فرزندان صالح، گلهای خوشبوی بهشتی هستند . با رفتار شایسته خود فرزندان صالحی را به جامعه تحویل دهیم .
در شماره های پیش به بخشی از چگونگی برخورد فرزندان با پدر و مادر، اشاره کردیم . اینک در نظر داریم آن روی سکه را که همان طرز برخورد پدران و مادران با فرزندان می باشد، ملاحظه کرده و بررسی اجمالی داشته باشیم و ببینیم آیا احترام و برخورد خوب، تنها از طرف فرزندان نسبت به والدین، لازم است، چنانکه در میان بعضی ها جا افتاده؟ یا پدران و مادران نیز در معاشرت با فرزندان خود، وظایفی دارند که باید مراعات نمایند؟
اهمیت فرزندان در زندگی
پیش از آنکه وارد بحث شویم بهتر است مقدمه کوتاهی در اهمیت فرزندان بیان شود .
می دانیم که اصل ازدواج در جوامع بشری یک نوع کمال محسوب می شود که در واقع زن و مرد با تشکیل زندگی مشترک به کمال می رسند اما این کمال بدون داشتن فرزند، کمال نیست .
در اهمیت فرزندان همین بس که همه جوامع وجود فرزندان را مایه قوام نسل و کمال خود می دانند .
ویل دورانت، در این زمینه می نویسد:
«ازدواج به خاطر فرزنددار شدن، پدید آمده است . ازدواج تنها برای این نیست که مرد و زن را بهم پیوند دهد، بلکه مقصود دیگری هم دارد . و آن اینکه زندگی نوع خود را با ایجاد پیوند صداقت و مواظبت میان پدر و مادر و فرزند، تامین کند (1) » .
اسلام که یک دین کامل می باشد، بیش از سایر جوامع به فرزنددار شدن و تربیت خوب آنها اهمیت به سزائی داده و علاوه بر آیات قرآنی، احادیث فراوانی از بزرگان دین، بیان شده و آن را مایه بقای نسل بشر معرفی کرده و فرزندان صالح را کمال والدین و مایه شکوفایی جامعه دانسته و ذخیره معنوی والدین می داند که به عنوان نمونه به یکی دو مورد، اشاره می کنیم:
پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله می فرماید: «الولد الصالح ریحانة من ریاحین الجنة » .
«فرزند صالح گلی از گلهای بهشتی است » .
همچنین امام صادق علیه السلام می فرماید: «میراث الله من عبده المؤمن ولد صالح یستغفر له (2) » . «میراث بنده مؤمن از خداوند متعال فرزند صالحی است که مایه نورچشم والدین و برای آنان از خدا طلب استغفار می نماید» .
طرز رفتار والدین با فرزندان در اسلام
در جوامع بشری همه انسانها در هر سنی که باشند، همیشه دوست دارند مستقل باشند و اگر پدر و مادر انتظار دارند فرزندان شان به آنها احترام کرده و نیکی نمایند، آنان نیز باید فرزندان خود را دوست داشته و به آنها محبت کرده و با آنان برخورد شایسته ای داشته باشند تا عواطف آنها جریحه دار نشود و آنچنان رفتار نمایند که باعث عاق شدن و انحراف آنان نشوند چراکه بسیاری از والدین ممکن است با رفتار ناشایست خود مایه به انحراف کشیده شدن فرزندان خود باشند و البته چنین پدران و مادرانی در اسلام مورد لعن قرار گرفته است چنانکه پیامبر صلی الله علیه و آله به علی علیه السلام می فرماید: «یا علی! لعن الله والدین حملا ولدهما علی عقوقهما (3) »: «یا علی! خداوند لعنت کند پدر و مادری را که باعث عاق شدن فرزندان خود می شوند» .
معلوم می شود وظیفه والدین در تربیت فرزندان خیلی سنگین است .
ویل دورانت در این زمینه می نویسد:
«پس از برتری های پدر و مادر بودن و خواندن سرود ستایش و پیروزی آن، با آزادی و خلوص تمام می آئیم بر سر وظیفه ای که از همه وظایف، کهن تر و پررنج تر است . یعنی تربیت کودکان و برگرداندن این وحشیان و جانوران کوچک به زنان و مردان پخته تربیت یافته (4) » .
البته پرواضح است که هر سنی تقاضایی دارد و برخورد خاص خود را . اگر امروزه روان شناسان و دانشمندان پس از سال ها مطالعه و تحقیق به این نتیجه رسیده اند که پدر و مادر نیز در قبال فرزندان وظایفی دارند، دین حق و فرهنگ ساز اسلام چهارده قرن پیش به وسیله مؤدب ترین انسان ها، آن الگوی مجسم، حضرت محمد صلی الله علیه و آله، به این مساله حیاتی اهمیت زیادی داده و دوران زندگی انسان را طی حدیثی کوتاه از نظر روحی و شخصیتی به سه دوره تقسیم کرده و در هر دوره دستورات خاص آن را بیان کرده است: چنانکه می فرماید: «الولد سید سبع سنین و عبد سبع سنین و وزیر سبع سنسن (5) » . «فرزندان هفت سال آقا و حاکم والدین و هفت سال بنده و هفت سال به منزله وزیر خانواده است » .
فرزندان در هفت سال اول به خاطر نارسایی فکری و ناتوانی جسمی به پدر و مادر حکومت می کند و باید با دیده رافت و محبت و رحمت به او نگاه کرد و خواسته هایش را برآورده کرد . چنانکه نبی اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید: «احبوا الصبیان و ارحموهم، فاذا وعدتموهم ففوا لهم فانهم لایرون الا انکم ترزقونهم (6) »: «کودکان خود را دوست داشته باشید و رحم و شفقت کنید و هر وقت به آنها وعده دادید وفا کنید چراکه آنان شما را روزی ده خود می پندارند» . همچنین در حدیثی دیگر می فرماید: «بروا اولادکم و احسنوا الیهم فانهم یظنون انکم ترزقونهم (7) » . «به اولاد خود نیکی کنید زیرا آنان شما را روزی ده خود می دانند» .
روزی پیامبر امام حسن و امام حسین را می بوسید، اقرع بن حابس گفت: «یا رسول الله من دو فرزند دارم که تا به حال هیچ کدام را نبوسیده ام » . پیامبر فرمود: «در دل تو رحم نیست من چکار کنم؟! (8) » .
اما هفت سال دوم تغییرات قابل توجهی در تن و روان کودک پدید می آید و تااندازه ای خوبیها و بدیها را از هم تشخیص می دهد; ولی چون عقلش هنوز شکوفا نشده از پدر و مادر و معلم خود فرمان می برد . گرچه گاهی ممکن است ناهنجاریهایی از خود نشان دهد که آنهم با تحمل و خونسردی والدین برطرف می شود .
جوان امروز، بچه دیروز نیست
و اما هفت سال سوم، فرزند را به عنوان وزیر معرفی می کند چراکه عقل و روان و تن او به اندازه ای از رشد رسیده است که خوب و بد را از هم تشخیص می دهد و پیوسته می خواهد خودش مستقل باشد و او را در کارها، دخالت بدهند و می خواهد آزادی مطلق داشته باشد اما در آن حد نیست که بتواند در همه مراحل زندگی تصمیم درستی بگیرد و باید او را راهنمایی کرد . و این معنی در ذیل کلمه «وزیر» نهفته است . چراکه وزیر به معنی معاون و همفکر و یاور و نماینده آمده است . چنانکه در آیه 29 سوره «طه » ، هارون برادر موسی به عنوان وزیر معرفی شده است .
جوان هم در کشور کوچک خانواده به عنوان وزیر، شناخته شده و پدر و مادر باید بدانند جوان امروز بچه دیروز نیست که همه چیز را به او تحمیل کرد و او اطاعت کند . اما استقلال دادن و احترام به شخصیت جوان به این معنا نیست که او در تمامی کارهای خود آزاد باشد تا بر وفق میل خود هر محیط فاسد و هر رفیق آلوده ای را برای خود برگزیند و هر کاری بخواهد، انجام دهد . این کار برای آنها ایجاد ناامنی روحی می کند و مسلما نمی توانند به تنهایی راه سربالایی زندگی را بپیمایند باید دستشان را گرفت . زیرا جوانان با احساسات تند و بی تجربگی خویش همیشه در معرض بدبختی و انحراف هستند و بر اقتضای سن و جوانی، آنها به کامرانی و لذت های زودگذر، جذب می شوند و زندگی راهی نیست که جوان بی تجربه بتواند به تنهایی طی مسیر کند . اگر به آنها آزادی مطلق داده شود، قطعا از راه راست منحرف می شوند . حدیث پیامبر که با لفظ «وزیر» تعبیر آورده شده، استفاده می شود که باید آزادی محدود شود چراکه وزیر به معنی معاون است نه تصمیم گیرنده، بلکه تصمیم نهایی در خانواده با پدر و مادر است .
تربیت فرزندان از دوران کودکی
اگر اسلام برای همه دروه های زندگی فرزندان، به پدران و مادران دستور می دهد به فرزندان خود محبت کنید و با رحم و شفقت رفتار نمایید و در کارهای خانواده با آنان مشورت کنید، از طرفی هم به تربیت صحیح آنان از همان دوران کودکی عنایت دارد که توسط والدین باید اعمال شود . چراکه اگر از کودکی تربیت نشوند پس از بزرگ شدن، تربیت، مشکل خواهد بود .
در اینجا بختر است به یک دستور خیلی مهم و اساسی در معاشرت والدین و فرزندان که خداوند در کتاب زندگی (قرآن) بیان می کند، اشاره شود که چقدر حساس و سرنوشت ساز، و تربیت کردن چه اندازه ظریف و دقیق است . خداوند متعال در سوره نور می فرماید:
«بدانید باید بندگان ملکی شما و اطفالی که هنوز به وقت احتلام و بلوغ نرسیده اند باید شبانه روز، سه مرتبه از شما اجازه ورود بخواهند: پیش از نماز صبح، پس از نماز خفتن، هنگام ظهر که جامه ها را از تن برمی گیرید .
اما وقتی بزرگ شدند و به حد بلوغ و رشد رسیدند همیشه باید اجازه بگیرند مگر در جایی که مخصوص پدر و مادر نیست و برای عموم خانواده مهیا شده است » .
نکته ای که قرآن مجید در اینجا به آن اشاره می کند بسیار مهم و ظریف است که دستور می دهد همیشه باید با حیا و عفت، حتی در خانواده خود زندگی کرد . گرچه این آیه ها وظایف فرزندان را بیان می کند اما این وظیفه باید از طریق والدین به فرزندان منتقل شود; زیرا که فرزندان وقتی کودکی بیش نیستند چگونه می توانند این مسایل را درک کنند . لذا در اینجا پدر و مادر موظف اند با رعایت عفت و حیا عملا فرزندان را تربیت کنند .
پدر و مادر، الگوی مجسم فرزند
هرکس برای خود در زندگی، الگویی دارد و کارهای خود را مانند الگوی خود انجام می دهد; چنانکه خداوند در طول عمر بشریت همیشه انسان های والایی مانند پیامبران و اولیاء و اوصیاء را از خود مردم انتخاب کرده و به راهنمایی و ارشاد مردم فرستاده و هیچ وقت، هیچ کتاب آسمانی، تنها نازل نشده تا انسان ها با خواندن کتاب، هدایت شوند; لذا خداوند در آیات متعدد علاوه بر تبلیغ و بیان احکام و دستورات زندگی روزمره و طرز معاشرت، بیشتر به تربیت انسانها مخصوصا فرزندان اشاره کرده است . چراکه پیامبران به گفته های خود ایمان کامل داشته و عمل می کردند . مخصوصا پیامبر بزرگوار اسلام که خداوند درباره اش می فرماید:
«ولقد کان لکم فی رسول الله اسوة حسنة » .
«همانا برای شما مؤمنین وجود نازنین رسول خدا الگوی مجسمی بس نیکو می باشد» .
پدر و مادر نیز باید با الگو قرار دادن پیامبر و بزرگان دین، خود الگوی مجسمی برای فرزندان باشند .
از مطالعه آیات و روایات این واقعیت، آشکار می شود که اساسا دین اسلام، محور تربیت و تزکیه را بر دعوت غیرزبانی یعنی عملی قرار داده است و در واقع مربی در اسلام نیازی به دعوت زبانی ندارد، بلکه رفتار و کردارش انسان ها را به خوبیها و کمالات، سوق می دهد . چنانکه امام صادق علیه السلام می فرماید «کونوا دعاة الناس بغیر السنتکم (9) »: «مردم را با رفتار نیکو به طرف خوبیها دعوت کنید» .
یک مربی موفق باید به عنوان یک الگوی مجسم شناخته شود تا در مخاطبش مؤثر واقع شود; چراکه می دانیم فرق اساسی که بین آموزش و پرورش وجود دارد، این است که آموزش، نقل و انتقال داده های ذهنی است و این امر ممکن است از معلم، نوار مطالعه و ... به ذهن مخاطب، منتقل شود اما در تربیت و پرورش، هدف، نقل و انتقال داده های ذهنی نیست; بلکه ایجاد یک دگرگونی درونی درانسان است و این کار ممکن نیست مگر انسان در برابر رفتارهای شایسته یک انسان والا قرار بگیرد و آن شایستگی را لمس نماید; زیراکه انسان از کنار کمال نمی تواند بی تفاوت رد شود و طبیعتا شیفته آن خواهد شد و با مشاهده کمال، دگرگونی در او ایجاد می شود که این همان تربیت صحیح است .
اگر پدر و مادر بتوانند الگویی مجسم برای فرزندان خود باشند و خوب تربیت کنند، سعادت هر جامعه و خانواده ای تامین شده است . زیرا اگر رفتار پدران و مادران، شایسته و نیکو باشد، فرزندان که والدین خود را الگوی زندگی خود قرار می دهند آنچنان کرامت نفس و شرافت پیدا می کنند که به هیچ قیمتی حاضر نیستند آن کرامت نفس را از دست بدهند . چنانکه امیرالمؤمنین علیه السلام می فرمایند: «من کرمت علیه نفسه لم یهنها بالمعصیة »: «هرکس شرافت معنوی و کرامت نفس خود را باور کند خود را با گناه، خوار و حقیر نخواهد ساخت » .
رعایت عدالت در بین فرزندان
اما مساله مهم دیگری که در مورد فرزندان وجود دارد، رعایت عدالت در بین آنهاست .
رعایت عدالت در همه کارها و در مورد هرکس، لازم و واجب است چنانکه خداوند می فرماید (اعدالوا هو اقرب للتقوی) حتی در مورد حیوانات هم باید عدالت رعایت شود; و یکی از موارد مهمی که عدالت باید رعایت شود بین فرزندان می باشد که پدر و مادر باید مراعات نمایند . گرچه ممکن است از نظر محبت تفاوت قایل شوند اما از نظر عدالت نمی توانند فرقی بین فرزندان قایل شوند . رسول گرامی اسلام می فرماید: «اعدلوا بین اولادکم فی السر کما تحبون ان یعدلوا بینکم فی البر و اللطف (10) »: «عدالت را در میان فرزندان، قلبا رعایت کنید کمااینکه شما دوست دارید دیگران در نیکی و خوبی، در حق شما رعایت کنند» .
البته لفظ (فی السر) شاید حاکی از این است که گاهی ممکن است بعضی از فرزندان به خاطر امتیازاتی که دارند مانند داشتن تحصیلات عالی و یا انجام کارهای نیک و پسندیده، پیش پدر و مادر از محبت بیشتری برخوردار شوند اما در عین حال باید عدالت را میان آنها رعایت کرد .
پی نوشت:
1) لذات فلسفه، ترجمه عباس زریاب خویی، ص 188، 189 .
2) طبرسی، مکارم الاخلاق، ص 218
3) مجلسی، محمد باقر، بحار، ج 17، ص 18 .
4) لذات فلسفه، ص 191، ترجمه عباس زریاب خویی .
5) طبرسی، همان، ص 115 .
6) طبرسی، همان، ص 219 .
7) مجلسی، همان، ج 7، ص 77 .
8) طبرسی، همان، ص 220 .
9) مجلسی، همان، ج 6، ص 55 .
10) مکارم الاخلاق، ص 220
