این گزارش و نقد به مناسبت ایراد سخنرانی آقای عباس اعرابی هاشمی به تاریخ 20/3/78 در مرکز فعالیت ها و پژوهش های قرآن و عترت وابسته به دانشگاه آزاد اسلامی تهیه شده است .
سردبیر
1) گزارش
«توحید» نرم افزاری قرآنی است که آقای عباس اعرابی هاشمی مطالعات مربوط بدان را از سال 1347 آغاز کرده و در سال 1375 به نتیجه رسانده است . سیر مطالعات نامبرده چنین بوده است که نخست توجه او به همسانی اواخر آیات سوره ها در بیشتر موارد جلب شده است; مثل اواخر آیات سوره کهف که به الف ختم می شوند; سپس در صدد برآمده است که آیات قرآن را بر پایه حروف پایانی اشان به ترتیب الفبا مرتب کند . در این هنگام بسیاری از آیات را که با هم شباهت لفظی دارند، مشاهده می کند; مانند شباهت لفظی آیات 1- 5 سوره بقره با آیات 1- 5 سوره لقمان که در جدول ترسیمی نرم افزار توحید اینچنین نمایش داده شده اند:
سوره بقرة (5-1) ٍ سوره لقمان (5-1)
بسم الله الرحمن الرحیم ٍ بسم الله الرحمن الرحیم
الم ٍ الم
ذلک الکتب لاریب فیه ٍ تلک ءایت الکتب الحکیم
هدی ٍ هدی و رحمة
للمتقین ٍ للمحسنین
الذین یؤمنون بالغیب ٍ الذین
ویقیمون الصلوة ٍ یقیمون الصلوة
و مما رزقنهم ینفقون ٍ و یؤتون الزکوة
والذین یؤمنون بمآ انزل الیک و مآ انزل من قبلک ٍ
و بالاخرة هم یوقنون ٍ و هم بالاخرة هم یوقنون
اولئک علی هدی من ربهم ٍ اولئک علی هدی من ربهم
و اولئک هم المفلحون ٍ و اولئک هم المفلحون
سپس در مقایسه میان آیات مشابه ملاحظه می کند که آنها در عین تشابه با یکدیگر اختلافاتی نیز دارند و این اختلافات مجهولات یکدیگر را معلوم می سازند و به اصطلاح همدیگر را تفسیر می کنند; برای نمونه، او با مقایسه «و مما رزقناهم ینفقون » (1) [بقره 3] با «ویؤتون الزکاة » (2) [لقمان 4] اظهار می کند که زکات به ارزاق تعلق می گیرد . وی به این ترتیب، بخش مشترک پایان آیات را بواقع پل ارتباطی میان آیات متحدالموضوع می شمارد و سراسر قرآن را برخوردار از چنین ارتباطی تلقی می کند و به تصور اینکه با مطالعه روی این ارتباط میان آیات می توان تمام مجهولات قرآنی و بلکه کلیه مجهولات علوم انسانی را معلوم ساخت و تفاسیر قرآنی و علوم انسانی را از تشتت آراء رهاند و حتی فرهنگ قرآنی را به عنوان یگانه فرهنگ جهانی به مردم جهان معرفی کرد، در صدد بر می آید که نرم افزار مورد بحث را تولید و عرضه کند . کاربرد اصلی این نرم افزار آن است که آیات دارای پایان مشترک را - اگرچه فقط در دو حرف پایانی با هم اشتراک داشته باشند - می نمایاند .
2) نقد
شناخت آیات مشابه با عنوان «علم متشابه القرآن » از دیرباز مورد اهتمام دانشمندان علوم قرآن بوده است، تا جایی که کتابهای مستقلی به همین نام تالیف شده است . سیوطی گوید: «به گمانم اولین کسی که درباره متشابه القرآن تالیف کرد، کسائی (3) (119- 189 ق) بود . سخاوی (4) (ت 643 ق) آن را به نظم در آورد و کرمانی (5) (ت 505 ق) در شرح آن، کتاب «البرهان فی متشابه القرآن » را نوشت و از آن بهتر «درة التنزیل و غرة التاویل » ابوعبدالله رازی (6) (ت 606 ق) است و از آن بهتر «ملاک التاویل » ابوجعفربن زبیر (7) (ت 708 ق) است . قاضی بدرالدین بن جماعه (8) (759- 819 ق) نیز در این زمینه کتابی زیبا به نام «کشف المعانی عن متشابه المثانی » دارد [9].
اخیرا دو پژوهش دانشگاهی نیز در این زمینه به انجام رسیده است: یکی با عنوان «تجزیه و تحلیل علت تکرار الفاظ و مفاهیم قرآن کریم » ، رساله دکترای خانم پریچه ساروی [10] و دیگری با نام «علم متشابه القرآن و مختلفه » پایان نامه کارشناسی ارشد آقای کریم پارچه باف [11].
نظر به اینکه آیات متشابه در عین تشابه اختلافاتی نیز با یکدیگر دارند، در تعریف متشابه القرآن گفته اند: «آن عبارت است از آوردن یک قصه به صورتهای متفاوت و آهنگهای مختلف » [12]. مواردی از اختلافات آیات متشابه به این قرار است: [13]
1) تقدیم و تاخیر; مانند آیه «وادخلوالباب سجدا وقولوا حطة » (9) [بقره 58] در قیاس با آیه «وقولوا حطة وادخلو الباب سجدا» [اعراف 161].
2) زیادت و نقصان; مثل آیه «ولکن کانواانفسهم یظلمون » (10) [بقره 57] و آیه «ولکن انفسهم یظلمون » [آل عمران 117]
3) تعریف و تنکیر; نظیر «و یقتلون النبیین بغیر الحق [بقره 61] و «ویقتلون الانبیاء بغیر حق » (11) [آل عمران 112].
4) جمع و مفرد; چون «لن تمسنا النار الا ایاما معدودات [آل عمران 24] و «لن تمسنا النار الا ایاما معدوة » [بقره 80] (12) .
5) تبدیل حرفی به حرفی دیگر; مانند «اسکن انت و زوجک و کلا» (13) [بقره 35] و «اسکن انت و زوجک فکلا» [اعراف 19].
حاصل بحث آنکه وجود آیات مشابه در قرآن امر پنهانی نبوده است . فوائد مطالعه و مقایسه آنها مثل تفسیر قرآن به قرآن نیز چیز مکتومی نیست; اما این تصور که همه مجهولات قرآنی و حتی کلیه مجهولات علوم انسانی به کمک مقایسه این آیات معلوم می شود، کاملا جدید و البته کاملا باطل است; زیرا اولا آیات مشابه قرآن چندان فراوان نیستند که همه قرآن را فرا بگیرند; طوری که بتوان برای هر سوره و آیه ای، مشابهی در قرآن یافت; برای مثال هیچ سوره ای با سوره کوثر شباهت ندارد; از این رو درنرم افزار توحید آیاتی که به عنوان آیات مشابه این سوره نشان داده می شود، جز در دو حرف پایانی همسان نیستند .
انا اعطیناک الکوثر [کوثر 1] ٍ فقال ان هذا الا سحر یؤثر [مدثر 24]
فصل لربک وانحر [کوثر 2] ٍ انا ارسلنا علیهم حاصبا الا آل لوط نجیناهم بسحر [قمر34]
ان شانئک هوالابتر [کوثر 3] ٍ والشفع والوتر [فجر 3]
بدیهی است که چنین آیاتی را نمی توان آیات مشابه نامید و بر مقایسه میان آنها هم هیچ فایده ای مترتب نیست .
ثانیا این نرم افزار برای تشابه بخش پایانی آیات برنامه ریزی شده است; لذا اگر تشابه در بخش اول یا میانی آیات وجود داشته باشد، آن را نشان نمی دهد; برای مثال در حالی که برای «قالوا حسبنا ما وجدنا علیه آباءنا» (14) [مائده 104] هشت مورد مشابه وجود دارد، [اعراف 28، یونس 78، انبیاء 53، شعراء 74، لقمان 21 و زخرف 22و23] نرم افزار توحید فقط آیه 170 سوره بقره را - که همسان آن به «شیئا ولایهتدون » ختم شده است - نشان می دهد .
ثالثا در قرآن همه مضمونهای واحد با الفاظ واحدی نیامده اند; لذا بسا در تفسیر موضوعی یا تفسیر قرآن به قرآن لازم است که یک مضمون در چند لفظ مختلف جستجو شود; مثل معنای پیمان که در الفاظی نظیر عهد، عقد و میثاق قابل تحقیق است . علامه طباطبائی آیه «فاتموا الیهم عهدهم الی مدتهم » (15) [توبه 4] را در معنا نظیر آیه «اوفوا بالعقود» (16) [مائده 10] دانسته است [14] ; بدون اینکه لفظ مشابهی داشته باشند .
رابعا همیشه لفظ واحد دارای مضمون واحد نیست تا در تفسیر قرآن به قرآن یا تفسیر موضوعی سودمند افتد . گاهی یک لفظ در سیاقات مختلف معانی متفاوتی به خود می گیرد; مثل لفظ «کفر» در دو آیه ذیل که در اولی به معنای ناسپاسی کردن و در دومی به معنای انکار کردن است .
- و من یشکر فانما یشکر لنفسه و من کفر فان الله غنی حمید [لقمان 12] (و هر که سپاس بگزارد، تنها برای خود سپاس می گزارد و هر کس ناسپاسی کند، در حقیقت، خدا بی نیاز ستوده است).
- من کفر بالله بعد ایمانه [. . . . نحل 106] (هر کس خدا را انکار کند، پس از ایمان آوردنش). . . .
بنابرانی روش مقایسه آیاتی که پایانشان مشابه یکدیگر است، توانایی حل همه مجهولات قرآنی را ندارد، چه رسد به اینکه بتواند تمام مجهولات علوم انسانی را نیز حل کند .
پی نوشت ها:
1) و از آنچه روزی اشان دادیم، انفاق می کنند .
2) و زکات می دهند .
3) علی بن حمزه کسائی یکی از قراء سبعه است [1].
4) علی بن محمد سخاوی آشنای به قرائات و دیگر علوم قرآن بود [2].
5) محمودبن حمزه کرمانی آگاه به قرائات و تفسیر بود . حاجی خلیفه نام کامل کتاب او را درباره متشابه القرآن چنین آورده است: «البرهان فی توجیه متشابه القرآن لما فیه من الحجة والبیان » و افزوده است: «در آن آیات متشابه که در قرآن تکرار شده اند و سبب و فائده آنها ذکر شده است [3].
6) فخرالدین محمدبن عمر رازی مفسر و متکلم بود و «التفسیر الکبیر» از آن اوست [4] حاجی خلیفه کتاب «درة التنزیل و غرة التاویل » او را درباره آیات متشابه خوانده و افزوده است: «در آن از آیات تکراری که در برخی کلمات، متفق و در برخی دیگر از کلمات، مختلف اند، سخن گفته است » [5].
7) احمدبن ابراهیم بن زبیر غرناطی محدث، نحوی، مقری، مفسر و مورخ بود . داوودی نام کامل کتاب او را درباره متشابه القرآن «ملاک التاویل فی متشابه اللفظ من التنزیل » یاد کرده است [6] ; ولی حاجی خلیفه آن را چنین آورده است: «ملاک التاویل القاطع لذوی الالحاد و التعطیل و توجیه المتشابه اللفظی من آی التنزیل » [7].
8) محمدبن عبدالعزیز مقدسی معروف به ابن جماعه در اغلب علوم نقلی و عقلی آشنایی داشت [8].
9) و سجده کنان از در [بزرگ] در آیید و بگویید: [خداوندا،] گناهان ما را بریز!
10) بلکه بر خویشتن ستم می کردند .
11) و پیامبران را بناحق می کشتند .
12) هرگز آتش جز چند روزی به ما نخواهد رسید .
13) خود و همسرت در این باغ سکونت گیرید و بخورید .
14) می گویند: «آنچه پدران خود را بر آن یافتیم، ما را بس است »
15) پس پیمان ایشان را تا [پایان] مدتشان به سر برید .
16) به پیمانهای خود وفا کنید .
منابع
1) ابن الجزری، محمدبن محمد; غایة النهایة فی طبقات القراء، ذیل همان نام .
2) همان، ذیل همان نام .
3) ابن الجزری، پیشین، ذیل همان نام و حاجی خلیفه، کشف الظنون، ذیل همان کتاب .
4) داوودی، طبقات المفسرین، ذیل همان نام .
5) حاجی خلیفه، پیشین، ذیل همان کتاب .
6) داوودی، پیشین، ذیل همان نام .
7) حاجی خلیفه، پیشین، ذیل همان کتاب .
8) اسماعیل پاشا بغدادی، هدیة العارفین، ذیل همان نام .
9) سیوطی، عبدالرحمن; الاتقان فی علوم القرآن 2/248 .
10) حدیثی، طاهر (تهیه و تنظیم) ; چکیده پایان نامه های علوم قرآنی 1/47 .
11) نکونام، جعفر (گردآوری و تدوین) ; چکیده پایان نامه های علوم قرآنی 3/64 .
12) زرکشی، البرهان فی علوم القرآن 1/146 و سیوطی، پیشین .
13) زرکشی، پیشین 147 .
14) طباطبائی، محمدحسین; المیزان فی تفسیرالقرآن 9/114 .
