زمان شناسی سوره حمد

مهمترین نظریه ای که تاکنون درباره ترتیب و زمان نزول سوره حمد اظهار شده، این است که آن اولین سوره کاملی است که بر پیامبراسلام صلی الله علیه وآله نزول یافته است

استادیار دانشگاه قم

مدرس دانشگاه آزاد اسلامی اراک

چکیده

مهمترین نظریه ای که تاکنون درباره ترتیب و زمان نزول سوره حمد اظهار شده، این است که آن اولین سوره کاملی است که بر پیامبراسلام صلی الله علیه وآله نزول یافته است. در این مقاله تلاش می شود، ادعای جدیدی اظهار و با شواهدی تاییدشود و آن عبارت از این است که این سوره نه تنها اولین سوره کامل که به طور مطلق اولین واحد نزول قرآن کریم است. برجسته ترین شواهد این ادعا، ظاهر آیات سوره علق و پاره ای از روایاتی است که درباره نزول سوره حمد وارد شده است.

کلید واژه ها: سوره حمد، سوره علق، اولین سوره.

1. مقدمه

از دیر باز در این زمینه که آیا پنج آیه نخست سوره علق در آغاز رسالت پیامبر اسلام(ص) نازل شده ای سوره حمد، اختلاف نظر وجود داشته است. برخی در صدد جمع میان این دو قول برآمده و گفته اند: اولین آیات نازل شده، پنج آیه سوره علق است و نخستین سوره کاملی که نزول یافته، سوره حمد است; یعنی پس از آنکه پنج آیه سوره علق نازل شد، سوره حمد نزول یافته است.

مع الوصف نزول پنج آیه نخست علق در آغاز بعثت پیامبر(ص) مقبول به نظر نمی رسید. از جمع بندی آیات و روایات چنین برمی آید که به طور مطلق اولین سوره منزل، سوره حمد بوده است.

2. ادله نزول سوره حمد در آغاز بعثت

مهم ترین ادله ای که بر تقدم سوره حمد بر پنج آیه سوره علق وجود دارد، به قراری است که در پی می آید.

2. 1. روایات آغاز وحی

با جمع بندی روایاتی که از پی می آید، باید گفت که جبرئیل علیه السلام با فرمان «بخوان » در آغاز وحی به قرائت سوره حمد دستور داده است:

- عبید بن عمیر بن قتاده لیثی (ت قبل 73 ق) گوید:

... ماه آن سالی که پیامبر صلی الله علیه وآله در آن مبعوث شد، ماه رمضان بود. فرستاده خدا صلی الله علیه وآله چنانکه [در سالهای پیش] به جوار حراء می رفت، [در این سال نیز] با اهلش به [جوار]حراء رفته بود. در شبی که خدا او را در آن با رسالت کرامتش داد و [بدینوسیله]به بندگان مهر ورزید، جبرئیل علیه السلام به فرمان خدا به نزدش آمد. فرستاده خدا صلی الله علیه وآله فرمود: «او در حالی که من خواب بودم، پارچه ای از ابریشم را که در آن نوشته ای بود، به نزدم آورد و گفت: بخوان! من گفتم: چه بخوانم؟ او مرا به هم فشرد; طوری که مرگ را احساس کردم; سپس مرا رها کرد و گفت: بخوان! گفتم: چه بخوانم؟ - من این را جز برای رهایی از او نمی گفتم. مبادا همان کاری را که با من کرد، تکرار کند - او گفت: و بخوان با نام پروردگارت که آفرید ...⁽¹⁾; آنگاه من آن را خواندم; سپس آن پایان پذیرفت; زان پس او از نزد من بازگشت و من از خوابم برخاستم; در حالی که گویا نوشته ای در دلم ثبت شده بود⁽²⁾.

در این روایت احتمالا مراد از آن نوشته، چنانکه از روایات زیر برمی آید، سوره حمد بوده است.

- ضحاک (ت بعد 100 ق) گوید:

عبدالله بن عباس (3 ق ه - 68 ق) گفت: نخستین چیزی که جبرئیل علیه السلام بر محمد صلی الله علیه وآله نازل کرد، این بود که گفت: ای محمد بگو: استعیذ بالسمیع العلیم من الشیطان الرجیم; سپس گفت: بگو: بسم الله الرحمن الرحیم; پس از آن گفت: بخوان به نام پروردگارت که آفرید. عبدالله گفت: آن نخستین سوره ای بود که خدا آن را به زبان جبرئیل علیه السلام بر محمدصلی الله علیه وآله نازل کرد⁽³⁾.

- همو افزود:

ابن عباس گفت: جبرئیل علیه السلام به محمد صلی الله علیه وآله گفت: ای محمد بگو: «الحمد لله رب العالمین ...⁽⁴⁾.

- یوسف بن محمد بن زیاد و علی بن محمد بن سیار⁽⁵⁾هر یک از پدرشان حدیث کرده، گویند: امام هادی علیه السلام از پدرانش حدیث کرده، فرمود: علی علیه السلام فرمود:

وقتی خدای عزوجل پیامبر ما محمد صلی الله علیه وآله را مبعوث کرد، فرمود: ای محمد! ... بگو: «الحمد لله رب العالمین »⁽⁶⁾.

- و همان حضرت افزود: علی علیه السلام فرمود:

وقتی پیامبر صلی الله علیه وآله چهل سالگی را تمام کرد ... جبرئیل علیه السلام ... به سوی آن حضرت فرود آمد و بازویش را گرفت و گفت: ای محمد! بخوان! پرسید: چه بخوانم؟ پاسخ داد: ای محمد! بخوان با نام پروردگارت که آفرید... سپس آنچه را پروردگارش به او وحی کرده بود، به آن حضرت وحی کرد...⁽⁷⁾.

از دو روایت مذکور، یعنی روایت ابن عباس و امام هادی علیه السلام چنین برمی آید که سخن جبرئیل علیه السلام خطاب به پیامبراسلام صلی الله علیه وآله با آغاز سوره علق خلط شده است. واقع امر چنین بوده است که جبرئیل علیه السلام در آغاز وحی به آن حضرت فرموده است که سوره حمد را قرائت کند; اما تصور شده است که او آغاز سوره علق را بر آن حضرت قرائت کرده است.

راوی دیگری به نام ابومیسره⁽⁸⁾(ت 63 ق) در زمینه نزول سوره حمد در آغاز وحی گوید:

پیامبر صلی الله علیه وآله نخست که مبعوث شد، به او خطاب می شد: «یا محمد!»; ولی چیزی نمی دید. وقتی آن صدا را می شنید، از آن می گریخت; آن را به خدیجه دخت خویلد باز گفت و افزود: من بیم دارم که امری بر من عارض شده باشد. او عرض کرد: آن چیست؟ فرمود: هرگاه تنها می شوم، فراخوانده می شوم; ولی چیزی نمی بینم. من بیم دارم. او عرض کرد: خدا به تو بد نمی کند; زیرا تو سخن راست می گویی و صله رحم بجا می آری و امانت را ادا می کنی; سپس خدیجه به ابوبکر صدیق گفت: با محمد به سوی ورقة بن نوفل که کتابها را می خواند، برو و آنچه را که او می شنود، به او بازگو; آنگاه آن دو به نزد ورقه رفته و پیامبر صلی الله علیه وآله به او فرمود: من وقتی تنها می شوم، خوانده می شوم: «یا محمد» و صدایی می شنوم; ولی چیزی نمی بینم. ورقه به او عرض کرد: مهم نیست. هر گاه خوانده شدی، درنگ کن تا آنچه را که به تو گفته می شود، بشنوی.

زان پس او درنگ کرد. آنگاه [جبرئیل علیه السلام] به او گفت: بگو: «بسم الله الرحمن الرحیم ». او هم آن را گفت، و او آن را سه بار بر آن حضرت تکرار کرد; سپس گفت: بگو: «الحمد لله رب العالمین » سه بار تا آنکه آن را به پایان برد ...⁽⁹⁾.

واحدی (ت 468 ق) در ذیل این حدیث گوید: «و این سخن علی بن ابی طالب علیه السلام است⁽¹⁰⁾».در روایت ترتیب نزولی که سعید بن مسیب از علی علیه السلام آورده، سوره حمد در آغاز آمده است.

2. 2. روایات اقامه نماز در آغاز بعثت

پاره ای از روایاتی که دلالت بر تقدم نزول سوره حمد بر سوره علق دارد روایات مربوط به اقامه نماز از سوی پیامبر اسلام در آغاز بعثت است.

به گواهی روایات، در روز نخست بعثت جبرئیل به پیامبر وضو و نماز را آموخت و آن حضرت در همان روز نماز گزارد⁽¹¹⁾و هیچ روایتی دال بر اینکه آن حضرت نماز بدون سوره فاتحه گزارده باشد، به ما نرسیده، و بعید است که او در این مدت طولانی نماز بدون سوره فاتحه گزارده باشد، ولی هیچ روایتی درباره آن به ما نرسد.

این روایات به انضمام مضمون سوره علق که در آن از نمازگزاردن پیامبر اسلام قبل از نزول سوره علق سخن رفته است، روشن می سازد که سوره حمد قبل از سوره علق نازل شده است. شرح این معنا ذیل عنوان بعدی می آید.

3. 2. ظاهر آیه نخست علق

درباره مفعول اقرا در آیه «اقراباسم ربک » سه نظر وجود دارد:

1- «اسم ربک »: برخی از مفسران مانند طبرسی (469-548 ق) «باء» را در «باسم ربک » مانند باء در «فسبح باسم ربک »⁽¹²⁾زائد گرفته، و «اقرا» را به معنای «اذکر» یا «ادع » دانسته، و مفعول آن را «اسم ربک » شمرده اند⁽¹³⁾; اما این نظر مردود است; زیرا:

اولا در هیچ جای قرآن، مفعول «اقرا» با «باء» همراه نیامده است و آن را با «سبح » نمی توان قیاس کرد; زیرا مفعول آن به هر دو صورت، با «باء» و بدون «باء» بکار رفته است⁽¹⁴⁾.

ثانیا «اقرا» را به معنای «اذکر» یا «ادع » گرفتن با معنای لغوی آن بیگانه بوده و در هیچ جای قرآن بدان معانی بکار نرفته است.

ثالثا آن معانی با روایات تفسیری مربوط به آیه ناسازگار است; زیرا در آن روایات آمده است که پیامبر صلی الله علیه وآله در برابر فرمان «اقرا» جبرئیل علیه السلام گفت: «ما انا بقاری » و بدیهی است که مراد پیامبر صلی الله علیه وآله از این سخن آن نبوده که من نمی توانم نام پروردگار را یاد کنم یا بخوانم⁽¹⁵⁾; چون او همواره نامش را یاد می کرده و می خوانده است. بلکه مراد آن بوده است که خواندن از روی نوشته را نمی دانم.

2- «مایوحی الیک »: بسیاری از مفسران مانند فخر رازی و طباطبائی کلمه یا جمله مقدری نظیر «القرآن » یا «مایوحی الیک » را مفعول «اقرا» دانسته و «باء» را در «باسم ربک » باء ملابسه گرفته اند.

علامه طباطبائی گوید:

مراد از «اقرا» فرمان فراگیری آن آیاتی از قرآن است که فرشته وحی به پیامبر صلی الله علیه وآله وحی می کند، و این جمله فرمان قرائت کتاب است; اما خود بخشی از کتاب است; مانند سخن کسی که در آغاز نامه اش به آنکه آن را برایش فرستاده، گوید: «این نامه ام را بخوان و بدان عمل کن ». این سخن او فرمان قرائت نامه است; اما خود بخشی از نامه است⁽¹⁶⁾.

این نظر در قرآن مؤیداتی نیز دارد:

اولا مفعول قرائت در قرآن نیز لفظ «القرآن » یا «الکتاب » آمده است; مانند: «اذا قرات القرآن فاستعذ بالله »⁽¹⁷⁾و «فسئل اللذین یقرؤن الکتاب من قبلک »⁽¹⁸⁾.

و «لاتعجل بالقرآن من قبل ان یقضی الیک وحیه »⁽²⁰⁾.از این دو آیه برمی آید که جبرئیل علیه السلام به پیامبر صلی الله علیه وآله فرمان داده است که آیاتی را که به او وحی می کند، پس از پایان وحی آنها را قرائت کند.

این نظر نیز سست است; زیرا:

اولا از ظاهر آیات سوره علق بر نمی آید که مفعول «اقرا» خود آن آیات باشد، و آن را با نامه ای که در صدر آن تصریح شده است که این نوشته را بخوان نمی توان قیاس کرد; بنابراین، نظر فوق با ظاهر آیات سوره علق موافق نیست. ظاهر این آیات نشان می دهد که چیزی خواندنی قبل از نزول این آیات نزد پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله بوده است و گرنه چنین خطابی بی معنا بود.

ثانیا آیات نخست سوره علق صلاحیت نخستین تعلیم الهی بودن را ندارد; زیرا در آن آیات، جز فرمان «اقرا» و اوصاف «رب » مطلب دیگری ملاحظه نمی شود; در حالی که سزاست، در نخستین تعلیم، امهات تعالیم الهی نظیر آنچه در سوره حمد است، وجود داشته باشد.

3- «سوره حمد»: به احتمال قوی، مفعول «اقرا»، سوره حمد بوده و در سوره علق به پیامبراسلام صلی الله علیه وآله دستور داده شده است که از آزارهای مشرکان بیم به خود راه مده و نماز را برپا دار و در آن با قرائت سوره حمد به ستایش خدای یکتا بپرداز.

مؤیدات این احتمال عبارت است از اینکه:

اولا ظاهر آیات سوره علق آن را تایید می کند; زیرا ظاهر آیات این سوره حکم می کند به اینکه مفعول «اقرا» چیزی غیر از آیات آن است; چون معنا ندارد، در حالی که هیچ چیز خواندنی نزد رسول خدا صلی الله علیه وآله نهاده نشده، به او فرمان داده شود: بخوان!

ثانیا آغاز سوره علق نظیر آغاز سوره مزمل است. در آیات آغاز این سوره نیز با فرمان «بخوان » دستور به برپایی نماز داده شده است:

یا ایها المزمل قم الیل الا قلیلا نصفه او انقص منه قلیلا او زد علیه و رتل القرآن ترتیلا⁽²¹⁾; ای جامه به خود پیچیده، به پا خیز شب را مگر اندکی; نیمی از شب یا اندکی از آن بکاه; یا بر آن[نصف] بیفزای و قرآن را شمرده، بخوان.

علامه طباطبایی مراد از «قم الیل » را برخاستن در شب به منظور برپایی نماز دانسته و در زمینه «و رتل القرآن ترتیلا» می نویسد:

ظاهر آیه نشان می دهد که مراد، خواندن قرآن در نماز است یا مراد، خود نماز است.

خدای سبحان در این آیه نیز از برپایی نماز به خواندن تعبیر کرده است: «اقم الصلاة لدلوک الشمس الی غسق الیل و قرآن الفجر ان قرآن الفجر کان مشهودا⁽²²⁾; نماز را از زوال آفتاب تا نهایت تاریکی شب برپادار و [نیز] نماز صبح را; زیرا نماز صبح همواره حضور است.⁽²³⁾»

ثالثا در آیات 9- 19 سوره علق سخن از کسی رفته است که پیامبرصلی الله علیه وآله را از نماز باز می داشته و رسالت او دروغ می شمرده است. در این حال خداوند او را بیم می دهد که اگر از این کار باز نایستد، خوارش می سازد و به آن حضرت می فرماید که از او فرمان مبر و در پایان همان سخنی را که در آغاز سوره فرموده بود، به تعبیری دیگر باز فرمود که « و اسجد و اقترب⁽²⁴⁾; سجده کن و خود را [به خدا] نزدیک کن ».

علامه طباطبایی می نویسد:

«لاتطعه » یعنی او را در نهی از نماز فرمان مبر و این قرینه ای است بر اینکه مراد از« و اسجد» نماز است⁽²⁵⁾.

از این آیات چنین حاصل می شود که پیامبر قبل نزول سوره علق نماز برپامی داشته و حتی به رسالت مبعوث بوده است⁽²⁶⁾.

چنانکه پیشتر آمد، هیچ نمازی در اسلام بدون سوره حمد نقل نشده است; بنابراین باید سوره حمد قبل از سوره علق نازل شده باشد.

پی نوشت ها:

1. علق 1-5.

2. محمد بن جریر طبری; تاریخ الطبری، پیشین 1:532 و عبدالرحمن سهیلی; الروض الانف فی شرح السیرة النبویة لابن هشام، ج 7، بی چا، القاهره، دارالکتب الحدیثة 1387 ق، ص 381.

3. محمد بن جریر طبری; جامع البیان، پیشین 1:77.

4. همان 1:89 و 92 و 99 و 101 و 105.

5. آندو از اصحاب امام هادی علیه السلام و امامی مذهب بودند، و بعید نیست که سیار مصحف زیاد بوده و آندو برادر باشند. علی بن محمد بن زیاد صیمری (ت 281 ق) از اصحاب امام هادی علیه السلام و امام عسکری علیه السلام بود (ابوالقاسم خوئی; معجم رجال الحدیث، پیشین).

6. امام حسن عسکری علیه السلام; پیشین 30 و 33 و عبدعلی حویزی; پیشین 1:19.

7. امام حسن عسکری علیه السلام; پیشین 157.

8. عمر و بن شر حبیل همدانی ابومیسره کوفی، موثق و مخضرم بود (احمد بن علی بن حجر; تقریب التهذیب، پیشین).

9. احمد بن یحیی بلاذری; پیشین 1:105-106 و علی بن احمد واحدی; پیشین 11.

10. علی بن احمد واحدی; پیشین.

11. ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج 13، ص 229.

12. واقعه 74.

13. فضل بن حسن طبرسی; پیشین 5-6:780 و محمد بن عمر فخر رازی; التفسیر الکبیر، ج 32، ط 3، قم، مکتب الاعلام الاسلامی 1411 ق، ص 13.

14. علی

15. محمد بن عمر فخر رازی; پیشین 32:13.

16. محمد بن حسین طباطبائی; المیزان، پیشین 20:323.

17. نحل 98.