توفان حمله سنگ کلیه آن چنان دردناک و سخت و آن چنان شدید است که هرگز فراموش نمی شود و از یاد نمی رود . این درد بر اثر حرکت سنگ کلیه برای خروج از مجرای ادرار، آنقدر دردناک است که کمتر دردی می تواند با آن برابری کند . گاهی باور نکردنی است که چیز به این کوچکی دردی به آن بزرگی تولید کند .
اغلب کسانی که دچار درد سنگ کلیه می شوند، تصمیم می گیرند به هر نحوی که امکان داشته باشد، از تکرار چنین حادثه ای پیش گیری شود . در واقع این امید وجود دارد که با تغییر در سبک و روش زندگی، بتوان از حمله بعدی درد جلوگیری کرد .
سنگ کلیه چیست؟
هسته اولیه سنگهای کلیه از مواد زائد و بقایای میکربها تشکیل می شود یعنی از موادی که بدن به آنها نیاز ندارد و باید دفع شوند . بدن انسان معمولا این مواد را از راه کلیه دفع می کند . وقتی که این مواد زیاد هستند باید به حد کافی آب و مایعات دیگر نوشید تا این مواد شسته و بیرون ریخته شوند . و گرنه آنها روی هم جمع می شوند و تشکیل سنگ می دهند . وقتی که کلیه می خواهد این سنگ را دفع کند و از بدن خارج نماید، در اثر اتساع حالب و میزنای درد عارض می گردد که دردی است بسیار شدید و خردکننده .
پس از سالها پژوهش، برای یافتن داروئی که بتواند سنگ کلیه را درمان کند، پزشکان به این نتیجه رسیده اند: 23 بیماران با تغییر در برنامه (رژیم) غذائی از عود سنگ کلیه در امان می مانند . اگر این افراد سبب تشکیل سنگ کلیه را دریابند و برنامه غذائی و طرز زندگی خود را تغییر بدهند، به طور کلی از عود سنگ در امان خواهند بود و نیازی به دارو نخواهند داشت . مگر عده معدودی از آنان چه در این صورت سنگ کلیه و درد ناشی از آن به راحتی قابل پیش گیری است . سنگ کلیه در واقع همان است که شما می خورید بنابراین اجرای دستورات ساده برنامه غذائی را که یادآوری خواهیم کرد، بکار ببندید تا از سنگ کلیه در امان باشید .
ترکیب سنگ کلیه
سنگ های کلیه از مواد گوناگون تشکیل می شوند . مواد ترکیبی آنها در بیماران متفاوت است . دانستن ترکیب دقیق سنگ کلیه به پزشک این امکان مهم را می دهد که تا دریابد چرا در این فرد بخصوص سنگ تشکیل می شود . بیشترین ترکیب در اکثر سنگ ها «اگزالات کلسیم » (1) است . سنگ کلیه از کریستالهای (بلورها) ریز تشکیل می شود که دورهم گرد می آیند به طوری که با چشم غیر مسلح (بدون ریزبین) هم دیده می شوند .
برای جلوگیری از تشکیل سنگ کلیه باید از غذاهائی صرف کرد که کمتر بلورهای کریستال تولید شود . باید آب زیاد نوشید تا ادرار را رقیق کند و غذاها و عواملی که تشکیل سنگ کلیه را سرعت می دهند، دفع گردند .
مایعات
مایعات مهمترین موادی هستند که به تنهائی از تشکیل سنگ کلیه جلوگیری می کنند . به طور نظری می توان گفت هر نوع غذائی صرف شود ولی مایعات فراوان هم نوشیده شود، سنگ کلیه تشکیل نخواهد شد . علاوه بر کم نوشیدن مایعات، یکی از علل غیر مشهود کمی حجم ادرار، کار روزانه و عرق کردن است که باعث کمی آب بدن می گردد . تغییر در برنامه کار و ورزش یعنی افزایش غیر منتظر این فعالیت باعث کمی آب بدن می گردد . مثلا کسانی که به مناطق گرمسیری مسافرت می کنند مانند حجاج بیت الله الحرام که فعالیت بدنی آنان، آنهم در هوای گرم، به ناگهان زیاد می شود اگر مایعات کم بنوشند، آب بدن آنان کم می شود به طوری که گاهی به مرز خطرناک می رسد و نیز در افراد مستعد سنگ کلیه ممکن است باعث ایجاد سنگ گردد . همین طور است کسانی که به تازگی شروع به دویدن و حرکات بدنی شدید می کنند ولی مایعات مصرفی را افزایش نمی دهند . با این حرکت به طرف ابتلای به سنگ کلیه نیز حرکت می کنند . موقع ابتلا به اسهال نیز مقداری از مایعات بدن دفع می شود که باید جبران گردد تا ادرار غلیظ نشود . در بعضی از مشاغل نوشیدن مایعات فراوان ممکن است ناراحت کننده باشد مثلا معلم و استادان که یکی دو ساعت در کلاس درس هستند، معمولا از خوردن آب پرهیز می کنند آنان نیز بهتر است پس از پایان درس مقداری آب بنوشند .
چه مقدار مایعات باید نوشید؟
آنقدر باید مایعات نوشید که روزانه در حدود دو لیتر ادرار ایجاد نماید که این خود با خوردن روزانه در حدود هشت لیوان بزرگ و بلکه بیشتر آب و مایعات دیگر من جمله آب موجود در غذاها، تامین می شود . اگر به مناسبت شغل نتوان یکی دو ساعت به دستشوئی رفت و لازمه این کار امتناع از خوردن آب است، بنابراین بلافاصله پس از پایان کار می توان به جبران آن چند لیوان آب یک جا و یا به فواصل کمی خورد .
اثر غذا در ایجاد سنگ کلیه
چهار نوع ماده غذائی وجود دارند که برای افراد سنگ ساز، به طور نمایان زیان آور هستند که عبارتند از پروتئین، کلسیم، اگزالاتها و نمک . اثر بعضی مکمل های ویتامین ها و مصرف الکل نیز مهم است . باید دانست که مقداراین غذاها و نیز کیفیت آنها دارای اهمیت است یعنی این که چه خورد و چه قدر خورد . به طور مثال در گوجه فرنگی مقداری «اگزالات » به طور متعادل وجود دارد و خوردن گاه به گاه یک گوجه فرنگی سنگ ساز نخواهد بود . اما خوردن مداوم رب گوجه فرنگی، در افراد مستعد، ممکن است چنین خاصیتی داشته باشد چه نصف فنجان رب گوجه فرنگی ممکن است به اندازه ده عدد گوجه فرنگی متوسط اگزالات داشته باشد بنابراین اگر شما به مقدار زیاد رب گوجه فرنگی می خورید، اگزالاتی که وارد بدن شما می شود، قابل توجه است .
پروتئین
اگر مایعات کافی ننوشید، خوردن پروتئین حیوانی عامل مهمی است برای تشکیل سنگ کلیه . غذاهائی که دارای پروتئین حیوانی زیادی هستند، احتمال تشکیل سنگهای آسیداوریک و اگزالات کلسیم را زیاد می کنند . بنابراین کسانی که مستعد تشکیل این چنین سنگهای کلیه هستند، بایستی در خوردن پروتئین حیوانی جانب احتیاط را نگاهدارند . مقدار گوشت مصرفی روزانه، اعم از گوشت گاو، گوسفند، ماهی و مرغ، نباید بیش از صدگرم (100گرم) در روز باشد .
کلسیم
بیشترین مواد معدنی سنگهای کلیوی کلسیم است . در ادرار کسانی که سنگ کلیه تولید می کنند، مقدار زیادی کلسیم وجود دارد بنابراین از زمان های گذشته برای این افراد رژیم کم کلسیم توصیه می شود اما در عمل کردن به چنین توصیه ای نیز باید بسیار محتاط بود، به دلائل گوناگون:
نخست آن که شواهدی وجود دارند که نشان می دهند در ادرار کسانی که سنگ کلیه تولید می کنند، گروهی هستند که استخوانهای آنان کم تراکم تر از استخوان افراد دیگر جامعه است . بنابراین اگر غذای کم کلسیم بخورند، وضع استخوانهای آنان، به ویژه اگر رو به پیری بروند، بدتر خواهد شد .
دوم این که برنامه (رژیم) غذائی کم کلسیم، خود نیز ممکن است باعث جذب اگزالات بیشتر بشود . به تازگی در یک بررسی متوجه شده اند که مردان چهل سال به بالا با برنامه غذائی کم کلسیم بیش از مردان دیگر که دارای برنامه غذائی با کلسیم متوسط بودند، دچار سنگ کلیه شدند . در این مورد شاید افزایش جذب اگزالات یک عامل بوده است .
سوم این که کسانی که تحت برنامه غذائی با کلسیم محدود هستند، فرآورده های شیری بیشتر مصرف می کنند که دارای اگزالات بیشتر است و یا دست کم دارای موادی است که پیش درآمد یعنی قابل تبدیل شدن به اگزالات هستند .
مشکل بتوان برای کسانی که سنگ کلیه تولید می کنند، یک نسخه معین برای مصرف کلسیم نوشت و این مقدار کلسیم مصرفی منوط به مواد شیمیائی ادرار، خطر بروز پوکی استخوان ها و وضع عمومی بیمار است . اگر کسی که مشکل جدی سنگ کلیه دارد، مقدار کلسیم ادرار وی باید اندازه گیری شود در غیر این صورت مقدار کلسیم موجود در غذای روزانه بیماران مولد سنگ کلیه در حدود 800 تا 1000 میلی گرم است و نباید از این مقدار کم یا زیاد شود .
اگزالات
اندازه گیری اگزالات غذاهای گوناگون مشکل است ولی می دانیم که شش نوع غذا می توانند ترشح اگزالات ادرار را زیاد کنند و آنها عبارتند از «اسفناج، چغندر، آجیل، شوکولات، چای و سپوس گندم » به هرحال مقدار و فعال بودن و قابلیت «دست رسی زیستی » (2) به اگزالات و میزان جذب آن در مواد غذائی گوناگون، ممکن است متفاوت باشد . به عبارت دیگر بعضی از غذاهای حاوی اگزالات ممکن است مشکل آفرین تر از دیگری باشد . در بین غذاهائی که آزمایش شده اند، به نظر می رسد که اسفناج بیش از همه اگزالات ادرار را افزایش می دهد .
نمک
غالبا نمک در برنامه غذائی در بین تولیدکنندگان سنگ کلیه فراموش می شود . نمک بنفسه اثر کمتری در تولید سنگ کلیه دارد . به هرحال هرچه نمک زیاد بخورید، کلسیم بیشتر در ادرار شما وجود خواهد داشت گرچه مقدار کلسیم غذای شما ثابت باشد . علت این امر این است که سدیم در ترشح کلسیم مؤثر است و باعث ترشح بیشتر کلسیم می شود . بنابراین سبب افزایش خطر تشکیل سنگ کلیه می گردد . البته این بدان معنی نیست که بدون مشورت پزشک غذای کم نمک بخورید . بهترین راه برای دانستن این که نمک زیاد می خورید یا نه؟ این است که سدیم ادرار 24 ساعت شما اندازه گیری شود .
ویتامین D
برخی از بیماران سالمند و نیز بانوانی که پوکی استخوان دارند، از خوردن ویتامین D سود می برند اما به هرحال مصرف زیادی این ماده ممکن است باعث تولید سنگ کلیه شود . اگر شخص مولد سنگ کلیه روزانه 2 تا 3 لیوان شیر بخورد و به اندازه لازم، نه زیاد، از نور آفتاب استفاده کند، احتمالا به ویتامین D اضافی نیاز نخواهد داشت .
ویتامین C
اضافی به شکل اگزالات از کلیه ترشح می شود . به علاوه ویتامین C یک آسید است به نام «آسید آسکوربیک » (3) و در نتیجه می تواند PH ادرار را پائین آورد که این به نوبه خود مقدار «سیترات » (4) ادرار را پائین می آورد که این ماده ای است طبیعی و از تشکیل سنگ کلیه جلوگیری می کند . اکنون نتایج مصرف ویتامین C در مورد سنگ کلیه مورد اختلاف است و باید منتظر پیامد آزمایش های بیشتری بود منتهی بهتر است کسانی که کلیه سنگ ساز دارند، از خوردن ویتامین C مکمل خودداری کنند مگر برای ایجاد تعادل کمبود ویتامین C مواد غذائی مصرفی . برای این کار هم نباید روزانه بیش از 500 میلی گرم ویتامین C مکمل (به شکل قرص و غیره) خورد .
الکل
الکل به نفسه در تشکیل سنگ کلیه مؤثر نیست ولی با دو اثر راه را برای تشکیل سنگ کلیه هموار می کند: نخست الکل باعث ازدیاد ادرار و کمبود آب بدن می شود و دوم این که به طور غیر مستقیم توان کلیه ها را برای ترشح آسیداوریک کم می کند . مضرات بی شمار دیگر الکل نیز قبلا به تفصیل بیان شده است .
پی نوشتها:
1. Calcium oxalate.
2. Bioviability.
3. Ascorbic acid.
4. Citrate.