خداوند متعال در قرآن مجید، بیش از یکصد و پنجاه بار از نشانه های عظمت و آفریدگاری خود که در پهنه آسمانها و زمین و اعماق دریاها است، به تعبیرهای مختلف یاد کرده است .
مفهوم نشانه
هر پدیده ای نشانه و آدرس خاصی دارد که انسان با مطالعه آن نشانه و آدرس پی به وجود پدیده می برد و آن را از سایر پدیده ها جدا می کند . همان طور که انسان با دیدن رنگ آمیزی ساختمان می فهمد که آن ساختمان را یک نقاش رنگ آمیزی کرده نه یک آهنگر و همچنین برعکس وقتی انسان در و پنجره آهنی را مشاهده می کند، متوجه می شود که کار یک آهنگر است نه نقاش .
نشانه هائی که در طبیعت وجود دارد هرکدام بیانگر پدیدآورنده ای است حکیم که آنها را با نظم و هماهنگی حیرت انگیزی آفریده است .
در قرآن مجید نیز خداوند بزرگ به وسیله نشانه ها و معجزات خود، بشر را به سوی شناخت یگانه آفریننده جهان رهنمون می شود چرا که او خالق تمامی پدیده ها است و انسان وقتی رنگ آمیزی جهان آفرینش را مشاهده می کند، به وجود یک خالق حکیم ازلی که این جهان به این عظمت را با این نظم خاص آفریده و آن را به حرکت درآورده و سر سوزنی از آن نظم تخطی نمی کند، پی می برد . خداوند متعال برای راهنمائی بشر، قرآن و آیات آن را به وسیله امین وحی; جبرئیل فرو فرستاده و توسط پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله آن را به جهان ابلاغ کرده است . قرآن، همواره آیات و نشانه های آفریدگار جهان را که در عالم هستی وجود دارد; یاد کرده توجه بشر را به آنها جلب می کند .
موارد استعمال آیه در قرآن
خداوند متعال در قرآن مجید علاوه بر سایر آیه های قرآن که همه آنها خود نشانه عظمت خداست، یکصد و پنجاه و دوبار سخن از نشان و نشانه ها (آیه و آیات) به میان آورده و آن را در حالتهای مختلف (رفع، نصب و جر) و با صیغه های (مفرد، تثنیه و جمع) آورده و در موارد مختلف و متعدد بکار برده است . به این ترتیب که هفتاد و نه (79) بار با تعبیر «آیة » ، دو بار «آیتک » ، یک بار «آیتین » ، شت بار «الآیات » ، سی و شش بار «و آیاته » ، یک بار «و آیاتها» ، چهارده بار «و بآیاتی » و یازده بار «و من آیاته » (1) .
معنای لغوی «آیه »
ریشه «آیه » از «تای » است که به معنی تثبیت کننده و بپا دارنده یک شی ء است .
«آیه » در لغت عرب در معانی گوناگونی بکار رفته است:
«آیه » یعنی علامت و نشانه; و در نوشته ای وقتی جمله ای از جمله دیگر جدا می شود، به آن «آیه » گفته می شود و همچنین به معنی عبرت هم آمده است (2) .
«آیه » یعنی عبرت و عجائب .
«آیه » یعنی نشانه واضح و روشن .
و گاهی به معنای کلام مفید نیز آمده مانند: «بلغوا عنی و لو بآیة » (3) .
همچنین راغب اصفهانی می نویسد:
«آیه » یعنی علامت و نشانه آشکاری که انسان بامشاهده آن به حقیقت چیزی پی ببرد آنچنانکه آن پدیده و نشانه; لازم و ملزوم یکدیگرند که هر وقت یکی از آنها را انسان درک بکند، آن دیگری را نیز درک کرده است . و این; هم در محسوسات و هم در معقولات آشکار است چنانکه اگر کسی پدیده ای را مشاهده کرد، فورا به پدیدآورنده آن پی می برد (4) .
همو می نویسد: به بنای مرتفع و برج بلند و هر جمله ای از قرآن که دلالت بر حکمی کند، آیه گفته می شود (5) .
معنای آیه در قرآن
هر یک از جمله های قرآن مجید بر اساس تعیین پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله، «آیه » نامیده می شود و همان طوری که هر پدیده ای از طبیعت، آیت و نشانه ای از خداست، هر جمله ای از قرآن نیز نشانه ای از قدرت و حکمت بالغه الهی است .
«آیه » در قرآن به معانی مختلف در موارد گوناگون بکار رفته است که ما به عنوان نمونه به چند مورد از آنها اشاره می کنیم:
«آیه » به معنای «کتاب الله » یعنی قرآن بکار رفته است (6) .
«آیه » به معنای معجزه (7) آمده است . چنانکه مرحوم طبرسی «آیات » را به معنای معجزه گرفته و می نویسد: «آیات یعنی (خدا به پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله می فرماید) غیر از قرآن، معجزات دیگری نیز برای حقانیت تو نازل کرده ایم » (8) .
و نیز به معنای حجت و بینه آشکار (9) آمده، مانند: انشقاق قمر، و آیات قرآن و سایر معجزات .
و همو می نویسد:
«آیه » نشانه ای است که در آن عبرت و حجت باشد، حجت و بینه ای که جدا کننده و آشکار کننده قضیه صادقه از کاذبه و جدا کننده حق از باطل باشد (10) .
مرحوم شیخ طوسی نیز می نویسد: «آیه » به معنای عبرت است (11) .
«آیه » یعنی نشانه ها و حجتهای آشکار مانند: حجرالاسود، مقام ابراهیم و حطیم (12) . و همچنین آیه 101 و 108 سوره اسراء که اشاره به ید بیضای حضرت موسی علیه السلام و عصای آن حضرت و ... . دارد .
و به معنای عجائب و عبرت نیز آمده مانند: آیه «لقد کان فی یوسف و اخوته آیات للسائلین » (13) . «در (داستان) یوسف و برادرانش، نشانه ا [ی هدایت] برای سؤال کنندگان بود!» .
گاهی به معنای ساختمان مرتفع و برجهای بلند نیز آمده است مانند آیه: «اتبنون بکل ریع آیة تعبثون » که در مورد قوم عاد خداوند به کژیها و اعمال نادرست آنها اشاره کرده می فرماید: «آیا شما بر هر مکان مرتفعی نشانه ای از روی هوا و هوس می سازید» (14) .
خلاصه این که در تمامی موارد یک معنا حتمی است و آن این است که معنای «آیه » همان «نشانه و آدرس و تابلوئی » است که انسان و هر بیننده دیگری را به پدیده ای رهنمون می شود .
علت این که باتعبیر «آیه و آیات و ...» جمله های قرآن را «آیه » گفته اند، این است که طبق آیه پنجاه و سه (53) سوره فصلت (سنریهم آیاتنا فی الآفاق و فی انفسهم)، سیارات و کهکشانها و دریاها و آسمان و زمین و موجودات آنها و خود انسان که شاهکار خلقت و تمامی جهان به طفیلی وجود او پا به عرصه وجود گذاشته، همه و همه نشانه ای از قدرت نمائی آفریدگار جهان است به منظور تصدیق پیامبر صلی الله علیه و آله و نهایتا شناخت خدای هستی بخش .
پی نوشت:
1) استخراج از رایانه - و محمد اسماعیل ابراهیم، معجم الالفاظ و الاعلام القرآنیة، ط 2، دارالفکر العربی .
2) لویس معلوف، المنجد .
3) طریحی، مجمع البحرین، ج 1 .
4) راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، ص 33 .
5) همان .
6) آل عمران: 113، نساء: 140 و یونس: 1 .
7) سوره بقره: 99 .
8) مجمع البیان و جوامع الجامع، ذیل آیه .
9) یس: 41، جاثیه: 4، 6، 8 و 25 .
10) طبرسی، مجمع البیان، ذیل آیه 99 .
11) طوسی، تبیان، ذیل آیه 99 سوره بقره .
12) حطیم: ازدحام . بین در کعبه و حجرالاسود را «حطیم » می گویند . چون هنگام طواف، ازدحام جمعیت در آن جا زیاد است . (تفسیر نمونه، ذیل آیه 97 آل عمران) .
13) یوسف: 7 .
14) تفسیر نمونه، ج 15، ص 292، ذیل آیه 128 سوره شعراء .
