طی دویست سال اخیر روحانیون در رشد و ترقی و توسعه تمامی اقوام قفقاز از جمله آذربایجان نقش مهمی داشته اند. یکی از آنها دانشمند و اسلام شناس مشهور و روحانی معروف ملاعبدالسلام آخوندزاده از روحانیونی است که در قفقاز به درجه شیخ الاسلامی رسید.
ملا عبدالسلام آخوندزاده 154 سال قبل یعنی در1843م [1223 شمسی] در شهر «سلیان » آذربایجان در یک خانواده روحانی متولد شد. او نزد پدر خویش تحصیل علوم کرد و در مدت کوتاهی خواندن و نوشتن به زبانهای عربی و فارسی را آموخت. کتابخانه بزرگ پدرش مدرسه او گردید. وی با بهره گیری از همین کتابخانه امکان یافت در سن جوانی قرآن را بیاموزد و در همین کتابخانه با آثار پرارزش و گوناگون در موضوعات تاریخ و فلسفه اسلام آشنا شد. وی با تحصیل در مدرسه دینی «سلیان » اطلاعات علمی خود را گسترش داد و تعمیق بخشید. هنوز جوان بود که در موقع شخصیتی متخصص در علوم دینی توجه همگانی را به خود جلب کرد. به این خاطر بود که در سال 1861م [1241 ش] به تفلیس رفت و در مدرسه دینی وابسته به اداره روحانی مسلمانان قفقاز به تدریس زبانهای عربی و فارسی پرداخت. عبدالسلام معلم در همین مدرسه به مدت هفت سال به آموزش علوم اسلامی و زبانهای فارسی و عربی پرداخت و با تبلیغ و تدریس نسل حاضر را با عقاید اسلامی آشنا ساخت. نفوذ عبدالسلام آخوندزاده در اینجا به جایی رسید که در سال 1878م [1258 ش] از طرف «سمیناریای گوری » (1) گرجستان دعوت به کار شد و در این مدرسه به عنوان مدرس زبان آذربایجانی و علوم شریعت به فعالیت پرداخت و صدها جوان را با علوم قرآنی و شریعت آشنا ساخت. در سایه زحمات و فداکاری وی نسل جدیدی از افراد کاملا آشنا با علوم اسلامی و بخصوص تشیع تقدیم آذربایجان شد. او همچنین محصلان این انستیتو را با نماز و روزه و احکام و عبادات مختلف عادت داد. در بعد آموزش زبان فارسی نیز عبدالسلام خدمات زیادی انجام داد. او حتی برای استفاده محصلان، جزوه ای درسی به نام «مفتاح لسان فارسی » نوشت و در 1891م [1271 ش] آن را به صورت کتاب چاپ کرد و در اختیار محصلان قرار داد.
به خاطر همه این کوششها، عبدالسلام متجاوز از یک قرن پیش یعنی در سال 1894م [1274 ش] زمانی که هنوز 51 سال بیشتر نداشت به درجه شیخ الاسلامی رسید. عبدالسلام آخوندزاده یکی از نخستین آذربایجانیانی است که در قفقاز به این درجه عالی دینی رسید. او همچنین در همین سال به ریاست اداره روحانی مسلمانان قفقاز در تفلیس برگزیده شد و تا آخر عمر در این سمت فعالیت کرد. در سایه رهبری عاقلانه وی بود که «اداره روحانی مسلمانان قفقاز» در میان این نوع اداره های وابسته به سایر مسلمانان در کل روسیه صاحب نفوذ زیادی شده بود.
شیخ الاسلام عبدالسلام آخوندزاده آذربایجانی در 18 نوامبر1907م [27 آبان 1287 ش] در شهر تفلیس وفات یافت.
عبدالسلام آخوندزاده دارای آثار علمی زیادی بوده که تاکنون حفظ و نگهداری شده است.
آثار وی دو گونه است:
1 - تحقیقات در مورد زبان فارسی و صرف و نحو
از این نوع می توان «مفتاح لسان فارسی »، «صرف مختصر»، «خط تعلیق و نستعلیق » را نام برد.
2 - آثار دینی، تاریخی و تربیتی
از این نوع می توان «وعظ و نصیحت » در1903م [1283 ش]، «رسالة الاحکام » (1903)، «عمدة الاحکام » (تبریز 1300 ق)، «کتاب معلم اطفال » در1897م [1277 ش] را نام برد.
همه این آثار با استناد به تاریخ اسلام، کلام و نصایح پیامبر اسلام(ص) نوشته شده است. کتاب «تاریخ پیغمبران مقدس » از میان تمامی آثار عبدالسلام آخوندزاده در موضوع اسلام، جایی ویژه دارد. این اثر ارزشمند در 1892م [1272 ش] نوشته شد و در سالهای 1893م، 1901م،1993م در باکو به صورت کتاب منتشر شد. در این اثر ارزشمند که یک مقدمه و دو فصل را در برمی گیرد نگاهی علمی به تاریخ دوران آدم تا خاتم(ص) افکنده شده و تولد، راه زندگی، باور و اعتقاد، هابیل و قابیل و پیغمبرانی چون نوح، ابراهیم، اسماعیل و یوسف منعکس شده است.
عبدالسلام آخوندزاده همچنین حیات پرمعنا و پر از حوادث حضرت پیغمبر(ص) و مبارزات بزرگ و آموزنده وی را مطالعه و جمعبندی نموده است.
کتاب «تاریخ پیغمبران مقدس » هنوز هم در آذربایجان به عنوان اثری علمی و منبعی در پژوهشهای تاریخی و تاریخ اسلام دارای ارزش والایی است.
پی نوشت:
1- انستیتوی علوم تربیتی در گرجستان که به تربیت آموزگاران از اهالی قفقاز برای تدریس در مدارس محلی می پرداخت. بسیاری از شخصیتهای مهم جمهوری آذربایجان از جمله موسیقیدان، نویسنده، سناریست و روزنامه نگار مشهور و بنیانگذار موسیقی نوین در شرق یعنی عزیز حاجی بیک اف فارغ التحصیل همین انستیتو بودند - م.
