بر اساس حدیث معروف ثقلین که پیامبر(ص) فرمود: من برای شما دو چیز گزارده ایم: 1. کتاب خداوند 2 عترت خودم، امامان معصوم(ع) هم عدل قرآن هستند و آنان بیش از هر کسی به تفسیر و تأویل قرآن، برتری دارند. از امام صادق(ع) در ذیل تفسیر این آیه «....و ما یعلم تأویله الا اللّه و الراسخون فی العلم»(22)، روایت شده که: «نحت الراسخون فی العلم و نحن نعلم تأویله».(23)
راسخان در علم ما هستیم و ما به تأویل قرآن علم داریم و امام رضا(ع) به شهادت تاریخ، همچون دیگر امامان(ع) عالم ترین فرد در روزگار خود بوده است، بدیهی است علم، عالم و پرسشگری و مقوله هایی از این قبیل در نگاه ایشان، بیش از دیگران، دارای ارزش بوده است. ابراهیم ابن عباس درباره شخصیت علمی امام رضا(ع) این گونه گزارش می کند:
«ما رأیت الرضا(ع) یسئل عن شی ء قط الّاعلم و لا رأیت اعلم منه بما کان فی الزمن الاول الی وقته و عصره و کان المأمون یمتحنه بالسؤال عن کل شی ء فیجیب فیه و کان کلامه و جوابه و تمثله انتزاعات من القرآن.»(24)
هر گز ندیدم امام(ع) در برابر پرسشی، جواب نگوید. عالم تر از او ندیدم و بارها مأمون از مسائل مختلف از او می پرسید و ایشان پاسخ می دادند و همه جواب ها و مثالهایی که می آورد برگرفته از قرآن بود و جالب اینکه خود امام رضا(ع) در این زمینه می فرماید: «در حرم پیامبر(ص) می نشستم و عالمان مدینه هرگاه در مسئله ای با مشکل روبه رو بودند و از حل آن ناتوان می ماندند، به من رو می آوردند و پاسخ می گرفتند.»(25)
شخصیت علمی امام(ع) به گونه ای بود که همه در برابر آن، مبهوت می شدند و حتی دشمنان لب به ستایش می گشودند. چنانکه در طول تاریخ ثبت شده که مأمون بعد از پرسیدن چند سؤال از امام(ع) این گونه اظهار کرد: خدا مرا بعد از تو زنده ندارد. به خدا سوگند دانش صحیح جز نزد خاندان پیامبر(ص) یافت نمی شود و به راستی دانش پدرانت را به ارث برده ای و همه علوم نیاکانت در تو گرد آمده است.(26)
مقام علم و عالم در نگاه امام رضا(ع)
مرحوم طبرسی در کتاب احتجاج روایتی را گزارش می کند که امام رضا(ع) در آن، درباره نقش عالم و فقیه دین می فرماید: «الا انّ الفقیه من افاض علی الناس خیره و انقذهم من اعدائهم و فرّ علیهم نعم جنان اللّه تعالی و حصل لهم رضوان اللّه تعالی».(27) فقیه و عالم دین کسی است که خیر و نیکی او بر مردم فوران می کند و آنان را از دشمنانشان می رهاند و نعمت های خداوند را بر آنان زیاد می گرداند. در ادامه روایت، امام می فرماید: در روز قیامت به فقیه و عالم گفته می شود: ای عهده دار یتیمان آل محمد(ص)، توقف کنید تا اینکه برای هر کسی که از شما چیزی آموخته، شفاعت کنید و امام این مطلب را اضافه می کند که اما به شخص عابد فقط گفته می شود تو بنده خوبی بودی، تمام تلاش تو رهایی خودت بود، می توانی داخل بهشت بشوی، دقت کنید که امام چه توصیف و جایگاهی برای شخص عابد و عالم ارائه می دهد؟
مناظرات علمی امام رضا(ع) خاستگاه علم آموزی
گفت و گوهای علمی امام رضا(ع) با عالمان دیگر مذاهب و چیره شدن ایشان در منطق گفت و گو و احتجاج حتی بر اساس مبانی پذیرفته خودشان، چهره ممتازی در عصر دستگاه عباسی و خلافت مأمون، از امام ترسیم کرده بود. دعوت مأمون فرقه ها و نحله های فکری و کلامی در آن روزگار، برای مناظره و مباحثه با امام رضا(ع) ناخواسته وسیله ای بود برای ترویج عقیده راستین تشیع. هر چند که او(مأمون) پشت این مسئله به چیزهای دیگری فکر می کرد که در این مقال مجال طرح آنها نیست. حضور امام در این مناظرات مشخص می کرد که تنها خاندان نبوت و امامت هستند که می توانند از پس همه معضلات فکری شبهات کلامی در هر عصر برآیند. علاوه بر اینکه این حضور نشان می داد هرگز نباید در برابر پرسشهای دینی و شبهات فکری، شیوه های غیر منطقی را برگزید، چون دین اسلام و کتاب خداوند، در برابر هیچ سؤالی جواب منفی ندارد و اصولاً سیره عملی همه امامان(ع) پاسخگویی بوده است.
عبدالسلام هروی که در بیشتر نشستها و مناظرات علمی امام حضور داشته، می گوید:
«هیچ کس را از حضرت رضا(ع) داناتر ندیدم و هیچ دانشمندی آن حضرت را ندید مگر این که به علم برتر او گواهی داده است. در محافل و مجالس که گروهی از دانشوران و فقیهان و دانایان مختلف حضور داشتند، بر تمامی آنان غلبه یافت، تا آنجا که آنان به ضعف علمی خود و برتری امام اذعان و اعتراف می نمودند.»(28) گرچه هیچ گاه امام در پی آن نبود که
طرف مناظره علمی خود را مغلوب کند، چرا که ایشان امام هدایت و رحمت بود. هدف امام رهایی انسان ها از بند تاریکی و بی خبری بود و این چنین است که سیره علمی امام در کنار سیره اخلاقی و سیاسی آن حضرت بازتاب بسیار گسترده و بی کرانه ای در فضای آن روزگار داشت و همچنان استمرار پیدا کرد تا این زمان که صدها مرکز علمی در پرتو نام این امام همام پای گرفته است.
