گزارشی از بانک های اطلاعات مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی
گنجینه های علوم بشری، سالیان دراز در قفسه های متراکم کتابخانه ها و فهرست بلندبالای مکتوبات خطی جلوه می نمود. در طول تاریخ تمدن بشری تنها پناهگاه محققان و کاوشگران را کتابخانه ها و خزانه های مکتوب آن تشکیل می داد. فروخوردن خاک کتاب همچون خوردن دود چراغ لازمه علم اندوزی و تحقیق و کاوش بود. رشد علم و تکنولوژی در قرون اخیر جز تبدیل نمودن کتب خطی به چاپی و سازمان دادن رده بندی کتابها بر اساس شیوه های مختلف مانند روش دهدهی دیوئی و روش کنگره و نظایر آنها حاصل دیگری برای کتاب خوان و کتابخانه نداشته و در بهترین صورت دسترسی محققان به عناوین کتابها را آسان تر ساخته است.
با ورود کامپیوتر به دنیای ارتباطات و اختراع و رواج دیسک های نوری برای ذخیره سازی اطلاعات به تدریج دنیا نیز تغییر یافت و کتابهای نوری و کتابخانه هایی با گنجایش صدها کتاب اما در حجم یک کف دست پا به عرصه وجود گذاشتند. گسترش این فن آوری جدید نه تنها دسترسی سریع به اطلاعات و مطالب درج شده در کتب را میسر کرد بلکه ضرورت راه اندازی کتابخانه های جدید را به شکل «بانک های اطلاعات » مطرح ساخت. اگرچه بانک های اطلاعات جای کتابخانه ها را نگرفته اند، اما فوائد و محاسن فراوان این بانک ها; موجب رشد روزافزون آنها شده است. تقاضای روزافزون مراکز علمی اعم از دانشگاهی و حوزوی برای راه اندازی یک بانک اطلاعاتی در کنار کتابخانه ها گواه صادق این مدعاست.
مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی در راستای اهداف علمی - فرهنگی خود که یکی از آنها، ارائه خدمات نرم افزاری کامپیوتر در زمینه علوم اسلامی است، از نخستین مؤسساتی است که در جهت راه اندازی بانک های اطلاعات اقدام نموده است. این مرکز در سال 1370 اقدام به گشایش اولین بانک اطلاعاتی خود نمود و هم اکنون دارای 8 بانک اطلاعات در کشور می باشد. به منظور آشنایی خوانندگان محترم با بانک های اطلاعات و چگونگی فعالیت و ارائه خدمات توسط آنها گزارش کوتاهی از این بانک ها تهیه شده است که به حضور خوانندگان گرامی تقدیم می شود.
بانک های اطلاعات در یک نگاه:
تولید روزافزون نرم افزارهای علوم اسلامی و قابلیتهای گسترده بازیابی اطلاعات در آنها موجب شد که طلاب و اندیشمندان علوم دینی به گرمی پذیرای حضور آنان در محفل علمی خود باشند. اما هزینه سنگین خرید رایانه و تهیه نرم افزارهای مزبور و در مجموع دسترسی مشکل به آنها موجب شد که به تدریج طلاب علی رغم احساس نیاز اولیه در خصوص به کارگیری رایانه در مطالعات و تحقیقات علمی خود دچار کندی و سردی شوند.
در این میان مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی در راستای گسترش فرهنگ استفاده از کامپیوتر در سطح حوزه ها و دانشگاهها در یک اقدام پسندیده و حساب شده بانک های اطلاعات را در سطح کشور و حتی خارج از مرزها راه اندازی نمود.
بانک های اطلاعات به تدریج به عنوان شاخص ترین راه ارتباطی بین مجموعه مرکز تحقیقات و محققان حوزه و دانشگاه شناخته شدند و با تاثیرات مثبت و گسترده ای که برای مرکز و محققان به دنبال داشتند فلسفه وجودی و ضرورت توسعه خود را بر همگان اثبات نمودند. مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی با ایجاد بانک های اطلاعات علاوه بر فراهم آوردن زمینه مناسب بهره مندی هزاران نفر از طلاب و علما و دانشجویان علومی دینی توانسته است به روش سریع و قابل اعتمادی نیز برای ارزیابی مستمر نرم افزارهای تولیدی خود از طریق استفاده از پیشنهادهای متعدد محققان فرهیخته دست یابد.
مرکز تحقیقات در مجموع 8 بانک اطلاعات در ایران تاسیس کرده است. نخستین بانک اطلاعات در سال 1370 در شهر مقدس قم افتتاح گردید. این بانک که به نام بانک اطلاعات مرکزی نامیده می شود هم اکنون با 6 دستگاه رایانه و 2 دستگاه چاپگر به فعالیتهای اطلاع رسانی خود ادامه می دهد. علاوه بر آن بانک اطلاعات دارالشفاء با 18 دستگاه، بانک اطلاعات آستانه مقدسه حضرت معصومه با 6 دستگاه، بانک اطلاعات مهدیه واقع در شهرک مهدیه طلاب با 5 دستگاه و بانک اطلاعات جامعة الزهراء با 4 دستگاه رایانه از دیگر بانک های اطلاعاتی فعال مرکز تحقیقات در قم هستند.
مرکز تحقیقات با توجه به استقبال پرشور دانش پژوهان سراسر کشور از بانک های اطلاعات در راستای گسترش فرهنگ استفاده از رایانه در حوزه ها و دانشگاهها به ایجاد بانک های اطلاعات در شهرستانهای دیگر نیز اقدام نمود. از آن جمله مرکز در سال 1375 اقدام به تاسیس یک بانک اطلاعات در مدرسه مروی که از مدارس با سابقه حوزه علمیه تهران می باشد و یک بانک اطلاعات در دانشگاه تهران نمود. بانک های اطلاعات در مدرسه مروی با 5 دستگاه و در دانشگاه تهران با 4 دستگاه رایانه هم اکنون از فعال ترین و پرطرفدارترین بانک های اطلاعاتی مرکز در سراسر کشور محسوب می شوند.
نظر به اهمیت و گستردگی حوزه علمیه اصفهان و استقبال دانش پژوهان این مرکز علمی، بنا بر تقاضا و با همکاری مدیریت حوزه علمیه اصفهان، مرکز تحقیقات در سال 1377 بانک اطلاعاتی خود را در ساختمان مرکزی این مدیریت با 4 دستگاه رایانه و 1 چاپگر افتتاح نمود. به لحاظ مدیریت توانمند و مراجعات فراوان علاقه مندان به نرم افزارهای اسلامی در مدت اندکی تعداد دستگاهها و برنامه های نرم افزاری آن توسط مرکز آموزش و تحقیقات رایانه ای حوزه علمیه اصفهان افزایش یافته و هم اکنون با 7 دستگاه رایانه و 2 چاپگر و با ارائه حدود 50 برنامه اسلامی و علمی به ارائه خدمات فرهنگی و اطلاع رسانی اشتغال دارد.
مرکز تحقیقات علاوه بر تجهیز بانک های اطلاعات به دستگاههای رایانه ای و چاپگر مورد نیاز، به تناسب میزان اهمیت هر بانک اطلاعاتی و میزان استقبال محققان، نرم افزارهای مختلف علوم اسلامی و سایر نرم افزارهای علمی و تحقیقاتی را در اختیار بانک های اطلاعاتی خود قرار داده است. این برنامه ها که برخی توسط مرکز تحقیقات و برخی دیگر توسط سایر مؤسسات رایانه ای اسلامی تهیه شده است به قدری متنوع و گسترده است که محققان را از مراجعه به بسیاری از کتب مرجع و مکتوبات پراکنده بی نیاز می سازد. در این بانک اطلاعات، مراجعه کنندگان با زدن چند دکمه با دنیایی از اطلاعات طبقه بندی شده با امکانات متنوع جستجو و بازیابی مواجه می شوند که برای یافتن هر نکته ای از آن در روشهای سنتی مجبور به صرف ساعتها وقت و زمان بودند.
بانک های اطلاعات مرکز تحقیقات در تمامی زمینه های علوم اسلامی مجهز به آخرین نرم افزارهای عرضه شده به بازار است. در این بانک ها مجموعا 63 عنوان نرم افزار که معادل 3150 جلد کتاب مرجع است در زمینه علوم قرآنی، منابع روائی، فقهی و اصولی، رجال، فلسفه و منطق، ادبیات، کتابشناسی، تاریخ و... عرضه می شود. مهم ترین این برنامه ها عبارت است از:
هفتاد تفسیر مهم شیعه و سنی، بحار الانوار، وسائل الشیعة، نهج البلاغه، کتب ثمانیه رجالی، مکاسب، کفایة، رسائل، عروة الوثقی، اسفار اربعة، اشارات، بدایة الحکمة، نهایة الحکمة، صحیفه نور، رهبر، مطهر، رساله توضیح المسائل مراجع، تاریخ یعقوبی، کتابشناسی هادی (24 هزار عنوان کتاب).
ارائه رایگان این حجم گسترده از برنامه های کامپیوتری موجب استقبال روزافزون طلاب و دانش پژوهان از بانک های نرم افزاری مرکز تحقیقات شده است. حجة الاسلام بهرامی مسئول بانک های اطلاعاتی مرکز تحقیقات با اشاره به استقبال گسترده علاقه مندان از برنامه های کامپیوتری بانک های اطلاعات می گوید: برخلاف سالهای اول که با تعداد اندک مراجعه کنندگان مواجه بودیم اکنون آن قدر کاربر هست که ما قادر به جوابگویی نیستیم. خصوصا در ایام تحصیلی، بانک های بزرگ ما مانند دارالشفاء هم توانایی پاسخگویی به همه مراجعان را ندارد و به ناچار ساعات استفاده از دستگاه را به یک ساعت (برای هر نفر) محدود کرده ایم تا تعداد بیشتری استفاده کنند. ایشان تعداد تقریبی کاربران بانک های اطلاعاتی مرکز را هفت هزار نفر اعلام نموده و معتقد است که در صورت گسترش بانک های اطلاعات و تاسیس بانک های جدید زمینه مناسب برای جذب چندین برابر تعداد موجود در بانکها فراهم خواهد آمد.
بانک های اطلاعاتی مرکز تحقیقات در سال 1377 در طی «800/25 ساعت » فعالیت کاری به بیش از سی هزار محقق، خدمات اطلاعاتی ارائه داده اند. شایان ذکر است که بانک های اطلاعات علاوه بر انجام خدمات فوق، از طریق تلفن و نامه نیز پاسخگوی درخواست کنندگان اطلاعات در مورد آیات و روایات و متون اسلامی می باشد که توضیحات مربوط به آن در ادامه این مقاله ذکر می گردد.
مرکز تحقیقات در پاسخ به استقبال گرم پژوهشگران و علاقه مندان علوم اسلامی در نظر دارد با گسترش امکانات و خدمات بانک ها بستر مناسبی را برای گسترش فرهنگ به کارگیری کامپیوتر در جامعه اسلامی بویژه در حوزه های علمیه فراهم آورد.
جدول (1) - مقایسه آماری عملکرد «بانک های اطلاعات » مرکز تحقیقات ردیف اطلاعات- نام شعبه- تعداد مراجعه کننده -ساعت بهره برداری- میانگین نفر در ساعت- تعدادرایانه-تعدادچاپگر-مساحت مکان مترمربع -موقعیت مکانی 1 مرکزی قم-2700-2500-08/1-6-2-70- جنب ساختمان اداری مرکز تحقیقات 2 دارالشفاء قم-15000-2500-21/1-18-5-150-مدرسه دار الشفاء 3 آستانه مقدسه - قم-5000-3000-6/1-6-1-15-جنب کتابخانه 4 جامعة الزهراء - قم-1600-1400-14/1-4-1-20- ساختمان مرکزی جامعة الزهراء 5 شهرک مهدیه قم-600-500-2/1-5-1-20-جنب کتابخانه 6 حوزه علمیه مروی تهران-5000-3200-56/1-5-1-80-مدرسه علمیه مروی 7 دانشگاه تهران-1000-2700-4/1-4-1-30-جنب کتابخانه دانشگاه 8 حوزه علمیه اصفهان-3120-1700-83/1-7-2-20-واقع در مرکز فرهنگی حوزه علمیه اصفهان جمع-34020-25500-33/1-55-14-405
بانک های اطلاعاتی خودگردان
یکی از اقدامات ابتکاری مرکز تحقیقات در گسترش فرهنگ کاربری کامپیوتر و توسعه بانک های اطلاعات راه اندازی بانک های اطلاعاتی خودگردان است. این بانک ها با همکاری مراکز علمی، فرهنگی و حمایت مالی و مشاوره ای مرکز تحقیقات شکل می گیرد. در بانک های خودگردان مراکز علمی همچون دانشگاهها پس از تهیه سخت افزار مناسب و در نظر گرفتن فضا و امکانات و نیروی لازم، نرم افزارهای مورد نیاز خود را از مرکز تحقیقات به صورت رایگان تحویل می گیرند و بدین طریق با مشارکت مرکز تحقیقات و دانشگاه مربوط یک بانک اطلاعات کارآمد و توانا راه اندازی می شود.
حجة الاسلام بهرامی در باره شرایط راه اندازی بانک های خودگردان و تعداد آنها می گوید:
در صورتی که مراکز علمی همچون حوزه ها و دانشگاههای کشور، امکانات سخت افزاری و سایر شرایط لازم را تدارک ببینند و فضای مناسب را برای استفاده عموم در نظر بگیرند، ما این آمادگی را داریم که برنامه های مرکز را با تعدادی قفل به صورت رایگان در اختیار آنها قرار دهیم.
تا کنون تعداد زیادی از حوزه های علمیه شهرستانها و دانشگاهها با این شرایط از ما درخواست تاسیس بانک کرده اند که خوشبختانه موفق شده ایم 10 شعبه بانک اطلاعاتی خودگردان را در شهرهای مختلف کشور تاسیس کنیم که از جمله می توان از دانشکده الهیات تهران، دانشگاه رضوی مشهد و مؤسسه پژوهشی امام خمینی نام برد.
خدمات و امتیازات بانک های اطلاعات:
اهمیت و کارآیی بانک های اطلاعات مرکز تحقیقات تنها به ارائه نرم افزارهای علوم اسلامی خلاصه نمی شود بلکه ویژگیهای منحصر به فرد، خدمات ارزنده و آثار جانبی این بانک ها چنان متنوع و همه جانبه است که موجب توجه روز افزون مسئولان مرکز تحقیقات و استقبال بی نظیر محققان شده است. گرچه منافع و نتایج مثبت بانک های اطلاعات دوطرفه می باشد یعنی هم برای مجموعه مرکز و هم برای مراجعه کنندگان مفید است اما جهت گیری اصلی این منافع بیشتر به سمت رفع نیازها و ارائه خدمات بهتر به کاربران است. برخی از امتیازات و ویژگیهای بانک های اطلاعات مرکز تحقیقات عبارت است از:
1- صرفه جویی در وقت و هزینه محققان: برای استفاده بهینه از نرم افزارها نه تنها باید هزینه خرید آنها را پرداخت بلکه باید دستگاههای رایانه ای با سرعت و حافظه مناسب نیز در نظر گرفت و اگر نرم افزار از نوع CD های جدید باشد لازم است برای چاپ مطالب آنها از چاپگرهای لیزری هم استفاده کرد. تهیه همه این امکانات، خصوصا با توجه به رشد سریع فن آوری سخت افزارها و نرم افزارها از توان مالی هرکس بالاخص طلاب و دانشجویان بر نمی آید. بانک های اطلاعات با ارائه دهها برنامه نرم افزاری و تدارک آخرین سیستم های سخت افزاری و فراهم نمودن استفاده رایگان از آنها کمک بزرگی به محققان و فضلایی که توانایی مالی برای خرید دستگاههای گران قیمت رایانه ای را ندارند می نمایند.
2- ارائه آخرین نرم افزارهای علوم اسلامی:
یکی از ویژگیهای منحصر به فرد بانک های اطلاعات مرکز تحقیقات آن است که همیشه آخرین نرم افزارهای علوم اسلامی را ارائه می دهد. به گفته حجة الاسلام بهرامی نرم افزارهای تولیدی مرکز یک ماه قبل از آنکه حتی تکثیر شده، و وارد بازار گردد، در بانک های اطلاعات قابل بهره برداری است. این اقدام نه تنها موجب به روز شدن برنامه های بانک ها می شود بلکه در رفع اشکال ها و نواقص احتمالی برنامه قبل از تولید نهایی نیز کمک قابل ملاحظه ای می کند.
گرچه محدودیت فضا و امکانات در بعضی از بانک ها مانع از ارائه همه برنامه های علوم اسلامی در این بانک ها شده است اما بانک هایی که چنین مشکلاتی ندارند مانند بانک مرکزی و دارالشفاء نه تنها از نرم افزارهای مرکز بلکه از کلیه نرم افزارهای علوم اسلامی که توسط شرکتهای مختلف آماده می شود بهره مند می گردند.
3- مشاوره تحقیقاتی و فنی به طلاب و مراجعان: کارمندان و پرسنل شاغل در بانک های اطلاعات عموما از طلاب فاضل و مشغول به تحصیل در سطوح عالیه دروس حوزوی هستند و بعلاوه از اطلاعات فنی در باره کامپیوتر و قابلیتهای نرم افزارهای علوم اسلامی بهره کافی دارند. همین امر موجب شده که بانک های اطلاعات به تدریج به مراکز مشاوره ای و تحقیقاتی کامپیوتری نیز تبدیل شود.
بسیاری از دانشجویان برای یافتن روشهای تحقیق در موضوعات اسلامی و برخی از طلاب جهت آشنایی با نرم افزارهای علوم اسلامی و آگاهی از شیوه استفاده از کامپیوتر به مسئولان بانک ها مراجعه می کنند. به گفته مسئول بانک اطلاعات مرکزی، بسیاری از افراد برای ترجمه روایات یا یافتن یک روایت در موضوع خاص مراجعه می کنند. کسانی که با تحقیقات موضوعی در روایات آشنا هستند می دانند که برای یافتن روایاتی در باره «ارزش علم در اسلام » تنها تایپ کردن کلمه «علم » در یک برنامه نرم افزاری حدیثی مانند بحار الانوار کافی نیست بلکه باید با توجه به ابعاد مختلف موضوع، کلمات مناسب را یافت و آنها را برای جستجو به رایانه داد. اطلاعات علمی و فنی مسئولان بانک های اطلاعات در این مورد و موارد مشابه آن بسیار کارساز و مثمر ثمر بوده است.
مسئول بانک اطلاعات دارالشفاء علاوه بر موارد فوق به افرادی اشاره می کند که هیچ گونه آشنایی با طریقه استفاده از کامپیوتر ندارند اما با مراجعه به بانک های اطلاعات توسط مسئول بانک یا کارمندان اطلاعات اولیه در باره نحوه کار با کامپیوتر و کلیدهای آن به آنها داده می شود و پس از چند دقیقه آنها نیز از توانایی کار کردن با کامپیوتر بهره مند می شوند.
به عبارت دیگر بانک های اطلاعات بنا بر ضرورت به تدریج علاوه بر ارائه خدمات اطلاعاتی; کارکردهای آموزشی نیز پیدا کرده اند و قابلیتهای گسترده خود را برای گسترش فرهنگ استفاده از کامپیوتر در حوزه ها به طور کامل به رخ می کشند.
4 - استفاده مستقیم کاربران از رایانه ها: در اکثر بانک های اطلاعاتی موجود درکشور، کاربران برای استفاده از برنامه های رایانه ای به متصدی دستگاه مراجعه نموده و اطلاعات مورد نیاز خود را از طریق کارمند مربوط از رایانه برداشت می کنند. این روش گرچه موجب بهره مندی کاربر از تجربه کارمند می گردد اما مانع پرورش و بروز تواناییها و استعدادهای کاربران می گردد و در برخی موارد به علت فشردگی مراجعات به متصدی کامپیوتر، موجب عدم استفاده بهینه از اطلاعات موجود در رایانه می شود. بانک های اطلاعات مرکز تحقیقات با به کارگیری سیستم آزاد و فراهم نمودن امکان استفاده مستقیم کاربران از رایانه ها زمینه بهره مندی بیشتر محققان و مراجعان را فراهم آورده است و با در نظر گرفتن مشاوران توانا و مطلع، کاربران را از نظر تجربی و علمی نیز راهنمایی می کنند.
5 - خدمات تلفنی: بانک های اطلاعات مرکز تحقیقات همراه با ارائه خدمات حضوری، به صورت تلفنی نیز به سؤالات متقاضیان از سراسر کشور پاسخ می دهند و از این طریق کمک شایان توجه ای به افرادی که فاقد دستگاه کامپیوتر بوده و به بانک های اطلاعات نیز دسترسی ندارند می نمایند.
مسئول بانک های اطلاعات مرکز تحقیقات با اشاره به این روش ابتکاری گفت: علی رغم آنکه تبلیغات مناسبی برای خدمات تلفنی بانک ها نشده است و گروه کثیری از علاقه مندان نسبت به آن بی اطلاع هستند اما تنها در سال 77 بیش از هفت صد نفر جهت دریافت پاسخ سؤالات خود در زمینه های گوناگون علوم اسلامی با شعبه های مختلف بانک اطلاعات تماس گرفته و در اسرع وقت پاسخهای خود را دریافت داشته اند.
علاقه مندان برای استفاده از خدمات تلفنی بانک های اطلاعات می توانند همه روزه از ساعت (12-8 صبح و 21-16 عصر) با تلفن های 743417 و 743419 در قم تماس حاصل نمایند.
بانک اطلاعات اصفهان به منظور ارائه اطلاعات وسیع تر در زمینه های گوناگون روش دیگری را ابداع کرده است. در این روش پس از ضبط خودکار سؤالات تلفنی در کوتاهترین زمان پاسخ سؤالات شرعی و یا سفارشهای گردآوری اطلاعات تهیه می گردد و در اختیار متقاضی قرار داده می شود. متقاضی نیز با تماس مجدد پاسخ سؤالات خود را از نوار ضبط شده دریافت می دارد.
تلفن های بانک اطلاعات اصفهان 202080 و 290030 می باشد.
6 - نمایشگاه دائمی نرم افزارهای اسلامی:
یکی از خدمات قابل توجه بانک های اطلاعاتی مرکز تحقیقات خدمات نمایشگاهی آن است. گرچه مرکز تحقیقات و مؤسسات وابسته به آن در کلیه نمایشگاههای معتبر داخلی و خارجی شرکت کرده، محصولات و نرم افزارهای تولیدی خود را به معرض نمایش گذاشته و قابلیتهای آنها را معرفی نموده است اما بانک های اطلاعات نیز با ارائه تمامی نرم افزارهای علوم اسلامی و آخرین دستاوردهای علمی و تحقیقاتی در طول سال، فضای مناسبی را برای آشنایی علاقه مندان فراهم آورده اند.
به عنوان مثال تنها در سال گذشته بیش از 25 گروه مختلف داخلی و خارجی به منظور تهیه گزارش، آشنایی با مرکز تحقیقات و یا آشنایی با نرم افزارهای علوم اسلامی از بانک های اطلاعات مرکز در قم و تهران دیدن کرده اند که از این میان می توان به دیدارهای دانشجویان مسلمان دانشگاههای لندن، خبرنگاران آمریکایی، انگلیسی و ژاپنی، رهبر جهاد اسلام اریتره، طلاب تاجیکستان، طلاب تانزانیا، اعضای یک مؤسسه خیریه ترکیه و بازدید گروه کثیری از دانشجویان و دانش آموزان کشورمان اشاره کرد.
7 - کانون تحقیقات علمی رایانه ای:
ارائه اطلاعات به شکل دسته بندی شده با امکان جستجو و بازیابی های متفاوت و خارق العاده از تواناییهایی است که بشر در سایه استفاده از رایانه و برنامه های رایانه ای در حدی فوق تصور به دست آورده است. بانک های اطلاعات با آماده سازی فضای مناسب امکان بهره وری بیشتر از این گونه قابلیتهای نرم افزاری را در اختیار محققان و پژوهشگران علوم اسلامی قرار می دهند.
بسیاری از کاربرانی که به طور مرتب به بانک های اطلاعات مراجعه می کنند با کمک امکانات موجود در بانک ها توانسته اند کارهای تحقیقاتی مختلفی را به ثبت رسانده و برخی از آنها را به صورت کتاب چاپ کنند که به اذعان خودشان اگر چنین بانک هایی وجود نداشت هرگز نمی توانستند تحقیقات مذکور را به پایان رسانده و یا حداقل با سرعت و قوت فعلی آنها را انجام دهند.
آقای ذبیح زاده مدت دو سال است که به طور مستمر به بانک تحقیقاتی دارالشفاء مراجعه می کند. ایشان در این مدت موفق شده است اسناد دو کتاب مهم حدیثی را بررسی و تحقیق نماید و آنها را برای چاپ آماده کند. همچنین حجج اسلام واحدی، اسداللهی و مؤمن با استفاده از امکانات و نرم افزارهای این بانک موفق شده اند کتبی تحت عنوان الحسین فی القرآن، سفر به عالم برزخ و فضائل امیرالمؤمنین را بنویسند.
یکی از محققان ضمن تشکر از برخورد بسیار خوب و برادرانه مسؤلان بانک اطلاعات می گوید: کار کردن با کامپیوتر آن هم در چنین فضای مناسبی بسیار لذت بخش است ما در اینجا از امکانات مختلف همچون آخرین نرم افزارهای علوم اسلامی، چاپگرهای مدرن و پیشرفته ترین دستگاههای رایانه ای بهره مند می شویم. در واقع اگر این بانک ها وجود نداشت ما نمی دانستیم برای انجام کارهای تحقیقاتی و مطالعاتی خود به کجا باید برویم زیرا بسیاری از کارهای تحقیقاتی را امروزه عملا در کتابخانه ها نمی توان انجام داد.
بانک های اطلاعات نه تنها زمینه لازم را برای انجام تحقیقات مختلف فراهم آورده اند بلکه در برخی موارد خود نیز به تهیه جزوات تحقیقی اقدام می نمایند. از جمله تاکنون بانکهای اطلاعات قم 45 مقاله و بانک اصفهان 3 مقاله تحقیقاتی منتشر نموده اند. این مقالات که به طور عمده از طریق جمع آوری روایات و آیات مرتبط با یک موضوع با کمک برنامه های رایانه ای نگاشته می شوند به مباحث روز و نیازهای علمی جامعه معطوف بوده و سعی در بررسی دیدگاه متون معتبر دینی در این گونه امور دارد. برخی از این تحقیقات عبارت اند از:
1 - پژوهشی در معماری اسلامی، 2- مجموعه روائی امیر (همراه با فهرست موضوعی)، 3- مجموعه روائی بهداشت دهان و دندان، 4- مجموعه روائی خواص خوراکیها (شیر، عسل، خرما، گوشت، نمک و سرکه...)، 5- مجموعه ای از خصائص اهل بیت علیهم السلام، 6- مجموعه روائی در زمینه شاخصه های میراث فرهنگی، 7- مجموعه روائی حجاب، 8- روایات در زمینه رشد، 9- مجموعه روائی در باره آفات و درمان وسواس.
8 - سیستم ارزیابی نرم افزارها:
یکی از خدمات ارزنده ای که بانک های اطلاعات به تولیدکنندگان برنامه ها ارائه می کنند ارزیابی برنامه ها است. کاربران بانک های اطلاعات با مراجعه مستمر به داده ها و قابلیتهای نرم افزارها در عمل با تواناییها و کاستیهای آنها آشنا شده و نواقص را به مسئولان بانک ها گوشزد می کنند و از این طریق کمک بسیار زیادی به ارتقای کیفی و اشکال زدایی برنامه ها می نمایند.
علاوه بر ارزیابی برنامه ها بانک های اطلاعات کانال ارتباطی مناسبی برای انتقال نیازها و گرایشهای کاربران نیز می باشد. استفاده گسترده از یک برنامه و درخواستهای مستمر برای یک برنامه خاص و یا بی توجهی نسبت به یک برنامه می توانند معیارهای قابل اعتمادی برای تولید و یا ارتقای یک برنامه محسوب شوند.
مهم ترین اشکالی که در کار بانک های اطلاعات مشاهده می شود ضعف تبلیغات است. بسیاری از مخاطبان اصلی بانک های اطلاعات یعنی طلاب و دانشجویان رشته های الهیات اساسا از وجود این بانک ها بی اطلاع هستند!
به عنوان مثال مسئول بانک دارالشفاء اعلان نموده است که برنامه های معجم الفاظ بیشتر مورد توجه محققان واقع شده است. در بانک اصفهان بحار الانوار بیشترین مشتری را دارد. مسئول بانک آستانه از استقبال گسترده از برنامه های قرآنی و نور الالفاظ خبر می دهد و اضافه می کند که عده زیادی خواهان معجم موضوعی احادیث هستند. این اطلاعات اگر به صورت آماری تنظیم شود و دقیقا دفعات و ساعات استفاده از برنامه ها در هر بانک مشخص گردد می تواند به یافتن دستور العملی برای تهیه برنامه های جدید و بهبود برنامه های فعلی منجر شود.
کاستیها و پیشنهادها
در کنار محاسن متعدد و امتیازات ویژه ای که بانک های اطلاعاتی دارند، وجود برخی کاستیها و کمبودها طبیعی و قابل قبول است. مهم ترین اشکالی که در کار بانک های اطلاعات مشاهده می شود ضعف تبلیغات است. بسیاری از مخاطبان اصلی بانک های اطلاعات یعنی طلاب و دانشجویان رشته های الهیات اساسا از وجود این بانک ها بی اطلاع هستند!
بانک های اطلاعات از فقدان یک روابط عمومی قوی که به طور مستمر و برنامه ریزی شده به معرفی توانمندیها و امکانات بانک ها به حوزه ها و دانشگاهها و حتی عموم مردم بپردازد شدیدا رنج می برند. برخی از بانک ها حتی از داشتن یک تابلو کوچک محروم اند و جز افراد آشنا و غریبه های خوش اقبال، کسی دیگر از وجود آنها مطلع نمی شود.
بجاست که مسئولان محترم بانک های اطلاعات با توجه به ویژگیهای ممتاز و کارکردهای منحصر به فرد این بانک ها برنامه هایی منظم و هدفدار برای آشنا کردن طلاب و دانشجویان با نرم افزارها و خدمات اطلاع رسانی آنها تنظیم کنند و حتی از طریق رسانه های گروهی همچون صدا و سیما و مطبوعات به تبلیغ آنها بپردازند زیرا معرفی نرم افزارهای علوم اسلامی در زمان حاضر عملا تبلیغ اسلام و دفاع از حوزه و روحانیت است.
در همین راستا تعیین محل دائمی برای معرفی نرم افزارهای علوم اسلامی و مراکز تحقیقاتی و دعوت از دانشجویان و طلاب برای بازدید و استماع توضیحات مربوط، از کارهای بسیار لازمی است که تاکنون از آن غفلت شده و امید است با توجه و عنایت مسئولان اقدام عاجل در این زمینه صورت گیرد.
در همین جا مناسب است که از فعالیتهای تبلیغاتی مرکز آموزش و تحققات رایانه ای حوزه علمیه اصفهان و مسئول محترم آن حجة الاسلام سجادی که در مدتی کوتاه اقدامات ارزشمندی در جهت شناساندن بانک اطلاعات اصفهان به عمل آورده اند تشکر و قدردانی گردد.
نکته دیگر در باره توزیع جغرافیایی بانکهای اطلاعات است. از هشت بانک اطلاعاتی که توسط مرکز تحقیقات در کشور راه اندازی شده است، پنج بانک آن در شهر مقدس قم قرار دارد. دو بانک نیز در تهران و یک بانک در اصفهان واقع است. از طرف دیگر در شهرهای بزرگ دیگری همچون مشهد، شیراز، اهواز، تبریز و... هیچ «بانک اطلاعات »ی موجود نیست! گرچه شهر مقدس قم به لحاظ آنکه بیشترین روحانی را در خود جای داده و مرکز فقاهت و علوم اسلامی است باید مورد توجه و عنایت مضاعف قرار گیرد اما این نباید به معنای به فراموشی سپردن حوزه های علمیه و دانشگاههای سایر شهرستانها تلقی گردد.
پس از توزیع جغرافیائی، موقعیت مکانی و محل استقرار بانک ها نیز در بهره برداری مناسب از آنها تاثیر بسزایی دارد.
جدول شماره (1) نشان می دهد بانک هایی که در جنب کتابخانه ها قرار دارند از بالاترین بهره وری و بانک هایی که در محل اداری واقع شده اند از کمترین بهره وری برخوردار هستند. بنابراین به نظر می رسد که اگر بانک های اطلاعاتی به عنوان مکمل کتابخانه های عمومی در کنار آنها قرار داده شوند موفق تر و کارآتر خواهند بود.
کاستیها و کمبودهای دیگری که مسئولان شعب بانک ها و مراجعان به آنها اشاره داشتند عبارت اند از:
1- پایین بودن سرعت و مدل بعضی از کامپیوترها;
2- مجهز نبودن اکثر بانک ها به برنامه های حدیثی و قرآنی اهل سنت و برنامه های عمومی همچون کتب لغت عربی و انگلیسی;
3- محدود بودن فضای بعضی از بانک ها همچون بانک آستانه که در فضای 15 متر مربع و با 6 دستگاه بالاترین میزان بهره وری را نسبت به سایر بانکها دارا است.
در انتها ضمن تشکر و قدردانی از دست اندرکاران بانک های اطلاعات به خاطر ترویج و نشر فرهنگ استفاده از اطلاعات رایانه ای در حوزه های مقدسه علمیه، برای این عزیزان آرزوی موفقیت روز افزون داریم.
