مروری بر وقفنامه های قرآن براساس نسخه های کتابخانه آستان قدس رضوی
گروه فرهنگ و ادب اسلامی
وقف در جامعه اسلامی به عنوان یکی از سنتهای پسندیده همواره مورد توجه و علاقه مسلمانان بوده است و موقوفات به صورت گسترده و در زمینه هایی متنوع در جامعه آشکار شده است. از دیرباز وقف قرآن به مساجد، اماکن مقدسه و بقاع متبرکه وجهه همت واقفان متدین بوده است. آنان به قصد تقرب به خدا و خدمت به ساحت قدس امام علیه السلام و اظهار ارادت به عتبه مقدسه رضویه، نسخه های خطی نفیس خود را با ایمان و اخلاص تقدیم داشته اند.
در این مقال، از میان گنجینه غنی نسخ خطی قرآنهای وقفی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی مروری خواهیم داشت بر عناوین و القاب رجال (1) واقف و تاملی در شیوه وقفنامه نویسی آنان، و منتخبی از آن آثار به شرح زیر ارائه می گردد:
بخشهای مختلف وقفنامه ها
هر وقفنامه معمولا بخشهای زیر را در بردارد:
الف - عبارت عربی اول وقفنامه ها
وقفنامه ها معمولا با عبارات عربی که نمایانگر اعتقاد واقفان آنها است به صورت عبارتی کوتاه و گویا و گاه طولانی آغاز می شود. شواهد زیر از این قبیل است:
1 - بسم الله خیر الاسماء الحمدلله الواقف علی الضمائر المطلع علی السرائر و الصلوة والسلم علی خیر خلقه محمد و آله الاخیار و الاطهار و الابرار (ق 241). (2)
2 - بسم الله الرحمن الرحیم الحمدلله الواقف علی الضمائر و النیات المطلع علی السرائر و الخفیات و الصلوة والسلم علی خیر خلقه محمد صاحب المعجزات الباهرات و آله المعصومین (ق 230).
3 - هو الحق هذا الجزء من القرآن المجید الذی هو بشرف خط سید الاوصیا و حجة الله علی اهل الارض و السماء نفس الرسول و زوج البتول و ابی السبطین و امام الثقلین المخصوص باختصاص انما ولیکم الله المعزز باعزاز من کنت مولاه فعلی مولاه... وقف علی الروضه المنوره المقدسه المطهره الرضیه الرضویه علی ساکنها الف صلوة و سلام و تحیة (ق 6).
ب - عبارات فارسی اول وقفنامه ها
علاوه بر عبارت «وقف مؤبد و حبس مخلد» که در اکثر وقفنامه ها بچشم می خورد، واقفان عبارات دیگری جهت تبیین و توضیح وقف آورده اند که به عنوان نمونه چند شاهد ارائه می گردد:
1 - وقف مؤبد و حبس مخلد نمود این قرآن مجید و فرقان حمید را... خاقان جم خدم و قاآن فرشته حشم آن که به او فخر کند عز و جاه نام خوشش فتحعلی پادشاه
دام ظله به روضه سلطان الاولیا و برهان الاتقیاء ثامن الائمة النجباء و خدام و زائرین این روضه با احترام که از تلاوت آن مستفیض گردند. ق 108.
2 - وقت مخلد و حبس مؤبد نمود... قزاق خان این قرآن و فرقان حمید را بر مزار مرحومه مغفوره ... مهرالنساء صبیه خود که واقع است در تکیه... آستانه متبرکه منوره مطهره مقدسه امام ثامن ضامن مفترض الطاعة واجب العصمة بیرون نبرند در همانجا هر یک از مؤمنین که خواهند، تلاوت و قراءت نموده ثواب آن به روح مغفوره صلاحیت و فضیلت و تقوی شعار. ق 257.
3 - وقف مؤبد و حبس مخلد صحیح شرعی نموده شد حسبة لله و طلبا لمرضاته این یک جلد کلام الله مجید بر حرم مطهر حضرت ثامن الائمه اعنی علی بن موسی الرضا علیه الآف التحیة و الثناء و بر رواق مطهر آن برگزیده انام که مؤمنین و مؤمنات در آن تلاوت نمایند و بعد از فراغت از تلاوت این حقیر فقیر سراپا تقصیر واقف را به دعای خیر یاد و شاد نمایند. ق 447.
ج - شرایط وقفنامه ها
در اکثر وقفنامه ها عبارت: لایباع و لایوهب و لایرهن که هیچ کس حق فروش و بخشش و رهن را ندارد آمده است، همچنین واقفان برای استمرار موقوفات شرط یا شرایطی را در ضمن وقفنامه ها آورده اند که شواهد زیر از این قبیل است:
1 - از اطراف حرم مبارک بیرون نبرند مگر بجهت تعمیر. ق 159.
2 - از آن موضع شریف و محل منیف نقل و تحویل ننمایند. ق 230.
3 - مقرر آن که از حرم محترم و کتابخانه تحویل و نقل نکنند. ق 108.
4 - مشروط آن که این قرآن مجید را از ضریح مبارک بیرون نیارند و در روی صندوق اطهر انور گذارند و در وقت تنظیف ضریح مقدس یکنفر قاری در این چند ساعت زمان اشتغال به این امر مبارک است تلاوت کنند و بعد از فراغ یا در همان مکان مقدس یعنی صندوق اقدس بگذارند، فمن بدله بعد ما سمعه. فاثمه علی الذین یبدلونه... . ق 109.
5 - بدست اطفال بی تمیز ندهند و بخارج حرم مطهر نبرند. ق 181.
د - لعن و نفرین در وقفنامه ها
نکته دیگری که در پاره ای از وقفنامه ها خودنمایی می کند نگرانی واقفان از تغییر و تبدیل شرایط وقف است. از این رو نفرین و لعنت خدا و رسول را برای متخلفان خواسته اند.
1 - فروشنده در لعنت خدا و نفرین رسول باشد. ق 1047.
2 - بیرون برنده قرآن مزبور از مزار مزبور و فروشنده و خرنده... و سایر تصرفات تصرف کننده وقف به لعنت حق سبحانه و تعالی و نفرین رسول صلوات الله علیهم اجمعین گرفتار و از رحمت الهی بی بهره گردد. ق 257.
ه - ثواب وقف
واقفان قرآن کریم به قصد قربت حضرت حق و ارادت به ساحت قدس علی بن موسی الرضاعلیه السلام قرآن های خویش را وقف نمودند و ثواب تلاوت آن را نیز به روح امام همام و یا به روح پدر یا مادر خود واقف اختصاص داده اند.
1 - در حرم مطهر یا عمارات متبرکه به تلاوت آن اشتغال نمایند و ثواب تلاوت و قراءت را هدیه به ارواح مطهرات ائمه معصومین صلوات الله علیه اجمعین نمایند و استمداد از ارواح طیبین ایشان جسته روح کثیر الفتوح واقف معظم الیه و والدین بزرگوار ایشان را به قراءت سوره مبارکه حمد و توحید یاد و شاد نمایند. ق 231.
2 - ثواب آن را مفوض و مرجوع فرمود به روح کثیر الفتوح والدین خود... مبرورون مرحوم مهدی لشکرنویس... که در یوم لاینفع مال و البنون الامن اتی الله - بقلب سلیم عاید روزگار ایشان گردد. ق 584.
و - تولیت
تولیت عهده دار انجام امور موقوفه است که از طرف واقف به این سمت گماشته شده و در هر عصری واقفان مراقبت از قرآنها را به متولیان جلیل الشان آستان قدس رضوی تفویض نموده اند:
1 - تولیت قرآن مزبور به عالیجاه تولیت و صدارت پناه سلاله السادات میرزا محمدعلی و بعد از فوت معظم الیه با متولیان عظام این روضه عرش احترام. ق 108.
2 - تولیت آن را مفوض نمودم هر عصرا بعد عصر و قرنا بعد قرن که جملگی مؤمنین و مؤمنات را ماذون سازد بتلاوت آن در مزار مزبوره. ق 257.
3 - تولیت وقف مزبور را به جناب واقف معظم الیه مفوض نمود به متولیان جلیل الشان سرکار فیض آثار در هر عصری از اعصار در حفظ و ضبط آن فراشان آستانه منوره را مامور فرمود که محبوس نگذارند و به اطفال بی تمیز ندهند. ق 231.
ز - نام و صفات واقفان
در خلال وقفنامه ها صفاتی برای واقفان آمده است که بیانگر خضوع و ارادت به پیشگاه قرآن و عتبه مقدسه امام همام می باشد:
1 - الواقف هو تراب اعتباها و المفتخر بخدمة بابها اعنی سید سلاطین زمان ... المظفر شاه عباس الحسینی الموسوی الصفوی. ق 6.
2 - وقف مخلد روضه رضیه رضویه ملکوتیه لاهوتیه نمود این قرآن مجید و فرقان حمید را کمترین خلق الله محمد معصوم وزیر سابق مازندران. ق 230.
3 - ... بعد از فراغت از تلاوت این حقیر فقیر سراپا تقصیر واقف را به دعای خیر یاد و شاد نمایند. ق 447.
ح - عبارات پایانی وقفنامه ها
بسیاری از متون وقفنامه ها پس از ذکر عبارت «لایباع ولایوهب و لایرهن » گاه به تمام یا بخشی از آیه «فمن بدله بعد ما سمعه فانما اثمه علی الذین یبدلونه ان الله سمیع علیم » (سوره بقره / آیه 181) نیز مزین شده است. شواهد زیر بدین قرار است:
1 - لایباع و لایوهب و لایرهن مقرر آن که در روضه مطهره مزبور تلاوت نموده فمن بدله بعد ما سمعه فانما اثمه علی الذین یبدلونه وقفا صحیحا شرعیا من شوایب الشک و الریب و کان ذلک فی یوم الخمیس شانزدهم شهر صفر ختم بالخیر. .. . ق 230.
2 - فمن بدله بعد ما سمعه فانما اثمه علی الذین یبدلونه و صیغه وقف جاری و واقع شد فی شهر جمیدی الثانی من شهور سنه 1283. ق 109.
ط - نقش و هیات مهرها
گاه واقفان در پایان وقفنامه مهری که در آن «بسم الله الرحمن الرحیم » و یا حدیث: «انا مدینة العلم و علی بابها» نقش شده بود می زدند چند نمونه زیر از این قبیل است:
1 - مهر بیضی شکل که در آن حدیث شریف «انا مدینة العلم و علی بابها» حک شده است. ق 182.
2 - مهر بسم الله الرحمن الرحیم که بر آن عبارت وقف روضه رضویه بطور مورب نوشته شده است. ق 845.
3 - نقش مهری به هیات تاج با عبارت وقف روضه رضویه علیه السلام. ق 466.
ی - بیت و مصراع پایانی
پاره ای از واقفان خوش ذوق نام خود را در میان بیت شعری می آوردند تا از این راه اعتقاد و ارادت خود را بنمایانند شواهد زیر بدین قرار است:
1 - کسی را که باشد محمد نصیر سزد گرد نهد بر ثریا سریر
ق 100
2 - ندید کس به قرآنها نظیر این قرآن. ق 242.
3 - الهی گر شود لطف تو همراه شود گرگین ز مقبولان درگاه
ق 485
4 - آن که خاک در علی ولی است محسن بن محمد داعی است
ق 633
شیوه نگارش چند وقفنامه
هرچند وقفنامه های قرآن به اقتضای موضوع و هدف واحد محتوای یکدستی دارند و بسیاری از عبارات و ترکیبات عینا تکرار می شود ولی شیوه نگارش نویسندگان وقفنامه ها در زمانهای مختلف متفاوت و گاه متغایر است بعضی از ابتدا تا انتها عربی، پاره ای با ویژگیهای لغوی و رسم الخطی پارسی با عبارات کوتاه و دسته ای ترکیبی از هر دو شیوه را داراست، چند نمونه زیر مبین این موضوع است:
ابوالقاسم منصوربن محمدبن کثیر وزیر سلطان محمود غزنوی یکی از قدیمترین واقفان قرآن کریم به آستان قدس رضوی است وقفنامه خود را چنین می نویسد:
سبله ابوالقاسم منصوربن محمدبن کثیر علی المشهد بطوس فی شهر ربیع الاول سنة ثلاث و تسعین و ثلثمائة ابتغاء لوجه الله و طلبا لمرضاته لایباع و لایوهب و لایورث غفرالله له و لوالدیه. ق 96.
واقف دیگری به نام حاج حسن بن سپهسالار بن علی مازندرانی وقفنامه قرآن مترجم خود را که با ویژگیهای لغوی و رسم الخطی قرن ششم است بر قاعده فارسی قدیم و بدین شکل می نگارد:
این سی پاره جمله قرآن وقف است به مشهد سید رضاعلیه السلام خدای تعالی برای مسلمان مؤمن رحمت کناد چون بیند یا بخواند دعای خیر در کار فرمایند، این بیچاره ضعیف حاجی حسن بن اسفهسالار بن علی مازندرانی دریغ ندارد حسبة لله تعالی را. ق 34.
دیگر وقفنامه سلطان حسین صفوی بر «مصحف بابری که به خط اختراعی و دشوار ظهرالدین محمد بابر مؤسس سلسله تیموری هند نوشته شده است »: (3)
بسم الله الرحمن الرحیم
الحمدلله الواقف علی السرائر المطلع علی الضمایر و الصلوة و السلام علی سیدنا محمد اشرف الاوایل و الاواخر و علی آله الموقوف علی ولائهم غفران الکبایر و الصغایر، و بعد غرض از تنمیق این کلمات بصدق نیت حقیق آنست که کمترین کلب آستان امیرالمؤمنین تراب عتبه ائمه معصومین سلطان حسین صفوی موسوی حسینی وقف مؤبد و حبس مخلد نمود، این مجلد قرآن مجید منسوب بیکی از ائمه معصومین صلوات الله علیهم اجمعین را به این نهج که کتابدار سرکار فیض آثار امام مؤمنان و مقتدای کون و مکان قرة العین سیدالوری ثامن الائمه الهدی ابوالحسن علی بن موسی الرضا علیه الصلوة و التحیة و الثناء در کتابخانه آن امام معصوم آن را ضبط نموده، هر یک از زوار کرام آن مضجع منور و مرقد مطهر که به کتابخانه مبارکه مزبور وارد شوند و اراده نمایند به زیارت و تقبیل خط مبارک آن حضرت مشرف شوند، و اگر توانند خواند در کتابخانه مبارکه تلاوت نمایند و از آنجا بیرون نبرند. وقفا صحیحا شرعیا لازما مؤبدا مخلدا بحیث لایباع و لایوهب و لایورث و لایرهن الی ان یرث الله الارض و من علیها و هو خیر الوارثین، تغییر دهنده وقف مزبور به لعنت ابدی و سخط سرمدی گرفتار گردد و کان ذلک فی شهر جمیدی الثانیه من شهور سنة تسع عشرة و مائة بعد الالف من الهجرة النبویة علی مهاجرها الف صلواة و سلام و تحیه. (4)
وقفنامه زیر از نظر شیوه نگارش و سادگی بیان و احتوای موازین وقف و کمی عبارت قابل دقت است:
بسم الله الرحمن الرحیم
هو الواقف علی الضمائر و الاسرار وقف مؤبد و حبس مخلد نمود آقای حسین رادیو این یک جلد کلام الله شریف را به کتابخانه آستان قدس طبق شرایط مقرره دیگر از مصاحف شریفه کتب خطی کتابخانه مبارکه صیغه وقف چنین جاری شد. تحریر فی 21 شعبان المعظم 1367 مطابق تیرماه 1327. ق 1949.
عناوین و القاب در قرآنها خطی وقفی
استفاده از عناوین و القاب در فرهنگ اسلام سابقه طولانی دارد، چنان که حضرت ابراهیم علیه السلام «خلیل » و حضرت موسی علیه السلام «کلیم » و حضرت محمدصلی الله علیه وآله «امین » لقب یافته اند. امامان شیعه نیز هر یک القابی خاص دارند، (5) سلاطین و فرمانروایان، امرا و خانواده ها، هر یک فراخور خویش، با القاب و عناوینی خاص ممتاز می شدند در این جا نام گروهی از طبقات واقفان قرآن به ترتیب تاریخ وقف آورده می شود. (6)
سلاطین:
1 - سلطان ابراهیم قطبشاه پادشاه گلکنده دکن «قرآن شماره 106 / وقفی 970».
2 - شاه عباس اول (ق 49 / وقفی 1005 ه . ق) و (ق 6 و17 و27 / وقفی 1008) و (ق 42 و47 / وقفی 1009) و (ق 186 / وقفی 1017) و (ق 11 / تاریخ وقف ندارد ساخت جلد 1295 ه . ق است) و ق 12 / تاریخ وقف هنگام وصالی بریده شده).
3 - نورالدین محمد جهانگیر پادشاه تیموری هند ق 137 / احتمالا1037
4 - سلطان عبدالله قطبشاه پادشاه گلکنده دکن ق 291 / وقفی 1051
5 - شاه سلیمان صفوی (ق 154 / وقفی 1090)
6 - سلطان حسین صفوی (ق 134 / وقفی 1108) و (ق 773 / 1110) و (ق 50 / وقفی 1119)
7 - فتحعلیشاه قاجار (ق 108 / وقفی 1233)
این نکته یاد کردنی است که «شاهان صفوی برخلاف سلسله های پیشین چندان عناوین افتخارآمیز شخصی به خود نمی گرفتند اما به رسم عادت خود بر اطلاق نام کلب آستان علی علیه السلام اصرار می ورزیدند (7) و با آوردن عباراتی چون کمترین کلب آستان امیرالمؤمنین ارادت خود را به پیشگاه امامان و معصومان اظهار می داشتند».
القاب همراه با عنوان «الدوله »:
پس از این که خلیفه مستکفی «333-334 ه . ق » به برادران بویه لقب معزالدوله و عمادالدوله و رکن الدوله اعطا نمود (8) بتدریج القاب با پسوند الدوله به فرماندهان و وزراء نیز داده شد.
1 - مشیرالدوله ق 1274 / وقفی 1273 2 - طهماسب میرزا مؤیدالدوله ق 109 / وقفی 1283 3 - حمزه میرزا حشمت الدوله امیر جنگ ق 125 / وقفی 1288 4 - شمس الدوله ق 352 / وقفی 1284 5 - مؤیدالدوله ابوالفتوح میرزا فرزند حسام السلطنه ق 1673 / وقفی 1300 6 - رکن الدوله محمدتقی میرزا والی خراسان و سیستان ق 279 / وقفی 1301 7 - معتمدالدوله فرهاد میرزا فرزند عباس میرزا ق 1681 / وقفی 1301
القاب همراه با پسوند «الدین »:
این عنوان از قرن پنجم هجری رایج گردید و بیشتر مختص حکمرانان، وزرا و فرماندهان مسلمان بود بر اثر استفاده زیاد بتدریج در ردیف عناوین دیوانی و معمولی قرار گرفت و سرانجام جزء نامهای شخصی اشخاص درآمد. (9)
1 - جمال الدین علی بن اسماعیل ق 56 / وقفی 535 2 - کریم الدین جمال الاسلامی ابوالحسن بن ابی الفضل ق / 584 ق 3 - خواجه مظفرالدین پتکچی استرآبادی ق 63 / وقفی 920 4 - بهاءالدین علی بن قوام الدین موسوی ق 28 / وقفی 5 - نورالدین قلی کوتوال اصفهانی ق 210 / وقفی 1020 6 - شمس الدین محمود زین الدین خوزانی ق 1887 / وقفی 1347
لقب «بیک »، «بیگ »، «بک »
عنوان «بیک » به شاهزادگان و نجبا داده می شد. این کلمه از قرن پنجم هجری به بعد در آخر بعضی اعلام مثل طغرل بیک، یوسف بیک به عنوان لقب ذکر می شده است و در عهد صفویه عنوان تشریفاتی افراد قزلباش بوده و بعد در غالب بلاد ایران و ماوراءالنهر عنوان حکام محلی بود. (10)
1 - ولی بیگ کیسی اردوبادی ق 190 / وقفی 1072 2 - الله وردی بیک ق 1769 / وقفی 1111 3 - حاجی محراب بیگ دربندی ق 280 / وقفی 4 - محمدبیک بزار ساوه ی ق 661 / وقفی 1121 5 - امام قلی بیک یوزباشی ق 990 / وقفی 1135 6 - محمد حسن هروی بن جعفر بیک ق 170 / وقفی 1218
خواجه
به معنی کدخدا، رئیس خانه، سید، آقا، حکیم، دانا و... است.
این واژه لقب گونه ای است که برای تکریم به ابتدای نام اشخاص اضافه می شده است.
1 - خواجه یاراحمد بن خواجه سلطان محمد نیشابوری ق 638 / وقفی 921 2 - میر زین ولد خواجه یار محمد جارخسی ق 117 / وقفی 1044 3 - غلامعلی خواجه باشی ق 159 / وقفی 1291 4 - آغه سهیل خواجه ق 111 / وقفی
امیر
به معنی پادشاه، فرمانروا، سلطان، خلیفه. این کلمه که با الف و لام تعریف یا بدون آن بر روی سکه های عربی و اسلامی دیده می شود، اصلا برای خلفا وضع شده است. بخصوص وقتی که با الفاظ «المؤمنین » یا «المسلمین » اضافه شود، سپس به رؤسای سپاه و حکام و ارباب سیاست اطلاق شده. (11)
1 - امیر سید علی حسینی ق 59 / وقفی 940 2 - امیر محمدرضا استرآبادی ق 84 / وقفی 1011 3 - میرحلیم بدخشانی ق 1859 / وقفی 1061 4 - میرسید علی اصفهانی ق 1919 / وقفی 1175 5 - امیر نور محمدخان تالیر فرمانفرمای مملکت سند ق 141 / وقفی 1236 6 - میرحسینی ولد میر اشرف الحسینی ق 968 / وقفی 1241 7 - میر شاه اسدالله بن میرعلی طباطبایی ق 1047 / وقفی 1046
خان
رئیس، امیر، بزرگ. «لقب گونه ای است که در آخر اسماء مردان درآید و پس از سلطه مغول این لقب در ایران متداول شد و پیش از آنان این کلمه بدین گونه دیده نمی شود و مترادف آقا، خواجه، مهتر، است...» (12)
1 - ابوتراب ملقب به اعتمادخان فرزند میرزا غیاث الدین محمد رازی ق 153 / وقفی ربیع الثانی 1040 ق 2 - قزاق خان ق 257 / وقفی 1079 ه . ق 3 - علی بن نجفقلیخان زنگنه ق 136 / وقفی 1098 ه . ق 4 - خدایار خان بهادر ثابت جنگ عباسی ق 122 / وقفی 1148 ق 5 - محمدحسین خان بیگلربیگی ایل چمشگزک و خبوشان ق 113 / وقفی 1155 ق 6 - رضا قلی خان گرایلی ق 608 / وقفی 1172 ه . ق
میرزا
اسم مرکب مخفف میرزاده و امیرزاده. بیشتر از القاب شهزادگان بود و در اصل امیرزاد بود که الف آن از کثرت استعمال حذف شده و بر کسی که مادرش علویه باشد نیز اطلاق شود. (13) به مردم شریف و پاک نژاد، کاتب و نویسنده و منشی، دفتردار و حسابدار نیز گفته اند.
1 - میرزا نظام الملک نظام الملکی ق 255 / وقفی 1063 ه . ق 2 - میرزا نورالله بن دیانت خان ق 213 / وقفی 1071 ه . ق 3 - میرزا ابوالحسن مستوفی ق 227 / وقفی 1088 ه . ق 4 - میرزا محمد معصوم ق 230 / وقفی 1119 ه . ق 5 - میرزا سید علی ق 182 / وقفی 1120 ه . ق 6 - میرزا حسین بن حاجی قاسم بیات ساکن احمد شاهی (قندهار) ق 204 / وقفی 1224 ه . ق
قاضی
1 - قاضی رفیع الدین حسینی ق 1497 / وقفی 1043 ه . ق 2 - قاضی جهان حسنی ق 147 / وقفی اوایل قرن 12
ملا
1 - ملا محمدتقی سبزواری ق 175 / وقفی 1203 ه . ق 2 - ملا محمد جوانشیر ق 953 / وقفی 1230 ه . ق 3 - ملا محمد شریف تربتی ق 427 / وقفی 1287 ه . ق 4 - ملا حسین کاشی ق 1133 / وقفی 1289 ه . ق 5 - ملا جعفر ق 1811 / وقفی 1295 ه . ق 6 - ملا جواد ق 353 / وقفی 1305 ه . ق
شیخ
1 - شیخ محمد فقیه الاسلام نجفی قندهاری ق 380 / وقفی 1317 ه . ق 2 - شیخم سوداگر ق 416 و417 و419 / وقفی نامعلوم 3 - شیخ حسین نجفی ق 2068 / وقفی 1337 ه . ق 4 - شیخ محمود شهیدی ق 1900 / وقفی هفتم شهریور ماه 1323
حاجی
1 - حاجی کافور صاحب جمع خزانه عامره ق 685 / وقفی 950 ه . ق 2 - حاجی نهال ق 631 / وقفی 1047 ه . ق 3 - حاجی محمدکاظم سبزواری ق 468 / وقفی 1190 ه . ق 4 - حاجی محمدرضا افشار هروی ق 647 / وقفی 1196 ه . ق
سید
1 - سید اسماعیل یزدی ابن میرزا محمدعلی ق 217 / وقفی 1247 ه . ق 2 - سید ابوالحسن دستغیب و حسن خلیلی ق 1761 / وقفی 1330 ه . ش 3 - سید عبدالله نسابه ق 1585 / وقفی تیرماه 1341 4 - سید مرتضی هاشمی ق 1581 / وقفی آذرماه 1343 5 - سید محسن حسینی ق 1761 / وقفی بهمن ماه 1353 6 - سید احمد بنی هاشمی ق 2178 / وقفی اردبیهشت 1359
کربلایی
1 - کربلایی محمد مؤمن ق 1004 / وقفی 1196 ه . ق 2 - کربلایی حسن کرمانی ق 1818 / وقفی 1233 ه . ق 3 - کربلایی حسن ازغدی ق 188 / وقفی 1239 ه . ق 4 - کربلایی محمد حسن نانوا ق 1133 / وقفی 1289 ه . ق
مشهدی
1 - مشهدی علیمحمد کسمایی ق 1844 / وقفی 1253 ه . ق 2 - مشهدی احمد تبریزی ق 646 / وقفی 1254 ه . ق 3 - مشهدی محمد بزار ق 2175 / وقفی 1260 ه . ق 4 - مشهدی صباغ قزوینی ق 1850 / وقفی 1365 ه . ق
آقا
1 - آقا صورت ق 559 / وقفی 1184 ه . ق 2 - آقا محمد حسن ولد ملا محمدتقی سبزواری ق 175 / وقفی 1202 ه . ق 3 - آقا رجبعلی ولد آقا اسماعیل ق 458 / وقفی 1210 ه . ق 4 - آقا زین العابدین ق 1972 / وقفی 1272 ه . ق
نام و نسبت شهری
1 - اسماعیل سلمانی رازی ق 378 / وقفی 824 ه . ق 2 - محمدعلی شیرازی ق 1467 / وقفی 1014 ه . ق 3 - فتح الله همدانی ق 176 / وقفی 1048 ه . ق 4 - محمد صفی بن محمدرضا طالقانی ق 493 / وقفی 1113 ه . ق
نام و نام خانوادگی
1 - سلمان بن علی جابری الانصاری ق 645 تا 672 / وقفی 977 ه . ق 2 - ظاهرا نور محمد قریشی ق 300 / وقفی 1153 ه . ق 3 - محمد ولی زعفرانلو ق 2122 / وقفی 1214 ه . ق 4 - رضا منزوی ق 1545 / وقفی 1335 ه . ش
یادداشتها
1- نام و مشخصات زنان واقف در مقاله «وقفنامه های قرآن و طبقات زنان واقف »، تقدیمی به کنگره کتاب و کتابخانه در تمدن اسلامی آمده است.
2- در سراسر مقاله حرف «ق » نشانه قرآن و شماره همراه آن شماره ثبت کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی است.
3- احمد گلچین معانی، «مصحف بابری »، نامه آستان قدس، شماره بیستم، نوروز 1344، ص 60.
4- احمد گلچین معانی، راهنمای گنجینه قرآن، کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، اسفندماه 1347، ص 181، الی 184.
5- کتاب جنات الخلود، تهران، کتابفروشی ادبیه، خط، طاهر خوشنویس 1337، ص 14 الی 41.
6- در این مقاله از سه کتاب ارزشمند زیر مکرر استفاده شده که شماره قرآنها و تاریخ وقف از اهم آن است و برای جلوگیری از تطویل کلام از هر طبقه فقط چند شاهد ارائه گردید.
الف: احمد گلچین معانی، راهنمای گنجینه قرآن، همان.
ب: محمد آصف فکرت، نسخ خطی قرآنهای مترجم، کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، بهمن 1363.
ج: محمد جعفر یاحقی، فرهنگنامه قرآنی، آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهشهای اسلامی، ج 1، تیرماه 1372، مقدمه، ص 34-88.
7- غلامرضا زرین چیان، «القاب و عناوین در ایران بعد از اسلام »، مشکوة، شماره 43، تابستان 1373، ص 59.
8- فرهنگ فارسی معین ذیل واژه آل بویه.
9- غلامرضا زرین چیان، همان ماخذ.
10- لغت نامه دهخدا، ذیل واژه «بیک ».
11- همان ماخذ، ذیل واژه «امیر».
12- همان ماخذ، ذیل واژه «خان ».
13- همان ماخذ ذیل واژه «میرزا».