اگر اهل تحقیق و مطالعه باشید، حتماً تاکنون برای پژوهش درباره یک موضوع کلی یا جزئی در جستجوی منابع مورد نیاز خود بوده اید. اطلاع از منابع، شناسایی و در نهایت دسترسی و استفاده از آنها مهم ترین مراحل تحقیق و پژوهش شما به حساب می آیند.
بدیهی است که هر قدر منابع مورد نظر نظامندتر، سامانیافته تر و کارآمدتر باشند، شما را در امر پژوهش بیشتر یاری می دهند. در این مسیر، شیرینترین لحظه، زمانی است که با خیالی آسوده منابع را دریابید و با بهترین ابزار و امکانات و راحت ترین فهرست ها بتوانید مطالب دلخواه خود را تهیه و تنظیم نمایید. آنچه را که تا کنون به عنوان منابع تحقیق خود دنبال می کردید، غالباً کتاب، مجلاّت و پایانامه ها بودند که برای دسترسی به آنها از راه هایی مانند: انواع فهرستِ کتابخانه ها، نمایه های مطبوعات و مقالات بانک های اطلاعاتی و نرم افزارهای تخصصی، اقدام مینمودید.
در ابتدای پیدایش اینترنت در کشور ما و حضور آن در حوزه های مختلف علمی و پژوهشی، به ویژه موضوعات اسلامی، نمی توانستیم آن را یکی از منابع اصلی کارآمد بدانیم؛ اما با پیشرفت اینترنت، خاصه در حوزه های علوم اسلامی و عرضه منابع مختلف در آن، اینترنت به عنوان یکی از منابع مهم در کنار سایر منابع در زمینه مختلف پژوهشی به شمار آمد. بعد از آن، بخش قابل توجهی از همان منابع قبلی هم در اینترنت قرار گرفت و اکنون قابل استفاده است و در مورد بسیاری از متون و منابع، زمینه ها و امکانات پژوهشی خوبی هم فراهم شده است.
در دنیای کنونی، کتاب مقدّس «قرآن کریم» نه تنها برای ما مسلمانان محترم است؛ بلکه هر پژوهشگر بی طرفی در دنیا به کتابی که بیش از یک میلیارد نفر به آن احترام می گذارند، علاقهمند می شود. شاهد این مدعا آن است که بیش از 70% صفحات اینترنتی قرآنی به زبان انگلیسی و تنها 17% از آنها به زبان های عربی و فارسی هستند. طبیعی است که اینترنت به عنوان یک رسانه جهانی، مخاطبان جهانی را در نظر بگیرد و زبان انگلیسی به عنوان پر مخاطب ترین زبان جهان، بیشترین مطالب در مورد قرآن کریم را به خود اختصاص بدهد.
قرآن پژوهی در تاریخ، داستان بلندی دارد. جالب است بدانیم قرآن در 900 سال قبل توسط «پیرلوونه رایل (1092 1165م)» به لاتین ترجمه شد. با آغاز جنگ های صلیبی و آشنایی بیشتر غرب با جهان اسلام و منابع اسلامی، تب و تاب پژوهش قرآنی در بین مستشرقان بالا گرفت. در غرب ده ها عنوان پایان نامه درباره موضوعات قرانی تألیف شده است، که البته در کشورهای اسلامی هم این نهضت پژوهش و نگارش وجود داشته است و تفسیرهای متعددی برای قشرهای مختلف عرضه شده و پایان نامه و مجلات متنوعی به مباحث قرآنی پرداخته اند.
در این مقاله برآنیم که فارغ از معرفی پایگاه ها و توصیف محتوایی هر یک از آنها به صورت معمول، روش پژوهش، جستجو، شناسایی و دستیابی به مطالب قرآنی را پیش روی شما نهیم.
محور اصلی بحث، پایگاه ها و صفحات فارسی قرآن است و جز در موارد خاص به مطالب سایر زبان ها اشاره نمی کنیم.
اکنون شما اینترنت را دوست خود بدانید. برای پژوهش در زمینه قرآن و موضوعات وابسته به آن قبل از هر چیز باید معین کنید که دقیقاً به دنبال چه چیزی هستید؟ این امر به شما کمک می کند که بدانید از کجا و چگونه و از چه ابزاری آغاز کنید. اگر چه این مرحله بسیار ساده به نظر می رسد، اما از اهمیت زیادی برخوردار است.
در یک نگاه کلی، دو روش را می توان پیش روی کاربران نهاد. البته واضح است که انتخاب هر یک از دو روش، به نوع مطلب و خواسته کاربر بستگی دارد. این دو راه عبارت اند از:
روش اول، مراجعه به موتورهای جستجو و استفاده از آنها برای دستیابی به مطلب مورد نظر است، و روش دوم، مراجعه به فضاهای طقه بندی موضوعی در اینترنت است که شاهراه های اطلاعاتی، فهرست های راهنما و دسته بندی های موضوعی در پایگاه های قرآنی و اسلامی را شامل می شود.
در مورد روش اوّل مطلب خاصی را ارائه نمی کنیم؛ زیرا موتورهای جستجو و قابلیت های آن یک موضوع کلی اند و به موضوعات قرآنی اختصاص ندارند. موتورهای جستجو یک ابزارند؛ یعنی اطلاعات این پایگاه ها توسط کسی جمع آوری و طبقه بندی نشده است؛ بلکه ابزاری وجود دارد که اطلاعات داخل پایگاه ها را به صورت خودکار جمع آوری می کند و صفحات اینترنت را بر اساس خواسته ما مرتب کرده، نمایش می دهد، از این رو، در مورد اهمیت و جایگاه روش اوّل در اینجا به بیان مطالبی بسنده می نماییم.
این روش، زمانی کاربرد بهینه دارد که موتور جستجوی مناسبی را برگزینید و در جستجو نیز واژگان کلیدی خوبی را انتخاب کنید. چنانچه موضوع تحقیقی شما، موضوعی تازه، به روز و جزئی باشد، استفاده از موتورهای جستجو و شروع کار با آنها بهتر است. چون پایگاه داده های موتورهای جستجو بسیار وسیع است باید موضوع تحقیقی و نیز واژگان کلیدی مرتبط با آن که در کادر جستجو درج می شوند، کاملاً مشخص و جزئی باشد؛ زیرا با امتحان یک موضوع کلی در موتور جستجوی بزرگ، نتایج بی شماری ارائه خواهد شد و قطعاً نتایج نامربوط در آنها بسیار خواهد بود. در حال حاضر، بهترین و مناسب ترین ابزار برای این کار موتور جستجوی «گوگل» است که امروزه به عنوان معروف ترین و قدرت مندترین موتور جستجوی وب شناخته شده و به تعبیر دیگر، برای عده زیادی از کاربران در سراسر دنیا، به صفحه اوّل اینترنت تبدیل شده است.
برای دستیابی به منابع بهتر و مناسب تر از قسمت جستجوی پیشرفته گوگل استفاده کنید. در این قسمت می توانید کلمات و عبارات مورد جستجوی خود را به شکل های مختلف تعریف کنید و دامنه جستجو را به زبان، قالب هر پرونده (فایل)، زمان ارائه در اینترنت و جایگاه مطلب در صفحات وب محدود کنید. ضمن اینکه می توانید جستجوی خود را به نشانی خاصی در اینترنت نیز محدود نمایید.
اما در روش دوم، فرض بر این است که شما می خواهید از طریق دنبال کردن درخت موضوعات به مطلب مورد نظر خود برسید. برای این کار، چند محور به عنوان رؤوس اصلی خواسته های شما مدّ نظر است. محورهای کلی که در این قبیل تحقیقات و پژوهش ها متصور است، عبارت اند از:
متن قرآن و ترجمه؛
تفسیر قرآن؛
علوم قرآن؛
مجلاّت و مقالات قرآنی؛
کتابخانه و کتابشناسی قرآن؛
پایان نامه های قرآنی.
الف متن قرآن و ترجمه
متن قرآن کریم در اینترنت بسیار عرضه شده و به آسانی قابل دستیابی است که البته برخی از آنها همراه با ویژگی هایی متفاوت ارائه شده اند. برای دسترسی به آیات و سوره ها بهترین مورد، جایی است که سوره و شماره آن قابل انتخاب باشد و امکان مقابله بین متن و ترجمه -عملاً ترجمه های فارسی و انگلیسی- فراهم باشد و کاربر بتواند به سرعت متن را ملاحظه کند، ترجمه آن را ببینید و یا بین ترجمه های مختلف به مقایسه بپردازد. از این رو، پایگاه هایی که متن قرآن را همراه با اعراب به صورت فونت ارائه کرده اند، بهتر از پایگاه هایی هستند که متون را به صورت تصویر ارائه نموده اند که معمولاً هنگام نمایش از سرعت کمتری برخوردارند.
چنانچه امکان جستجو در متن قرآن با ترجمه ها نیز فراهم باشد، امر تحقیق به مراتب آسان تر خواهد بود، و کاربر با سرعت بیشتری به مطالب خود دست می یابد.
برای این کار، پایگاه های زیر به عنوان بهترین پایگاه های داده در اینترنت معرفی می شوند:
1. پایگاه الشیعه(www.al-shia.com)
با امکان نمایش متن قرآن به صورت PDF و تصویر، و همچنین امکان مشاهده چهار ترجمه فارسی و جستجو در متن قرآن و ترجمه ها همراه با امکان شنیدن صوت آیه مورد نظر.
2. پایگاه قرآن مقدس(www.holyquran.net)
با قابلیت جستجو در متن قرآن از طریق وارد کردن کلمه یا عبارت، محدود کردن دامنه جستجو به قسمتی خاص در قرآن.
3. پایگاه حوزه(www.hawzah.net)
با امکان مشاهده متن قرآن و دو ترجمه فارسی آیة الله مکارم و استاد فولادوند و یک ترجمه انگلیسی همراه با امکان آشنایی با سوره ها از طریق کتاب «آشنایی با سوره ها»، تألیف استاد جواد محدثی.
4. پایگاه (www.usc.edu/dept/msa/quran/index.html)
برای مقایسه ترجمه انگلیسی یوسفعلی، شاکر و پیکثال با همدیگر به صورت آیه به آیه.
ب تفسیر قرآن
به منظور استفاده از تفاسیر، نیاز اولیه کاربر دسترسی به متن تفاسیر و پس از آن، امکانات پژوهش در آنهاست. درباره ارائه متون تفسیری شیعه پایگاه های زیر در اختیار کاربران قرار دارد:
1. پایگاه قرآن مقدّس (www.holyquran.net)
متن کامل تفاسیر: المیزان، مجمع البیان، نورالثقلین و تقریب القرآن الی الاذهان در این پایگاه ارائه شده است.
2. پایگاه غدیر(www.ghadeer.org)
این پایگاه شامل متن کامل ترجمه تفسیر المیزان، تفسیر نمونه، تفسیر نور، تسنیم تفسیر قرآن آیة الله جوادی آملی و تفاسیر موضوعی و تک سوره ای از مرحوم شهید مطهری و استاد قرائتی می باشد.
3. پایگاه دانشگاه اسلامی (www.u-of-islam.org)
متن کامل تفسیر التبیان، نورالثقلین، کنز الدقائق، تفسیر بنائی، تفسیر امام عسکری و تفسیر عیاشی در این پایگاه قابل دستیابی است.
پایگاه های شیعی متأسفانه امکانات پژوهشی مناسبی برای متون اصلی تفسیری خود فراهم نکرده اند. با این حال در پایگاه «قرآن مقدس» این امکان وجود دارد که کاربر تفسیر هر آیه را با انتخاب یکی از سه تفسیر المیزان، نورالثقلین و تقریب القرآن الی الاذهان ملاحظه نماید. ضمن اینکه ترجمه انگلیسی هر آیه نیز در کنار آن نمایش داده می شود. همچنین در این پایگاه امکان کاوش در متن کتاب های تفسیری و سایر کتاب های مربوط به علوم قرآن نیز فراهم می باشد.
برای دسترسی به منابع تفسیری اهل سنّت، به پایگاه الاسلام (www.al-islam.com) مراجعه کنید. آنچه در پایگاه های شیعی به عنوان یک نقطه ضعف نسبت به متون تفسیری به حساب می آمد، دقیقاً نقطه مقابله آن را در این پایگاه می یابید.
امکانات پژوهش بسیار جالبی در این پایگاه طراحی شده است. گرچه بیشتر یا همه این قابلیت ها در برخی از پایگاه های دیگر اهل سنّت نیز وجود دارد، اما در این مجال همین یک پایگاه به عنوان بهترین محیط برای این جهت معرفی میشود.
در صفحه قرآن پایگاه الاسلام می توان متن قرآن را به صورت تصویری زیبا و خوانا همراه با قابلیت های ذیل ملاحظه کرد: امکان انتخاب سوره، شماره سوره، شماره آیه، نام قاری، ترجمه قرآن به شش زبانِ: انگلیسی، فرانسه، ترک، مالایی، اندونزیایی و هلندی و امکان انتخاب تفسیر مورد نظر از میان تفاسیر ابن کثیر، جلالین، طبری و قرطبی. افزون بر اینکه تفسیر هر آیه به صورت جداگانه نمایش داده می شود و اختیار اعراب گذاری متن تمام متون تفسیری نیز در اختیار کاربر قرار دارد.
ج علوم قرآنی
مباحث مربوط به علوم قرآنی را در دو پایگاه: حوزه (www.hawzah.net) و بلاغ (www.balagh.net) بیابید. نمودارهای درختی و مباحث طبقه بندی شده نسبتاً مناسبی در هر دو پایگاه در این زمینه قرار دارد که از طریق درخت موضوعات و ریز موضوعات می توانید به مطالب مورد نظر خود دست یابید.
پایگاه های دیگری هم در این خصوص مطالبی را به صورت پراکنده آورده اند. در صورتی که دو پایگاه مذکور شما را از این جهت بی نیاز نکرد، بهتر است برای دسترسی به سایر مطالب، از طریق جستجو یا فهرست های مقالات قرآن اقدام کنید.
د مجلاّت و مقالات قرآنی
مقالات قرآنی یکی از گزینه های مهم و برجسته ای است که می تواند شما را در جهت تکمیل تحقیق و پژوهش بسیار کمک کند. مقالات و مجلات از این جهت قابل بحث اند که هر دو کاملاً با هم مرتبط هستند و به طور معمول مجلات ارائه دهنده مقالات می باشند. برای این امر می توان به دو طریق اقدام نمود:
1. نشریات و مجلات قرآنی را بشناسید و در صورتی که در اینترنت نیز عرضه شده اند جداگانه به یکایک آنها مراجعه و هر یک را ملاحظه کنید، که البته این روش را به مطلوب به نظر نمی رسد.
2. مراکز تجمع و ارائه مقالات قرآن در اینترنت را بشناسید و چنانچه مقاله مورد نظر خود را نیافتید، به جستجو متوسل شوید.
برای دسترسی به این گونه مقالات، بهتر است چند پایگاه برجسته در این باره را به خاطر داشته باشید:
1. پایگاه اطلاع رسانی مرکز فعالیت های قرآنی دانشجویان کشور(www.iska.ir)
این پایگاه، گزینه ای را به مقالات قرآنی اختصاص داده است و در حال حاضر، در دو بخش: فهرست مقالاتِ دهه هفتاد و نمایش مقالات تمام متن فعالیت می کند. این پایگاه تا کنون 190 مقاله را با متن کامل ارائه کرده است.
2. جستجوگر پایگاه های شیعی(www.shiasearch.com)
هم اینک، بخش مقالات گزینه قرآن در این پایگاه شامل 631 عنوان مقاله فارسی است که شما را به جایگاه آن در اینترنت هدایت می کند. همه این مقالات بر اساس الفبا فهرست شده اند.
3. پایگاه بلاغ(www.balagh.net)
پایگاه بلاغ، مقالات خوبی را با طبقه بندی موضوعی ارائه کرده است. این مقالات بیشتر از مجلات وابسته به دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم گزینش شده است.
4. پایگاه حوزه(www.hawzah.net)
گزینه قرآن پایگاه حوزه با توجه به نمودار درختی آن، شما را در این راستا کمک می کند. گرچه بخش عمده ای از اطلاعات موجود در هر گزینه، گزیده ای از کتاب های معتبر است، اما این را نباید فراموش کرد که بسیاری از این گزیده ها خود یک مقاله مناسب به شمار می آیند.
5. نرم افزارهای موضوعی اینترنتی
با توجه به اینکه برخی از مطالب اینترنت اخیراً به صورت موضوعی در قالب لوح های فشرده عرضه شده اند، می توان از لوح فشرده «قرآن در اینترنت» نسخه 3 به خوبی استفاده نمود. در این برنامه، 770 مقاله قرآنی به صورت تمام متن وجود دارد که براساس زبان، فهرست نویسندگان و فهرست موضوعات (در 24 موضوع) مرتب شده اند. این برنامه در آبان سال 1382 توسط شبکه اطلاع رسانی نور عرضه گردیده است.
برای دسترسی به مقالات از این طریق، ابتدا به پایگاه «حوزه» بروید و از طریق بخش جستجوی این پایگاه اقدام کنید. مهم ترین ویژگی این بخش آن است که متن کامل بالغ بر 0041 شماره مجله از 95 عنوان را در خود جای داده و در آنها جستجو می کند. خاصه اینکه بخشی از این مجلات، صرفاً قرآنی اند.
چنانچه از این طریق مطلب خود را نیافتید، بهتر است از طریق موتورهای جستجو مانند «گوگل» پژوهش خود را سامان دهید.
ه کتابخانه و کتاب شناسی قرآن
گرچه برخی از کتاب های قرآن را کتب تفسیری تشکیل می دهند و در قسمت تفسیر به مهم ترین آنها اشاره شد، اما می توان برای اطلاع از کتاب های موجود در اینترنت، به جستجوگر پایگاه های شیعی مراجعه کرد. این پایگاه بهترین جایی است که فهرستی از کتاب های قرآنی اینترنتی را فراهم آورده است. کتاب ها براساس سه شاخصه: وجود متن در اینترنت، فقط معرفی کتاب و امکان بارگزاری (دانلود) فهرست شده اند. کاربر قادر است از طریق الفبای عناوین و جستجو، به کتاب مورد نظر دست یابد. در جستجو، امکان تعیین دامنه بر اساس چگونگی کتاب در اینترنت یا تاریخ اضافه شدن کتاب به پایگاه نیز وجود دارد.
و پایان نامه
در اینترنت پایان نامه ها فقط معرفی می شوند و کمتر دیده می شود که متن کامل پایان نامه ای در اینترنت یا جای دیگر عرضه شود. آنچه مرسوم است و کاربرد هم دارد، معرفی پایان نامه همراه با چکیده آن است.
با این حال، به جرأت می توان گفت در اینترنت درباره هیچ موضوعی از موضوعات علوم اسلامی به اندازه قرآن و تفسیر، پایان نامه معرفی نشده است. شما می توانید از معرفی 1751 پایان نامه در پایگاه مرکز فعالیت های قرآنی دانشجویان کشور (www.iska.ir) اطلاع یابید.
همچنین 1000 پایان نامه در مقطع دکترا و کارشناسی ارشد قرآنی در پایگاه حوزه معرفی شده است، که براساس: موضوع، نویسنده، استاد راهنما، رشته های تحصیلی، دانشگاه ها و مراکز عالی آموزشی، سال های تحصیلی و زبان های عربی و انگلیسی مرتب شده است.
در خاتمه لازم است به این نکته اشاره شود که آنچه گفته شد مهم ترین محورهایی بودند که بیشتر پژوهشگران و محققان می توانند در تحقیقات خود از آنها بهره ببرند؛ اما این مسئله هرگز به این معنا نیست که کارهای دیگر پژوهشی که با موضوعات دیگری نظیر هنر و قرآن، کارهای گرافیکی و صوتی و تصویری و هم خانواده های آن تحقیق به حساب نیایند، یا از ارزش کمتری برخوردار باشند. بنابراین، علاقهمندان به این مطالب نیز می توانند در این جهت از اینترنت استفاده مطلوب را ببرند. عمده پایگاه هایی که از آنها نام برده شد، بخشی از فضای حود را به این قبیل فعالیت ها و آثار اختصاص داده اند که در جای خود قابل تقدیر و استفاده است.
