پژوهش در اسامی مکانهای مختلف جغرافیایی نیازمند بازگشت به پیشینه دیرینه مکانها است مسلما همانند که مکانهای مختلف جغرافیایی، اسامی آنها نیز به مرور زمان دستخوش تحول و تغییر شده است و شاید بتوان گفت کمتر مکانی را می توان یافت که در طول اعصار مختلف به یک نام شناخته شده باشد.
صرفنظر از تغییرات اسامی مکانهای مختلف، معناشناسی و وجه نامگذاری مکانها نیز خود بخشی درخور توجه است. بی آن که هدفی را در زمینه طبقه بندی اسامی جغرافیایی دنبال کنیم می توان اسامی مکانهای جغرافیایی را به چند دسته تقسیم کرد همانند نامهایی که معنا و مفهوم صرفا جغرافیایی دارند و یا نامهایی که با آب، چشمه، دره، دشت، مزرعه و باغ و... همراه هستند و یا نامهایی که دارای معنا و مفهوم شخصی اند و یا نامهایی که معنا و مفهوم خاص امنیتی و نظامی دارند و... گروه دیگر، صرفنظر از معنا و مفهوم، اسامی آبادیهایی هستند که پس از طلوع خورشید درخشان اسلام از فرهنگ غنی این آیین مقدس نشات گرفته اند و چه بسیار مکانهایی که بعد از ظهور و گسترش اسلام در معرض تحول قرار گرفته و نقشی نو یافته اند. وجود القاب ویژه در فرهنگ اسلام که بر برخی مکانها نهاده شده است همچون زیارتگاه، امامزاده، شهید، پیر، قدمگاه و... همه نشانگر تاثیر انکار ناپذیر اسلام در نام و نشان مکانها است. در این میان مکانهایی نیز با نام و نشان موسوم به «مشهد» در ایران وجود دارند که صرف نظر از پراکندگی مکانی، همگی بیانگر مفهومی خاص هستند که همان اشاره به محل شهادت و مدفن شهید (1و2) است. در کتاب فرهنگ آبادیها ومکانهای مذهبی کشور، بیست و شش مکان جغرافیایی با نام و نشان «مشهد» آمده است که در این میان تربت پاک حضرت علی بن موسی الرضاعلیه السلام موسوم به مشهد الرضا در صدر قرار دارد.
نام مکانهای موسوم به مشهد در ایران
مشهد ایلام مشهد بهبهان مشهد تفرش مشهد دماوند مشهد قزوین مشهد (مزرعه) مرودشت مشهد مشهد مشهد اردهال کاشان مشهدالکوبه اراک مشهد بازرجان اراک مشهد خیبر مسجد سلیمان مشهد ریزه باخرز مشهد زلف آباد تفرش مشهد سر تنکابن مشهدسرا بابل مشهد طرقی بالا شیروان مشهد طرقی پایین شیروان مشهد فیروزکوه دماوند مشهد کاوه فریدن مشهد کندی ماکو مشهد کوبه اراک مشهد گرمه اراک مشهدلو مغان مشهدلو مغان مشهد محمد ایرانشهر مشهد میقان اراک
از نظر تعداد مکانهای موسوم به مشهد استان مرکزی (اراک) با داشتن هفت مکان از دیگر استانها بالاتر است.
زنده یاد دهخدا در ذکر مکانهای جغرافیایی موسوم به مشهد به هجده مکان (مشهد «مقدس »، مشهد دماوند، مشهد قزوین، مشهد اردهال، مشهد ریزه، مشهد زلف آباد، مشهد سبز (بابل)، مشهد (بابلسر)، مشهدسرا (بابل)، مشهد طرقی، مشهد کافی، مشهد الکوبه، مشهد گرمه، مشهد گنج افروز، مشهدلو، مشهد مادر سلیمان (مرغاب)، مشهد میربزرگ و مشهد میقان) اشاره نموده و همچنین به دو مکان جغرافیایی موسوم به مشهد در خارج از ایران اشاره کرده است که عبارتند از: مشهد باب الطیب که از جمله یازده مشهدی است که در بصره به نام امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام است و در جنب مسجد جامع قرار دارد و نیز مشهد (امام) حسین علیه السلام که منظور کربلاست. (3) مرحوم معین در ذکر مکانهای موسوم به مشهد به نه مکان اشاره نموده است (4) که در این میان مشهد کاوه (فریدن) مورد اشاره وی در فرهنگ دهخدا نیامده است. به نظر می رسد که واژه مشهد به معنای محل شهادت، درگذشته به مکانهای بسیاری اطلاق می گردیده است و به مرور زمان برخی از مکانها اولویت خاصی یافته اند همچون مشهد عبدالعظیم که در داخل شهر ری واقع گردیده و اکنون به مشهد موسوم نیست و یا مشهد حضرت علی مرتضی علیه السلام که اکنون به نجف اشرف مشهور است. حمدالله مستوفی در ذکر عراق عجم (ناحیه غار) آورده است که در او چهل پاره دیه است، طهران و مشهد امامزاده حسن بن الحسن علیه السلام که به جبان مشهور است و در ذکر شکارگاههای بلاد خوزستان از مکانی به نام مشهد کافی (کوفی) یاد کرده است، سایر مکانهایی که بدان اشاره کرده است مشهد عبدالعظیم در اطراف ری، مشهد امیرالمؤمنین علی علیه السلام و مشهد مادر سلیمان است. (5)
لسترنج در کتاب سرزمینهای خلافت شرقی مشهد علی مرتضی علیه السلام را مشهد غروی آورده است و چنین گفته است که چون حضرت امیرالمؤمنین علی علیه السلام را در مسجد کوفه زخم رسید وصیت کرد که بعد از وفات جسد مبارکش را بر شتری بار کنند و آن را سر دهند و مشهر گردانند هر جا شتر فرود آید آن جا دفن نمایند و همچنین کردند. آن شتر به آن جا که اکنون مشهد است فرود آمد. او را آن جا دفن کردند و در عهد بنی امیه قبر مبارکش را آشکار نمی توانستند نمود تا در عهد بنی عباس هارون الرشید خلیفه در سنه خمس و سبعین ماة در آن کستار می کرد، نخجیری از بیم او پناه به آن زمین برد او چندان که جهد نمود اسبش در آن زمین نمی رفت و از آن زمین شکوهی در دل او آمد. از اهل آن حدود پرسش نمود قبر حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام خبر دادند، امر کرد زمین را کاویدند حضرت را خفته و زخم رسیده یافتند مقبره او را ظاهر کردند و مردم بر آنجا مجاور شدند بعد از صد و نود و چند سال عضدالدوله فنا خسرو دیلمی در سنه ست و ستین و ثلثماة آن را عمارت عالی ساخت. (6)
لسترنج در بابی دیگر به مشهد ابراهیم اشاره دارد وی در بیان شهر «حران » گوید: حران بارویی سنگی داشته است... و در سه فرسخی جنوب آن محلی است موسوم به مشهد ابراهیم که گویند تولد حضرت ابراهیم آنجا است. (7)
آنچه تقریبا در تمامی مکانهای موجود موسوم به مشهد در ایران مشترک و حائز اهمیت است وجود امامزاده و یا بقاع متبرکه ای است که چنین مکانهایی را با نام مشهد همراه ساخته است. پیشینه بسیاری از این مکانها چندان روشن نیست و منابع موثقی که بیانگر وجه نامگذاری چنین مکانهایی باشد بسیار اندک است. در این مختصر به مکانهایی اشاره می کنیم که هویت و وجه نامگذاری آنان بر اهل تحقیق پوشیده نمانده است.
مشهد الرضاعلیه السلام
مشهد فرزند موسی آن خداوند دل و دین واله از انوار ذاتش پور عمران است این جا من ندانم چیست این جا، خفته گویی کیست این جا در خرد هرگز نگنجد آنچه پنهان است این جا نیست ریبت، نیست شبهت، چشم دل بگشا و بنگر کایتی محکم ز آیتهای قرآن است این جا... (8)
شهر مقدس مشهد مرکز استان خراسان تا آغاز قرن سوم هجری اهمیت چندانی نداشته است و به جای آن قریه ای به نام «سناباد» از توابع طوس بوده است، در سال 202 ه . ق حضرت رضاعلیه السلام پس از شهادت در این محل مدفون و به همین مناسبت این شهر را مشهد رضاعلیه السلام خواندند و به مرور زمان بر وسعت آن افزوده شد و سپس به اختصار مشهد نامیده شد. مشهد الرضاعلیه السلام در تواریخ گذشته به نامهای مشهد طوس و مشهد نوقان نیز آمده است. توضیح آن که نوقان یکی از شهرهای طوس قدیم بوده است. ابن حوقل گوید: «اگر طوس نیز در مجموع نیشابور باشد شهرهای آن: «رایکان، طبران، نوقان [وتروغوذ] است، قبر علی بن موسی الرضاعلیه السلام در سه فرسخی شهر نوقان است ». (9)
مشهد اردهال
مشهد اردهال واقع در استان اصفهان، در 40 کیلومتری غرب کاشان و در 60 کیلومتری قمصر قرار دارد. امامزاده مشهد اردهال مرقد علی بن امام محمد باقرعلیه السلام است که از مدینه به ایران آمد و در محلی که هم اکنون مدفن اوست به دست کفار شهید گردید. آثار نخستین آن به گفته راوندی (م 588ق) مربوط به قرن ششم و از جمله بناهای مجدالدین عبیدالله کاشانی برادر معین الدین مختص الملوک ابونصر، وزیر شهید سلطان سنجر است و این می رساند که مذهب تشیع از قرن ششم و در اوج قدرت اهل تسنن در کاشان رواج داشته است. از عصر صفویه این بقعه و بارگاه گسترش یافته و بر تزئینات آن افزوده شده است. همه ساله یکی از استثنایی ترین مراسم مذهبی به مناسبت حضور این بقعه و در روز جمعه ای که نزدیک هفدهم مهرماه است برگزار می شود. در این روز اهالی فین (کاشان) با چوبهای بلند به بقعه آمده قالی آستانه را سر دست به طرف نهر آبی در خارج بقعه برده و با چوبها به شستن قالی به یاد روز به شهادت رسیدن امامزاده سلطانعلی می پردازند. این روز در منطقه کاشان معروف به قالی شویان است. (10)
مشهد امامزاده محمد - مشهد تفرش
مشهد تفرش در شرق شهر تفرش واقع در استان مرکزی (اراک) در مدخل ورودی راه دستگرد پوگرد قرار گرفته است. این مکان به مناسبت مزار امامزاده محمد فرزند موسی پسر جعفر «مشهد» نامیده می شود. این مکان را در گذشته محله تکیه می نامیدند و به نظر می رسد پیش از آن که تکایای محلات شهر تفرش ساخته شوند مردم چال تفرش مراسم سوگواری دهه محرم را در محله تکیه در مجاورت مزارع امامزاده محمد برگزار می کرده اند. (11) عباس فیض می نویسد: «مدفون در این بقعه جد اعلای سادات افطسی تفرش است و در این صورت نسبنامه وی چنین است «ابومحمد حسن بن ابی عبدالله حسین بن علی بن عمربن حسن الافطسی بن علی اصغر بن الامام زین العباد علی بن الحسین » در تاریخ قم نیز تصریح شده که ابومحمد حسن مزبور در قریه ترخوران رحل اقامت افکند و در همان جا رحلت نمود و دفن شد. مشهد امامزاده محمد از بناهای عصر صفویه بوده و آراسته به کاشیکاری، تزیینات، گچبری و نقاشی همان دوره است. مزار امامزاده محمد دارای بقعه، مرقد، صندوق منبت کاری شده، گنبد و چند ایوان و صحن است.» (12)
مشهد سر - بابلسر
مشهد سر نام قدیم شهر بابلسر واقع در استان مازندران بوده است، بابلسر به مناسبت این که سر امامزاده ابراهیم ملقب به اطهر برادر امام رضاعلیه السلام در آن محل به خاک سپرده شده مشهد سر نام گرفته است.
بقعه امامزاده ابراهیم در جنوب شرقی بابلسر واقع است که بنا بر معروف سر امامزاده ابراهیم آمل یا امامزاده ابراهیم قریه ماجرکجور در آن جا مدفون است و به همین دلیل محل مجاور آن را مشهدسر می خواندند. بنابر مشهور این امامزاده (ابراهیم ابوجواب) از فرزندان امامزاده محمدعابد بوده و در سفر خویشاوندان امام رضاعلیه السلام از مدینه به خراسان سرپرستی آنان را به عهده داشت و پس از رسیدن خبر شهادت امام علیه السلام خویشان وی به اطراف پراکنده شدند. ابراهیم از جمله ساداتی بود که به مازندران پناه جست و در همان جا به شهادت رسید. بنای امامزاده، برجی گرد با بامی مخروطی شکل است که بیست متر ارتفاع دارد. (13)
مشهد کاوه (مشهد آهنگران)
روستای مشهد کاوه واقع در استان اصفهان، شهرستان فریدن، بخش چادگان، در ساحل شرقی زاینده رود و در سی کیلومتری شهر داران قرار دارد. بنابر مشهور مشهد کاوه زادگاه کاوه آهنگر (قهرمان ملی ایران در شاهنامه) است. مؤلف نصف جهان فی تعریف الاصفهان در این خصوص گوید: «مخفی نماند که کاوه از ناحیه ای است که الحال به فریدن اشتهار دارد و معلوم نیست که این خروج و شورش در همان قریه واقع شده یا او به جهت کسب به شهر آمده و به شغل آهنگری مشغول بود. و در ذکر درفش کاویانی گوید عاقد و مبدع آن در قدیم مردی بود از ده «کودلیه » نام او کابی که بر بیوراسب پادشاه خروج کرد و پیش از او کسی نام رایت و علم نمی دانست وی به نقل از محاسن الاصفهان گوید: و آن دیه (کودلیه) که در ترجمه مذکور شد در این وقت به مشهد آهنگران معروف است و قبر کاوه و قارن در آن جا است و هر که آن جا رفته دیده و می داند و معلوم می شود که بعد از وفات نعش آنها را بدان جا که مولد آنها بوده است برده و دفن نموده اند.» (14)
همچنان که گذشت واژه مشهد به معنای محل شهادت در زمان اسلام و برخاسته از فرهنگ غنی اسلام بوده و نام این مکان تا صدر اسلام «کودلیه و یا به قولی کوالیه » بوده است و پس از اسلام آوردن ایرانیان این نام به مشهد تغییر نام داده و اکنون مقبره ای در مرکز روستا منسوب به مقبره کاوه آهنگر وجود دارد. میر سید جناب در «الاصفهان » تصریح نموده است که کاوه آهنگر رئیس جبه خانه و اسلحه سازی قشون از اهل فریدن بوده است و مقبره او در مشهد فریدن است.» (15)
مشهد مرغاب (مشهد ام النبی)
مشهد ام النبی یا مادر سلیمان همان مشهد مرغاب واقع در استان فارس، شهرستان مرودشت است. مشهد مرغاب واقع در دشت مرغاب محل پاسارگاد قدیم پایتخت کوروش کبیر و محل قبر اوست که عوام آن را قبر مادر سلیمان دانسته اند و به همین جهت آن محل را مشهد ام النبی یا مادر سلیمان نامیده اند. دکتر معین روستاهای مهم ناحیه را مرغاب، مادر سلیمان، قبر کوروش و پاسارگاد آورده است. (16)
مشهد الکوبه - اراک
مشهد الکوبه واقع در استان مرکزی شهرستان اراک، 45 کیلومتری شمال شهر اراک قرار دارد.
مؤلف سیمای شهر اراک در بیان زیارتگاهها و آثار باستانی اراک از بنایی به نام شاهزاده ابراهیم، از بناهای دوره صفویه و دارای گنبد اصلی چند ضلعی (12 ترک) و ضریح چوبی نفیس، در این روستا سخن به میان آورده است. (17)
مشهد میربزرگ (مرعشی) - آمل
مشهد میر بزرگ در آمل از شهرهای استان مازندران واقع شده و از جمله مکانهای تاریخی ایران است و منسوب به میرقوام الدین مرعشی است. امیر قوام الدین مسعود که منسوب به امام حسن عسکری علیه السلام است در حوالی آمل زاهد و گوشه نشین بود. جمعی معتقد و همراه او شده و امیر افراسیاب چلاوی که آن وقت حاکم مازندران بود نیز به وی گروید و کار سید بالا گرفت، طمع در تسخیر مازندران نمود چون افراسیاب به زیارت آمد چند کس در کمین قتل او بودند او را به قتل آوردند و مازندران از شنوران تا رستمدار بر سید قرار گرفت. سید قوام الدین در سنه 760 بر طبرستان مستولی گردید و به سلطنت آن نواحی برقرار شد. (18) بقعه کنونی میر بزرگ مرعشی متعلق به قرن یازدهم هجری است.
مشهد میقان - اراک
در روستای مشهد میقان واقع در استان مرکزی، شهرستان اراک، بخش فرمهین بنای امامزاده ای به نام محمد عابد و کاروانسرایی مخروبه و قدیمی از زمان شاه عباس قرار دارد. (19)
مؤلف سیمای اراک در ذکر امامزاده محمد عابد گوید: «این امامزاده یکی از بناهای مذهبی و مهم منطقه است که در 12 کیلومتری شمال شهر واقع است از بناهای دوره سلجوقی است که گنبد آن با طاق رومی و تمام دیوار آجر است و در دوره قاجاریه مرمت گردیده است. (20) شاید به سبب وجود امامزاده محمد عابد این مکان را مشهد نامیده اند...
پی نوشتها و مآخذ
1- برگرفته از فرهنگ آبادیها و مکانهای مذهبی کشور، دکتر محمد حسین پاپلی یزدی، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی،1367، ص
2- مشهد: محل حضور مردم، جای حاضر آمدن، جای شهادت، مدفن شهید; جمع: مشاهد، این کلمه به معنی محل کشته شدن کافران هم استعمال شده است (فرهنگ فارسی معین، ج 3، ص 4156). مشهد، جای حاضر آمدن مردمان، جای حاضر شدن، محضر مردم محضر... جای اثبات دعوی به مهر و گواهی اهالی، شهادتگاه و قبرستان شهیدان، جای استشهاد شهید، آنجا که شهیدی شهید شده است، شهادتگاه، مقربه، گورگاه، تربت، قبر، روضه و نیز آن که شوی او حاضر باشد نزد او (لغت نامه دهخدا، ج 45، ص 528).
3- دهخدا، لغت نامه، ج 45، ص 528.
4- معین، محمد، فرهنگ فارسی، ج 6، صص 1986-1985.
5- مستوفی، حمدالله، نزهة القلوب، دنیای کتاب، 1362، صص 54،173، 188.
6- لسترنج، جغرافیای تاریخی سرزمینهای خلافت شرقی، ترجمه محمود عرفان، انتشارات علمی فرهنگی، چاپ دوم، 1367، ص 83.
7- پیشین، ص 111. همچنین به مقابر قریش مشهد باب التین و مشهد کاظمین نیز گفته می شود. رک: آرامگاههای خاندان پاک پیامبرصلی الله علیه وآله و صحابه و تابعین، سید عبدالرزاق کمونه حسینی، ترجمه عبدالعلی صاحبی، بنیادپژوهشهای اسلامی، 1371، ص 315.
8- شعر از بدیع الزمان فروزانفر.
9- ابن حوقل، صورة الارض (سفرنامه ابن حوقل) ترجمه دکتر جعفر شعار، امیرکبیر، چاپ دوم،1366، ص 169.
10- حاج سید جوادی، احمد صدر و دیگران، دایرة المعارف تشیع، ج 2، سازمان دایرة المعارف تشیع، تهران، 1368، ص 471.
11- سیفی فمی تفرشی، مرتضی، سیری کوتاه در جغرافیای تاریخی تفرش و آشتیان، امیرکبیر، 1361، ص 65.
12- حاج سید جوادی، پیشین، ص 468.
13- همان، ص 403.
14- محمد مهدی بن محمدرضا الاصفهانی، نصف جهان فی تعریف الاصفهان، ترجمه دکتر منوچهر ستوده، امیرکبیر، چاپ دوم، 1368، ص 163-162.
15- جناب، میرسید علی، الاصفهان، انتشارات گلها و معاونت فرهنگی شهرداری اصفهان، اصفهان، 1371، ص 15.
16- معین، محمد، فرهنگ فارسی، ج 6، ص 1986.
17- محتاط، محمدرضا، سیمای شهر اراک، جلد اول، انتشارات آگاه،1369، ص 567.
18- حکیم محمد نقی خان، گنج دانش، جغرافیای تاریخی شهرهای ایران، به اهتمام دکتر محمد علی صوتی و جمشید کیانفر، انتشارات زرین،1366، ص 705.
19- معین، محمد، فرهنگ فارسی، ص 1986.
20- سیمای شهر اراک، ص 567.