همه مفسران پیشین در رسیدن به مقصود صاحب وحی موفق و کامیاب بودند، دیگر جای روی آوردن به تفسیر جدید نبود . تفسیرهای جدید عمدتا در اثر تحولات فکری و دگرگونی در فهم های پیشین انجام می گیرد . اینکه بسیاری از مفسرین گفته اند که ما باید هر از گاه به تفسیر جدید روی آوریم و یا کسانی قائل بودند که تفسیر قرآن باید هر دو سال عوض شود [35]، به این جهت نبوده که متن قرآن عوض می شود یا معانی واژه ها عوض می شود یا مدلول مطابقی آن تغییر می کند; بلکه به جهت دگرگونی در فهم متن بوده است . نمی توان این واقعیت را نادیده گرفت که معلومات و پیش فرضها در نوع تفسیر تاثیر می گذارد و اگر اندیشمندان مسلمان در این دو سه دهه اخیر به این فراست افتاده اند که تفسیر نو شده و مباحث جدیدی به آن راه یافته و شکافی نمایان میان تفاسیر گذشته و تفاسیر حاضر به وقوع پیوسته است، دلیل بر این نیست که عصری شدن تفسیر داستان تازه ای است . سیر تطور تفاسیر این حقیقت را برای ما نمایان می سازد که تفسیرها از آغاز تکون خود همواره به رنگ علوم عصر خود درآمده اند .
البته معنای این کلام این نیست که در تفسیر همه چیز عوض می شود و هیچ چیز مشترک و ثابتی باقی نمی ماند; بلکه به این معناست که متون با آنکه هیچگونه تغییری در آنها پدید نمی آید، چون فهم و تفسیر متون صرفا مبتنی بر خود متون نیست و قرائن لبی و بیرون از متن نیز در آن دخالت دارد، با تغییر این قرائن فهم و تفسیر متون نیز دگرگون می شود .
5- 7) غیر ضابطه مندی تئوری
گفته اند: بنابراینکه پیش فرضها و انتظارات در فهم مفسران اثر گذارد، تفسیرهای متفاوتی پدید خواهد آمد و هیچ ملاک و ضابطه ای جهت مقابله با تفاسیر دلبخواهی وجود نخواهد داشت [36]. این نظریه توجه را از ساختار متن منصرف ساخته است; ولی معیار و ملاک مشخصی برای تفسیر ارائه نکرده است .
در پاسخ به این اشکال، ذکر چند نکته لازم به نظر می رسد:
1- معنای توجه به شخصیت مفسر بی توجهی به قواعد زبانی نیست . برای صیانت از غلط فهمی باید نکات بسیاری را مورد توجه قرار داد که قواعد دلالت و زبان یکی از آنهاست . توجه به باورها و پیش فرضهای مفسر یکی دیگر از آنهاست . اگر مفسر مبانی خود را منقح نکند، متوجه نخواهد شد که تفسیری براساس پیش فرضهای خود ارائه می دهد و ما که از بیرون به گفته های مفسران توجه می کنیم، به خوبی درخواهیم یافت که منشا آن گفته ها اصول موضوعه و پیش فرضهای مفسر است . به این ترتیب منقح کردن تئوری ها و پیش فرضهای مفسر برای قاعده مند کردن نقش شخصیت مفسر است .
2- همانطور که رعایت قواعد دلالت ما را به فهم صحیح پیام متن نزدیک می کند، کشف و منقح کردن پیش فرضها، انتظارات و علایق مفسر ما را به شناخت بهتر متن نزدیک می کند .
3- نظریه اثرگذاری شخصیت مفسر در تفسیر برای بیان معیار و ملاک عینی تفسیر نیست; بلکه برای تفطن به این نکته است که مفسر بر پایه انبوهی از دانسته ها، باورها و علایق به تفسیر می پردازد که اگر آنها نوعی دیگر بود، تفسیر متفاوتی عرضه می کرد . به همین دلیل آگاهی مفسر از این واقعیت او را نسبت به گزینشی عمل کردن او در باب مدلولات کلام حساس می کند و ما هم که از بیرون به تفسیر او نگاه می کنیم، این معرفت برای ما حاصل می شود; لذا هر آنچه را می گوید، کلام آخر و برداشت وحیانی نمی دانیم، بلکه برداشتی بشری و خطاپذیر و ناقص می شماریم .
مثلا می دانیم فرقه های گوناگون مثل معتزله و اشاعره، هر کدام به چه جهت درباره اراده و اختیار و خلقت افعال به آیاتی خاص استدلال می کردند که نظریه خود را اثبات و نظریه مقابل را نفی کند . اشاعره که به جبر معتقد بود، آیاتی مانند «یضل من یشاء و یهدی من یشاء» (18) [فاطر 8] را به میان می کشید و با آنها بر جبری بودن هدایت و ضلالت انسان استدلال می کرد و معتزله که به تفویض معتقد بود، به آیاتی نظیر «کل امرء بما کسب رهین » (19) [طور 21] استدلال می نمود و در حقیقت هر دو گروه در تفسیر به طور گزینشی عمل می کرد و بر برخی از آیات تاکید می ورزید و آیات دیگر را مورد تغافل قرار می داد . توجه به اثرگذاری تجربه های پیشین و شخصیت خود، به مفسر این رهنمود را می دهد که به قرآن نگاهی همه جانبه بیاندازد و از گزینشی عمل کردن بپرهیزد; به همین رو علمای اصول و قرآن پژوهان در مورد جامع نگری نداشتن و عدم رعایت عام و خاص، ناسخ و منسوخ و همچنین برخورد ظاهرگرایی با متون هشدار داده اند، اما ناگفته نماند که برخی از تاثیرپذیری های مفسر ناخودآگاهانه است و با تحلیلهای بیرونی نسبت به شخصیت مفسر و انگیزه های او کشف می شود .
8) خاتمه
پس از آنکه ابعاد شخصیت مفسر را مورد بررسی قرار دادیم، مناسب است به اصول و پیش فرض های مهم و لازم برای تفسیر قرآن اشاره کنیم و از این نکته غافل نشویم که اگر بر نقش کلیدی مفسر تاکید می شود، پس از پذیرفتن این اصول است .
1- همانطور که معانی قرآن وحی است، الفاظ و کلمات آن نیز وحی است . برخی از آیات دلالت صریح دارد بر اینکه همین الفاظ و کلمات عربی، وحی است; نظیر: «وکذلک اوحینا الیک قرآنا عربیا (20) » [شوری 7] و «هذا لسان عربی مبین (21) » [نحل 103].
2- مخاطب قرآن عقلا و انسانهایند و عقل در فهم متن نقش اساسی دارد و قرآن با همین انسانها به روش عقلانی سخن گفته است; لذا معارف دینی با معارف عقلانی سازگاری دارد .
3- احکام دین ابدی است و به محیط و جغرافیای خاص محدود نیست .
4- پذیرفتن وحی مستلزم پذیرش پیش فرضهای آن است; نظیر: خبر دادن از وجود عالم غیب، جهان آخرت، میزان، ملائکه، جن و . . .
5- معانی الفاظ مسبوق به تئوری هاست; زیرا فهمیدن زبان هر عصر در گرو فهمیدن تئوری های علمی و فلسفی آن عصر است; بدین لحاظ ثبات الفاظ و عبارات به هیچ روی تضمین کننده ثبات معانی نیست; چون خطاست، اگر کسی تصور شود که با ذهن خالی می توان الفاظ را فهمید . اذهان همچنانکه به مرور زمان از معلومات و مایه های تازه آکنده می شوند، معانی تازه ای از متون دینی استفاده خواهند کرد .
6- باید نوع زبان قرآن را معین کرد که عقلی است یا عرفی تا مدلولات آن را مناسب با همان زبان تفسیر کرد و در چارچوب همان زبان معانی الفاظ را طلب کرد; برای مثال اگر زبان مبنای عرفی داشته باشد، باید به مانند روش عرف دقت های عقلی و کندوکاوهای فلسفی را در تفسیر معمول نکرد .
7- قرآن از زبان خاصی تبعیت نمی کند و زبانش زبان مردم است; به همین جهت تفسیر قرآن روش خاصی ندارد و همان قواعد عام تفسیر متون در مورد قرآن صادق است . برخلاف کسانی که زبان قرآن را زبان اختصاصی می شمارند و می گویند: قرآن برای مخاطبان خاصی سخن گفته و کلید فهم آن در دست همان عده است .
اینها نمونه هایی بود از مبناهایی که مفسر با برگزیدن یا برنگزیدن آنها تفسیرهای متفاوتی را عرضه می کند . با همه اینها یادآوری هایی در پایان این بحث ضروری است .
اولا مطالعه آنچه در باب فرآیند فهم و تفسیر متون دخالت آگاهانه و ناآگاهانه دارد، مثل پیش فهم ها، علایق، دانسته های قبلی مفسر، در حقیقت نوعی پیشگیری از انحراف در تفسیر و قاعده مند شدن آن است و مفسر را از علایق مضر و باورهای تعصب آمیز و از دانسته های خارج از انتظار برحذر می دارد . به عبارت دیگر هدف از این مباحث تشخیص سره ها از ناسره ها در برداشت مفسر است .
ثانیا توجه به این مباحث به معنای نفی مقدمات دیگر فهم قرآن مانند لغت، ادبیات، اصول فقه و منطق و آراستگی به فضائل نیست . هر کدام از اینها در جای خود ضروری و در خور توجه است .
ثالثا آنچه در باب نقش شخصیت مفسر آمد، افزودن بابی به بابهای علم تفسیر است و نه چیز دیگر و به این معنا نیست که آن انقلاب ماهوی را در فهم متون در پی دارد .
پی نوشت ها:
1) این اندیشه و توصیه به دوری از تمایلات فکری در عوامل متعددی ریشه دارد که مهم ترین آنها روایاتی است که در باب تفسیر به رای رسیده و کسانی خواسته اند بگویند: تفسیر به رای جایز نیست; بلکه باید براساس ماثورات و منصوصات از ناحیه معصوم باشد .
2) اصول پذیرفته شده مفسر گاه دستخوش تغییر می شود و نظریات جدیدی جایگزین نظریات پیشین می شود . این موارد افزون بر آنکه نقش شخصیت مفسر را روشن می کند، به ما می آموزاند که دایره توقعات خود را محدود کنیم و با احاطه بیشتری به تجربیات مفسرین پیشین به سراغ متن برویم . مثلا اگر مفسرین براساس نظریه هیئت بطلمیوسی به سراغ تفسیر بخشی از آیات می رفته اند، متوجه شویم که این تا چه اندازه لرزان و خطرناک است و در این موارد چگونه باید برخورد کرد .
3) خدا کسی است که آسمانها را بدون ستون برافراشته است .
4) پس اگر [زن و شوهر] خواستند، [کودک را] با رضایت یکدیگر و مشورت همدیگر از شیر بگیرند، بر آنان گناهی نیست .
5) یکی از آندو [دختر شعیب] گفت: ای پدر مزدورش گیر که او از بهترین کسانی است که به مزدوری گرفته ای . او نیرومندی امین است .
6) مردم خوابند، چون بمیرند، بیدار شوند .
7) خدا کسی است که آسمانها و زمین و آنچه را میان آنهاست، آفرید .
8) سپس به سوی او بالا می رود، در روزی که مقدار آن هزار سال از سالهایی است که می شمارید .
9) آیا بر انسان برهه ای از زمان گذشت که چیز یادشدنی نبود؟
10) آنگاه خداوند کلاغی را که در زمین می کاوید، برانگیخت تا به او نشان دهد که چگونه پیکر برادرش را نهان سازد . گفت: ای وای بر من! آیا ناتوان شدم از اینکه مانند این کلاغ باشم .
11) آنکه هفت آسمان را طبقه طبقه آفرید . هیچ تفاوتی درآفرینش [خدای] رحمن نمی بینی .
12) آیا ننگریستی چگونه خدا هفت آسمان را طبقه طبقه آفرید و ماه را در میان آنها روشنی و خورشید را چراغ قرار داد؟
13) ای داود ما تو را در زمین جانشین قرار دادیم .
14) من در زمین جانشین قرار می دهم .
15) [به یاد آر] زمانی را که خدا فرمود: ای عیسی تو را می گیرم و به سوی خود بالا می برم .
16) بگو ! فرشته مرگ که بر شما گماشته شده است، شما را می گیرد .
17) خدا جان ها را هنگام مرگشان می گیرد .
18) هرکه را خواهد، گمراه کند و هرکه را خواهد، راهنمایی کند .
19) هرکسی در گرو چیزی است که کسب کرده است .
20) و این چنین به تو قرآنی عربی وحی کردیم .
21) این [قرآن] به زبان عربی روشن است .
منابع
1) فخر رازی، تفسیر کبیر، ج 23، 167 .
2) صادقی، محمد، الفرقان فی تفسیر القرآن ، ج 12 و 13، 246 . ابوحجر، التفسیر العلمی فی المیزان، 241 .
3) در این باره نک: مجلسی، بحارالانوار، ج 52، 193، حدیث 26 و ج 74، 165، حدیث 2 و ج 100، 262، حدیث 25 .
4) یزدانی، عباس، مجله مبین، شماره 12، 42 .
5) ابن عربی، فتوحات مکیه، ج 3، 94 .
6) چتیک ویلیام، هرمنوتیک در عرفان ابن عربی، کتاب نقد، شماره 5 و 6، 249- 248 .
7) آشتیانی، سید جلال الدین، رسائل فلسفی ملاصدرا، 92، رساله محکم و متشابه .
8) همان، 183 .
9) طباطبایی، محمدحسین، المیزان، چاپ بیروت، ج 3، 62 .
10) خمینی، روح الله، تفسیر سوره حمد، 95- 93 .
11) خمینی (امام)، صحیفه نور، ج 1، ص 235 .
12) همان، ج 10، 274 .
13) مطهری، مرتضی «مقاله اصل اجتهاد در اسلام » مجله حوزه، سال اول، شماره چهارم، ص 61 .
14) طباطبائی، المیزان، ج 4، ص 156 .
15) خلیل، عمادالدین، مع القرآن فی عالمه الرحیب، 44- 38 .
16) صدر، محمدباقر، المدرسة القرآنیة، 120- 119 .
17) بحرانی، تفسیر البرهان، چاپ بعثت، ج 5، 544، حدیث 2 (11258)، به نقل از کافی، ج 1، 114 .
18) به عنوان نمونه نک: مباحث تفسیری آیت الله موسوی اردبیلی، مقاله «تعارض علم و دین در خلقت انسان » مجله مفید، شماره 9، بویژه در بخش پاورقی ها و نقل اقوال مفسرین، ص 34- 20 .
19) از این جمله نک: طبرسی، مجمع البیان، ج 1/362 ذیل آیه 15 نوح، ابن کثیر، ج 4/425، قرطبی، الجامع لاحکام القرآن ، ج 18/208 و 304 (چاپ جدید) ذیل آیه 3 سوره ملک .
20) نک ابوحجر، احمد عمر، التفسیر العلمی للقرآن ، 387- 381، شکری آلوسی، مادل علیه القرآن ، 73 .
21) طبرسی، مجمع البیان، ج 1، 61 . ذیل آیه 22 سوره بقره به نقل از ابوعلی جبایی، طوسی، تبیان، ج 1، 102 . فخر رازی، تفسیرالکبیر، ج 2/336، (چاپ قدیم مصر/102) ذیل آیه 22 سوره بقره، و تفاسیر دیگری که در ذیل این آیات این مساله را مطرح و شبهه کرویت را آورده اند .
22) زحیلی، وهیه، تفسیر المنیر، ج 1/96، سبزواری، محمد، الجدید فی تفسیر القرآن المجید، ج 1/48، صادقی، الفرقان، ج 1/218، همچنین شکری آلوسی، مادل علیه القرآن مما یعضده الهیئة الجدیده/74 .
23) سبحانی، جعفر، الهیات فی الکتاب و السنة، ج 2/515 .
24) قرطبی، الجامع لاحکام القرآن ، ج 1/264، ذیل آیه 30، سوره بقره
25) طبرسی، مجمع البیان، ج 3/65- 63، ذیل آیه 58 و 59 سوره نساء .
26) در باب عصمت نک در ذیل آیه 124 بقره، در تفاسیر شیعه و سنی و در مساله نصب ذیل همین آیه و آیه تطهیر (احزاب) و آیه اکمال (مائده/6).
27) همان، 70 .
28) همان، 72 .
29) مجلسی، بحارالانوار، ج 1، 227، حدیث 19، ج 74، 164، حدیث 2 .
30) رشیدرضا، تفسیرالمنار، ج 3/317- 316 .
31) همان، 75- 73 .
32) ابن کثیر، تفسیرالقرآن العظیم، بیروت، دارالقلم، ج 2/503 .
33) سیوطی، الاتقان، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، افست قم، انتشارات رضی، ج 4/38 .
34) خسروپناه، عبدالحسین، کتاب نقد، شماره 5 و 6/102 .
35) تفصیل این اقوال را من در کتاب قرآن و تفسیر عصری/63- 52 آورده ام .
36) همان، 102 .
