آیات مشکله و تفسیر آن
قرآن; معجزه جاودان پیامبر گرامی اسلام(ص) است و پیوسته حضرتش با آن تحدی می نمود، و تاکنون هیچ کس در مقابله با آن برنخاسته است و اگرهم روزی کسی اندیشه معارضه را در سر پرورانده، ولی با شرمندگی کامل عقب نشینی کرده و یا مفتضحانه شکست خورده است.
قرآن به زبان عربی مبین نازل شده ولی در عین حال بی نیاز از تفسیر نیست. یکی از علل نیاز به تفسیر این است که بر اثر طول زمان ابهامی بر مفاد برخی از آیات رو آورده و مقصود واقعی را پنهان ساخته است. بهترین راه برای رفع این نوع ابهامات این است که به خود قرآن مراجعه کنیم و از طریق تفسیر قرآن به قرآن،ابهام را برطرف سازیم.
عنوان آیات مشکله قرآن ناظر به این نوع ابهامهائی است که بر اثر دوری ما اززمان وحی بر برخی از آیات عارض شده و آن را در نظر ما در هاله ای از ابهام فروبرده است و اگر از این نظر صرف نظر کنیم، این نوع آیات در عصر نزول کاملا واضح وفاقد ابهام بودند.
اکنون در سال جدید(1377)، سی و هشتمین سال انتشار «مجله درسهائی از مکتب اسلام »، بر آن شدیم که بخش نوی از تفسیر را به روی خوانندگان گرامی باز کنیم وآن بخش از آیات را که بر اثر فاصله زمانی مایه ابهام گشته، به روشنی تفسیر کنیم هرچند سبب پیدایش ابهام در آیات، منحصر به دوری ما از عهد رسالت نیست، بلکه اسباب دیگری نیز مایه عروض ابهام بر آیات گردیده که فعلا در صدد تفسیر آن بخش ازآیات نیستیم.
از آیاتی که برای نوع افراد خالی از ابهام نیست، و حتی برخی به خاطر همان ابهام آن را دستاویز تحریف قرار داده و معتقد شده اند که جمله هائی از میان آیه افتاده است، سومین آیه سوره نساء است که تجویز تعدد ازواج را منوط به عدم خوف در گسترش عدالت میان یتیمان می داند. آنجا که می فرماید:
(و ان خفتم الا تقسطوا فی الیتامی فانکحوا ما طاب لکم من النساء مثنی و ثلاث و رباع فان خفتم الا تعدلوا فواحده او ما ملکت ایمانکم ذلک ادنی الاتعولوا)
(نساء: آیه 3).
«و اگر می ترسید از این که (به هنگام ازدواج با دختران یتیم) رعایت عدالت درباره آنها نکنید، (از ازدواج با آنان صرف نظر نمائید) و با زنان پاک (دیگر)
ازدواج کنید، دو یا سه یا چهار همسر. و اگر می ترسید عدالت را (درباره همسران متعدد) رعایت نکنید، تنها به یک همسر قناعت نمائید و یا از زنانی که مالک آنهاهستید استفاده کنید. این کار، برای جلوگیری از ظلم و ستم بهتراست ».
در اینجا سوالی مطرح می کنند و آن اینکه رابطه شرط و جزا چیست؟
توضیح این که: آغاز آیه مبارکه مشتمل بر دو جمله شرطیه و جزائیه. جمله شرطیه عبارت است از:
(و ان خفتم الا تقسطوا فی الیتامی).
جمله جزائیه عبارت است از:
(فانکحوا ما طاب لکم من النساء مثنی و ثلاث و رباع).
سوال این است که چه ارتباطی میان این دو وجود دارد که جمله دوم جزای جمله اول باشد؟ مثلا این که می گوید:
«اگر می ترسید که درباره یتیمان عدالت نکنید، با زنان پاک (دیگر) دو یا سه یاچهار ازدواج کنید».
چگونه جمله دوم مترتب بر جمله نخست است، چگونه جمله دوم، از آثار و جزای جمله نخست به شمار می رود. همگی می دانیم باید میان شرط و جزا رابطه ای برقرار باشد، مثلامی گوئید: اگر احترام کرد، تو احترام متقابل انجام بده ولی در آیه می فرماید: اگرمی ترسید که درباره یتیمان عدالت نکنید، پس با زمان پاک دیگر ازدواج نمائید. دراینجا رابطه ای میان این دو جمله وجود دارد.
اینک تفسیر آیه:
همگی می دانیم که این آیه در سوره نساء است و این سوره بیشترین احکام زنان رابیان کرده است. بالاخص آنچه که مربوط به مطلق یتیم یا دختران یتیم است.
در آیه دوم می فرماید:
(و آتوا الیتامی اموالهم و لا تتبدلوا الخبیث بالطیب و لا تاکلوا اموالهم الی اموالکم انه کان حوبا کبیرا)(نساء: آیه 2).
«و اموال یتیمان را (هنگامی که به حد رشد رسیدند) به آنها بدهید، و اموال بد(خود) را با اموال خوب(یتیمان) تبدیل نکنید و اموال آنها را با اموال خودتان(به وسیله مخلوط کردن یا تبدیل نمودن) نخورید. زیرا این گناه بزرگی است ».
در این آیه از هر نوع تعدی به اموال یتیم نهی کرده و آن را گناه بزرگ می شمارد.
و در آیه دهم بر این مساله نیز تاکید می کند و خوردن مال یتیم را به خوردن آتش تشبیه می نماید و می فرماید:
(ان الذین یاکلون اموال الیتامی ظلما انما یاکلون فی بطونهم نارا...)(نساء:
آیه 10).
«آنان که اموال یتیمان را از روی ستم و تعدی می خورند، جز این نیست که (توگوئی) آتش می خورند».
اگر در این دو آیه درباره اموال یتیمان سخن می گوید، در آیه 127 همین سوره درباره زنان یتیمی سخن می گوید که با آنها ازدواج می کردند ولی حقوق آنها را به آنان نمی دادند چنان که می فرماید:
(و یستفتونک فی النساء قل الله یفتیکم فیهن و ما یتلی علیکم فی الکتاب فی یتامی النساء اللاتی لا توتونهن ما کتب لهن و ترغبون ان تنکحوهن و المستضعفین من الولدان و ان تقوموا للیتامی بالقسط و ما تفعلوا من خیر فان الله کان به علیما) (نساء: آیه 127).
«از تو درباره زنان سوال می کنند، بگو خداوند در این زمینه به شما پاسخ می دهدو آنچه در قرآن درباره زنان یتیمی که حقوق آنها را به آنها نمی دهید و می خواهیدبا آنها ازدواج کنید و همچنین در باره کودکان صغیر و ناتوان برای شما بیان شده است (قسمتی از سفارشهای خداوند در این زمینه می باشد، و نیز به شما سفارش می کندکه) با یتیمان به عدالت رفتار کنید و آنچه از نیکیها انجام می دهید، خداوند ازآن آگاه است (وبه شما پاداش مناسب می دهد).
از این آیه استفاده می شود که در عصر نزول قرآن به پیروی از عادات دیرینه جاهلیت، گروهی با دختران یتیم به عنوان تکفل و سرپرستی ازدواج می کردند ولی درحق آنان عدالت را رعایت نمی کردند. مثلا اموال آنها را تملک می کردند، مهریه آنهارا کمتر از معمول در نظر می گرفتند و به ادنی بهانه ای آنها را رها می کردند.
قرآن برای جلوگیری از این کارها هم در آیه 127 هشدار می دهد و اکیدا از آن نهی می کند و می فرماید:
(فی یتامی النساء اللاتی لا توتونهن ما کتب لهن و ترغبون ان تنکحوهن)(نساء:آیه 127).
« و آنچه در قرآن درباره زنان یتیمی که حقوق آنها را به آنها نمی دهید ومی خواهید با آنها ازدواج کنید».
با توجه به این اصل باید دانست آیه مورد بحث مربوط به این نوع از زنان یتیم است که به هنگام ازدواج مورد تعدی قرار گرفته و حقوق آنان رعایت نمی شد.
از این جهت در آیه مورد بحث هشدار می دهد و می فرماید:
(و ان خفتم الا تقسطوا فی الیتامی..) «اگر می ترسید که (به هنگام ازدواج بادختران یتیم) درباره آنها رعایت عدالت نکنید، از ازدواج با آنها صرفنظر کنید وبا زنان دیگر درحد چهار همسر ازدواج بنمائید».
ابهام آیه از این نظر است که آیات سه گانه دیگری که در این سوره درباره مطلق یتیم و یا زنان یتیم وارد شده است، نادیده گرفته شده آنگاه ارتباط جمله جزائیه با جمله شرطیه به صورت مبهم درآمده است. ولی اگر این سه آیه بالاخص آیه 127 این سوره مورد توجه قرار می گرفت که قرآن هشدار می دهد مبادا با زنان یتیم ازدواج کنید و حقوق آنها را رعایت نکنید، ارتباط دو جمله کاملا آشکار می گردد. از این جهت ما در ترجمه دو جمله (به هنگام ازدواج با دختران یتیم) را میان پارانتزقرار دادیم. زیرا هرچند مضمون لفظی آیه نیست ولی با توجه به قرائن موجود دردیگر آیات، کاملا جزء مفهوم آیه است.