وقفنامه مدرسه آقا کمال خازن در اصفهان مورخ 1114 ه . ق.به خط عبدالرحیم جزائری
دکتر محمود یزدی مطلق (فاضل)
در بیست و دوم ماه شعبان یکهزار و صد و ده هجری قمری برابر با1966 میلادی، مدرسه علمیه ای در اصفهان جهت طلاب علوم دینی، توسط آقا کمال خازن، مؤتمن السلطنه که صاحب جمع خزانه و ریش سفید حرم سلطان حسین صفوی (1135-1105 ق مطابق 1722-1694 م) بود، ساخته شد، و بانی آن جهت اداره امور این مدرسه، قسمتی از املاک خود را وقف این مدرسه کرد. مدرسه مزبور بعدها از بین می رود و در سال 1290 ق گویا مصالح آن را در ساختن مسجد رحیم خان در اصفهان به کار می برند. از جمله مصالحی که از مدرسه آقا کمال خازن به مسجد رحیم خان انتقال یافته است چند قطعه کتیبه سنگی است که هنوز موجود می باشد. (عکس نمونه آن را بضمیمه ملاحظه فرمایند)در ماه صفر المظفر سال 1114 ق همین آقا کمال خازن، بخشی دیگر از اموال خود را وقف می نماید، به این شرح:
1 - قریه کمال آباد برخوار که یک رشته قنات دارد بالتمام.
2 - مزرعه معروفه به مزرعه اشرف آباد برخوار، که پنج رشته قنات دارد بالتمام.
3 - مزرعه موسومه به مزرعه خیرآباد برخوار که یک رشته قنات دارد بالتمام.
4 - خان آقا نور، واقع در شارع مورچه خورت، احداثی عالیجاه، واقف بالتمام.
تولیت: تولیت این موقوفات، دائما با شهریاری از سلسله صفویه.
نظارت: مادام الحیاة با خود واقف و بعد از ارتحال به: محمود بیک جبادار باشی و بعد از او با محمد ابراهیم بیک یوزباشی و بعد از او، هر کس که به منصب یوزباشی باشد.
تصدی: تصدی املاک را به حاجی کبیر تاجر اصفهانی و حاجی مهدی خان بیک قرار داد.
مصرف، پس از وضع مخارج لازمه، تعمیر و روشنایی و بوریای مسجد و حمام قریه کمال آباد و اشرف آباد و خیرآباد. سه تومان تبریزی به خادم و مؤذن. بیست تومان تبریزی صرف وجوه بر و دویست ختم قرآن در سال باین نحو، ماه رجب سی ختم قرآن. ماه شعبان سی ختم. ماه رمضان سی ختم، بقیه سال 110 ختم و چهارصد من گندم به وزن سابق اصفهان به حمامی قریه مزبور که حمام را تمیز نگهدارد. مبلغ هفت تومان تبریزی به معلمی که در آن روستا به تعلیم و تربیت و امور دینی مردم بپردازد... و بقیه به مصرف مدرسه آقا کمال خازن برسد.
این وقفنامه ممهور به مهر و سجل سلطان حسین صفوی و واقف و جمعی از علمای برجسته عصر می باشد و در ذیحجه سال 1130 ق، ثبت دفاتر خلود گردیده است.
1- مهر بیضی شکل با سجع: «یا من له العزة والجمال » از آقا جمال خوانساری متوفی 1121 یا 1125 ق، عالم بزرگ وحکیم برجسته و متکلم محقق و فقیه اصولی و مرجع اعیان علمای عصر.
2 - مهر بیضی شکل با سجع: «عبده محمد صالح » از میرمحمد صالح شیخ الاسلام اصفهان متوفی قبل از سال 1135ق، که به قول حزین لاهیجی: «حاوی علوم شرعیه و روزگاری به عزت داشت، قبل از آن سانحه درگذشت و چند کس از اولادش به جوهر فضل آراسته، با من مودت داشتند و قریب به حال تحریر درگذشتند.
3 - مهر بیضی شکل نسبة درشت از صدر خاصه که به امور خالصه سلطنتی اختصاص داشته و همان واقف است آقا کمال خازن.
4 - مهر چهار گوشه با سجع: «عبدالله محمد جعفر» از ملا محمد جعفر پسر ملامحمد باقر خراسانی که عباس اقبال، وی را جزو علمایی دانسته که در روز افتتاح مدرسه چهارباغ حضور داشته است. (یادگار3/573 ) و ...
اما این وقفنامه، بخط ثلث زیبا نگاشته شده است، بنا به نوشته آقای فضائلی: خوشنویسی در دوره صفویه از درخشانترین ادوار ترقی و تکامل خطوط، مخصوصا ثلث ونستعلیق و نسخ بوده است. خطاطان وهنرمندان به دربار مقامی بلند و عزت و اعتباری ارجمند داشتند و همین امر باعث ترویج انواع فنون و ظهور بسیاری از نوابغ خط به ویژه نستعلیق نویسان و ثلث نگاران بوده است و آثارشان باقی است... پس از آن نام چند تن از خوشنویسان دوره سلطان حسین را می برد که از آن جمله است: عبدالرحیم جزائری که گوید اکثر کتیبه های مدرسه چهارباغ اصفهان آثار اوست که بخط ثلث عالی نوشته است و کتیبه سردر این مدرسه مورخ 1122 و کتیبه مسجدی در خیابان شیخ بهائی به تاریخ 1125 همه نشان مهارت و هنرمندی اوست که در روزگار سلطان حسین به ظهور آمد. و مهدی بیانی هم به آن اشاره کرده است.
با توجه به مشابهتی که میان کتیبه مدرسه آقا کمال خازن به قلم عبدالرحیم جزائری و میان خط وقفنامه این مدرسه است، می توان احتمال داد که خط این وقفنامه هم به خامه عبدالرحیم جزائری نگاشته شده است. چون از همان پختگی و شیرینی برخوردار است.
اکنون بازنویسی این وقفنامه از نظر خوانندگان گرامی می گذرد.
بسم الله الرحمن الرحیم وبه ثقتی
الحمدلله الواقف علی الضمائر المطلع علی السرائر، الصلوة والسلام علی محمد صاحب المناقب والمفاخر وآله الایمة المعصومین خیر العشائر والقبائل، صلواة دائمة مستمرة الی یوم الآخر. اما بعد بنابر تاییدات ربانی و توفیقات جناب سبحانی، عالیجاه رفعت و اقبال پناه معتمد الخاقانی واقف موفق زاد الله توفیقا و تاییدا وقف مخلد شرعی و حبس مؤبد دینی نمود قربة الی الله تعالی و طلبا لمرضاته بعد از عرض بخدمت بندگان و محرمان کریاس گردون اساس ظل الهی اعلیحضرت بنحوی که شیوه غلامان و بندگان صادق العقیده است تمامی ماده و رسد و حصص مفصله ذیل را که مرقوم می گردد:
1 - قریه موسومه به قریه کمال آباد برخوار که یک رشته قنات دارد.
صفحه اول وقفنامه مدرسه آقا کمال خازن در اصفهان
2 - مزرعه معروفه به مزرعه شرف آباد برخوار که پنج رشته قنات دارد.
3- مزرعه موسومه به مزرعه خیرآباد برخوار که یک رشته قنات دارد.
4 - خان آقا نور واقع در شارع مورچه خوار احداثی عالیجاه واقف بالتمام.
وقفا صحیحا شرعیا و تولیت و نظارت و تصدی آنها را بدستوری که در آن وقفنامچه نوشته شده و قرار تفویض و حق التولیه و حق النظاره و حق التصدی بنحوی که در آن وقفنامه فوق مکتوب گردیده مقرر نمود. و اما کیفیت مصرف وقف، متولی در مرتبه از مراتب مزبوره، حاصل و منافع حصص مزبوره را بعد از وضع حقوق دیوانی و تنقیه قنوات و مؤنات زراعات و سایر امور که مصلحت و سبب آبادی و نما و زیادتی محصول شود و تعمیر عمارات حصص مزبوره که ساخته شده یا بعد از آن ساخته شود، و تعمیر روشنایی مسجد و حمامی که در قریه کمال آباد ساخته شده و مسجد و حمامی که در اشرف آباد و خیرآباد ساخته شود و در و بوریایی آنها و مبلغ سه تومان تبریزی به مؤذنی که در مسجد مزبور به امر مؤذنی و خادمی قیام نماید، و همچنین بنحو مذکور در مسجدی که در اشرف آباد و خیرآباد ساخته شود، بعد ازوضع امور مزبوره از حاصل آنها تا خود در قید حیات باشد، هر ساله مبلغ بیست تومان تبریزی در وجوه خیرات و مبرات صرف و بعد از خود، مبلغ بیست تومان را متولی، مبلغ ده تومان را به دو نفر حافظ داده که به تلاوت کلام ملک علام در سر مزار عالیجاه سابق الالقاب واقف طول الله عمره مشغول و ثواب آن را به روح مشارالیه قربة نمایند. و مبلغ سه تومان را به فراش سر مزار مشارالیه و مبلغ هفت تومان بقیه را صرف روشنایی و بخور مزار عالیجاه معزی الیه نمایند، و اگر نحوی شود که فراش و روشنایی هر دو یا یکی میسر نشود نصیب آنها را حافظی اضافه و صرف نمایند بنحوی که رای متولی و ناظر اقتضا کند و مقدار چهارصد من گندم بوزن سابق اصفهان به جهت حمامی قریه مذکور که حمام مزبور را پاکیزه نگاهدارد تعیین نمایند، و همچنین مثل آن، جهت حمامی که در اشرف آباد و خیرآباد ساخته شود مقرر نمود. و چون اهل قریه مزبور احتیاج به طالب علمی دارند که قدری علم فقه داند که اجرای عقود شرعیه و تعلیم امور واجبه و تعلیم اطفال ایشان نماید و در تغسیل و تکفین اموات مطلع باشد، بجهت او مبلغ هفت تومان تعیین و مقرر نمود که طالب علمی که این امور از او متمشی شود، متولی به اطلاع عالم و ناظر، تعیین نماید، و همچنین در اشرف آباد و خیرآباد. و مبلغ بیست تومان مقرر نمود که در ایام عاشورا، در مدرسه مزبور، صرف تعزیه نمایند، و دو نفر خادم دیگر بجهت مدرسه مزبوره تعیین و تتمه حاصل و منافع را مقرر نمود که با آن چه سابق بر این، وقف نموده () هر حجره از حجرات مدرسه مزبوره، یومی یکصد دینار و رئیس را دویست دینار بدهند، و حق التدریس بضمیه آن که سابق بوده تا بیست تومان داده شود و آنچه باقی بماند، منوط رای شریف متولی و عالم و ناظر، صرف مرمت و تعمیرات مدرسه و تجدید فرش وظیفه طلبه و سکنه روستای آنجا به هر نحوی که رای رزین مشارالیهم قرار گیرد بعمل آورند، خواه به کل آن وجود مصلحت دانند، و خواه ببعض. و اگر چنانچه ناظر و متولی و عالم مصلحت دانند که وجه باقی، مخصوص تعمیرات و تجدید فرض و روشنایی متوضاها وراه روها و پله کانها و قیمت دلو و ریسمان و چرخ مدرسه، مختارند. بصیغه شرعیه و بالعربیة الفصیحه، تلقی و تلفظ نمود، واز ید ملکیت اخراج کرد و به تصرف وقف داد، فمن بدله بعد ما سمعه فانما اثمه علی الذین یبدلونه ان الله سمیع علیم، و کان ذلک فی شهر صفر المظفر من شهور سنة اربع و عشرة مائة بعد الف من الهجرة النبویه علیه افضل الصلواة والسلام والتحیة والحمدلله اولا وآخرا و ظاهرا و باطنا و صلی الله علی سیدنا محمد و آله الطیبین الطاهرین و سلم.
در هامش این وقفنامه چنین آمده:
هو
الحمدلله تعالی والصلوة علی سید الانبیا و آله الاطهار الاصفیاء وبعد فقد صدر الاقرار الصریح الشرعی عن عالیحضرت الواقف الموفق المؤید الفایز بالسعاداة المشار الی بعض القابه السنیة فی هذه الصحیفة الشرعیه، لازالت کواکب اقباله لامعة فی افق العز والکمال بجمیع مازبر فی هذا الکتاب الصواب من المبدا الی المآب لدی الداعی لابود الدولة القاهرة الباهرة السنیة الحسنیة الحسینیة خلد الله تعالی ابدا.
مهر عالیحضرت مجتهدالزمانی آقاجمال الدین محمد سلمه الله مهرمهر عالیحضرت مجتهدالزمانی شیخ محمد صالح دام ظله العالی مهر عالیجاه اسلام پناه صدرخاصه مهر بیضی شکل نسبة درشت
در همین صفحه آمده:
الحمدلله المالک العز والکمال والصلوة علی خازن الخزائن الجلال والجمال وآله الهداة خیر ال وبعد فقد جری الوقف المبارک علی النهج الشرعی والطریق الملی جامعا لشرایط الصحة واللزوم کما هو مزبور و مرقوم، عظم اجر عالیجاه الواقف المعظم والموفق المکرم لازالت ثوابت کماله مصونة عن الوبال بالغة توفیقاته اقصی مراتب الکمال وکتب العبد الداعی لدوام الدولة القاهرة.
مهر مرحمت و غفران پناه شیخ محمد شیخ الاسلام سابق. مهر چهار گوش با سجع: «عبدالله محمد جعفر».
و نیز آمده:
بسم الله الرحمن الرحیم
الحمدلله رب العالمین والصلوة والسلام علی اشرف المرسلین محمد و عترته الطاهرین و بعد فقد صدر الاعتراف عن الواقف الموفق بجمیع ما سطر فیه من اوله الی تالیه بحضور الداعی لدوام الدولة القاهرة الباهرة. شیخ علی الکربلای. مهر مشارالیه.
و نیز آمده:
بسم الله الرحمن الرحیم
الحمدلله علی کل حال والصلوة علی خازنی خزائن العلم والحکمة محمد و آله الواقفین علی کل خیر الفائزین بکل کمال. اما بعد فقد جرت الصیغة الشرعیة المتعلقة بوقف القری و توابعها المرقومة، فاز بکمال ثوابه عالیجاه الواقف المعظم الموفق الجلیل النبیل الحری بکل تعظیم و تبجیل دام کماله و ابد اقباله لدی الداعی لدوام الدولة القاهره، کاشانی. مهر مرحمت پناه آقا مسیح کاشانی.
همچنین در هامش آمده است:
بعد وقوع الوقف المزبور علی النهج المسطور و قبل تحقق التصرف المعتبر فی لزومه عالیجاه واقف امنه الله تعالی من المخاوف. مصارف بیست تومان مزبور متن را چنین قرار داد که مادام حیاته وجه مزبور در وجوه خیرات و مبرات مصروف گردد و بعد وفاته و قضاء نحبه بامر اعلیحضرت [در میان سطر مهر بیضی شکل با سجع: «عبده محمد صالح الحسینی »] متولی خلدالله ملکه و متولیان هر عصر و مدخلیت عالم و ناظر آن عصر، وجه بیست تومان مزبور را هر ساله بجمعی از صلحا و اتقیاء سکنه مدرسه مزبوره که خاطر از دیانت و قراءت ایشان جمع باشد، دهند که در تمامی سال، دویست ختم کلام ملک علام از قرار ختمی یکهزار دینار بدین موجب نموده، ثواب تلاوت را به روح عالیجاه واقف موفق تبرع نمایند و بدین نهج و باین شرح صیغه شرعیه جریان یافت و بعد از جریان صیغه به شرح مزبور، همگی موقوفات مسطوره متن که درین صحیفه مرقوم گردیده به تصرف وقف داده شد و شرائط صحت و لزوم، تحقق یافت و اکنون بنابر لزوم وقف مزبور بشرح مسطور، تغییر و تبدیل در ارکان و شرائط و قیود آن بهیچ وجه جایز و وسانع وروا [بعد از کلمه - روا - سه مهر بیضی شکل بطور عمودی در زیر یکدیگر قرار گرفته با سجع:
1 - محمد باقر الحسینی 2 - محمد والعترة الطاهره شفیع الدنیا والآخره 3- محمد سید الکونین] نیست. فمن بدله بعد ما سمعه فانما اثمه علی الذین یبدلونه ان الله سمیع علیم.
دویست ختم کلام الله که در وقف مزبور قرار یافته بدین موجب است: شهر رجب المرجب سی ختم. شهر شعبان المعظم سی ختم. رمضان المبارک سی ختم، شهور تسعه بقیه سال یکصدوده ختم. [پس از آن دو مهر آمده که فتوکپی نشده است بطور کامل].
میان سطر 10 و 11 آمده:
صدرالاعتراف الشرعی عن عالیجاه الواقف الموفق المشار الیه بمضمون الحاشیة هذه لدی. [مهر بیضی شکل درشت با سجع:]«افوض امری الی الله عبده محمد باقربن حسین حسینی »در میان سطر 11 و 12 آمده:
اعترف دام توفیقه بمازبر و سطر فی الهامش ذالدی الخاطی. [مهر بیضی شکل با سجع].
«عبده محمد الحسینی ».
[در میان سطر 12 و13 آمده]: هو. اعترف الواقف الموفق دام اقباله بما اسند الیه فی هذه الحاشیة لدی القاصر محمد باقربن اسماعیل الحسینی. [مهر بادامی شکل با سجع] محمد باقر الحسینی.
در میان سطر13 و 14 یک مهر چهار گوشه با سجع:
بندگی شاه دین کمال من است. [و مهر بیضی شکل با سجع:] حسین منی و انا من حسین. [ومهر بیضی شکل با سجع:] «لا اله الا الله الملک الحق المبین، محمد رسول الله شفیع الدین » [و مهر بیضی نسبة درشتی با سجع] لااله الا الله الملک الحق المبین عبده علاءالدین محمدبن حسین بن علاءالدین حسین الحسینی ». [و مهر بیضی شکل دیگر با سجع:] عبده حسین الحسینی. [و در حاشیه طرف چپ این سطر مهر چهارگوشه با سجع:] «المتوکل علی الله الملک الغنی عبده محمد باقربن سید حسن الحسینی ».
در میان سطر 15 و16 نوشته:
مراد بیست تومانی که قلمی شده که صرف حفاظ و فراش و روشنایی و بخور مزار شود. [مهر بیضی شکل با سجع:] «عبده محمد صالح حسینی ».
در هامش آمده:
بسم الله خیر الاسماء الحمدلله و سلامه علی عباده الذین اصطفی. اما بعد فقد طلع مسیری الاقرار بقاطبة ماحوی علیه ذا الوصل الملی من رفق کمالات المخدوم المعظم اعنی عالیجاه الواقف ادام الله تعالی اقباله وزاد توفیقاته و حسبما زبرت ورقمت فی هذه النمیقة الشرعیة وانا الداعی لابود الدولة القاهرة الباره. مهر مرحمت پناه محمد.
[در آخر وقفنامه مهر بیضی شکل نسبة درشتی با سجع:] «افوض امری الی الله عبده حسین الحسینی » از عالیجاه معظم له. [و نیز مهر چهار گوشه با سجع] دانند بنده گی دین کمال من است [و مهر بیضی شکل نسبة درشت با سجع:] لا اله الا الله الملک الحق المبین عبده علاءالدین محمد بن علاءالدین حسین الحسینی ».
پس از آن بطور چلیپا آمده:
شرح رقم مبارک نواب اشرف اقدس ارفع همایون اعلی.
موضع مهرمبارک نواب اشرف اقدس ارفع همایون اعلی حکم جهان مطاعش (یعنی شاه) آنکه چون رفعت و معالی پناه مقرب الخاقانی حاج الحرمین الشریفین نظاما للرفعة والمعالی آقا کمال ریش سفید حرم محترم علیه عالیه و صاحب جمع خزانه عامره املاک و رقبات و مستقلات ملکی و مکتسبی خود را وقف بر روضه رضیه رضویه علی شرفها الف سلام و تحیه مطهره متبرکه سدر، مرتبه عرض درجه، و مدرسه جدید موسومه بمدرسه سلطان حسینیه که به نیابت نواب کامیاب همایون ما ساخته، و تولیت اوقاف مزبوره را به نواب کامیاب همایون ما مفوض، و نظارت آنها را به خود متعلق ساخته بود و در این وقت بنا بر آن که علمای امامیه، احتیاط می نمایند که مادام که شرائط وقف منجز و موقوفات به تصرف وقف داده نشود، وقف، صحیح نخواهد بود. چون قبل از این، مقرب الخاقان مشارالیه را مرخصی فرمودیم که به نیابت ما، موقوفات مذکر را متوجه شود، در این وقت، استدعا نمود که احدی را مقرر فرمائیم. بنابر استدعای آن مقرب الخاقانی واقف و شفقت شاهانه درباره جناب افادت و افاضت پناه، حقایق و معارف آگاه، علامی فهامی، ملا محمد مؤمن، مدرس مدرسه مذکوره، تولیت مزبور را در مرتبه خود و سایر مراتب به جناب علامی مشارالیه، تفویض نمودیم و بعد از او به اولاد علامی مشارالیه که تولیت اوقاف مذکور را متوجه گردیده به عنوان وقفیت، مباشر امور نظم و نسق املاک و رقبات و مستقلات مزبوره کشته، حاصل آن ها را به مصارفی که در شرح وقفنامچه قرار داده شده، مصروف سازد، و در ایصان منافع و حاصل املاک و رقبات و مستقلات مقرره، ساعی بوده، اهتمام تمام بعمل آورد. حسب المسطور مقرر شد آن که صدور عظام و مباشرین موقوفات و رعایا و زارعین موقوفات مزبور، احدی بدون اذن علامی مشارالیه، دخل و تصرف ننمایند و در این باب قدغن لازم دانسته در عهده شناسند و مستوفیان رقم مطاع را در دفاتر خلود ثبت نمایند. تحریرا فی ثانی عشر ذیحجة الحرام من شهور سنه ثلاثین و مایه بعد الالف من الهجرة النبویة المصطفویة الف الف التحیه » 1130.
مهر بیضی شکل نسبة درشت با سجع «افوض امری الی الله عبده محمد باقر بن حسن حسینی ». و مهر بیضی شکل نسبة درشت شاه با سجع: «لا اله الله الملک الحق المبین عبده علاءالدین محمدبن علاءالدین حسین الحسینی ». پس از آن آمده، قد تشرفت بزیارة سجله الاشرف الارفع الاجل القدس الاعلی. سپس مهر بیضی شکل هست که سیاه شده.
