چند سالی است که نوارهایی پراکنده و سپس مجموعه های کاملی از قرائت ترتیبی برخی قاریان کشور عربستان سعودی وارد کشورمان شده است، این قاریان کسانی هستند که در مساجد کشور عربستان به اقامه نماز جماعت مشغول اند. نوارهای مزبور یا از نمازهای جماعت و تراویح ضبط شده و یا به سبک و سیاق آنها خوانده و ضبط گردیده است.
گفتنی است، نماز تراویح، عبارتست از نمازهایی مستحبی که اهل سنّت در شب های ماه مبارک رمضان می خوانند و امام جماعت، پس از سوره مبارکه حمد، در هررکعت بخشی از ایات سوره های قرآن را از اول تا آخر می خواند. لازم به ذکر است، از ابتدای قرآن، سوره های بزرگ به واحدهای موضوعی کوچکتری تقسیم شده و پایان هرواحد ـ در برخی قرآن ها ـ با علامت «ع» (رکوع) مشخص گردیده است. تقسیم بندی فوق، در قرآن کریم بسیار نظام مند و دقیق است و انس با آنها و رعایت آنها، قاری را در تدبّر و فهم مراد ایات و سور، یاری می رساند. باری هریک از این تقسیمات به طور معمول در یک رکعت نماز خوانده می شود و به این ترتیب قرآن کریم به طور مقطّع در نمازها ختم می شود.
نکته دیگری که قابل ذکر است این است که در برخی بلاد اهل سنّت، هنگامی که جوانی قرآن را حفظ می کند، به عنوان امام این گونه نمازها برگزیده می شود تا یک دوره قرآن را به صورت فوق در نمازها بخواند.1 گروهی از شیوخ و اساتید نیز در صف اول می ایستند و ضمن به جای آوردن نماز، قرائت وی را بررسی می کنند و در مواقع لازم به او کمک می رسانند.
برخی از این دوره ها، در اصل از ترکیب قطعاتی به یکدیگر حاصل شده که عیناً در نمازها
خوانده شده است، به همین دلیل، نقاط اتصال مشخص، و همراه با تغییر شدید سرعت و ارتفاع صوت خواننده است.
همچنین از آنجا که اهل سنّت هنگام خواندن نماز خود را ملزم به گفتن «بسم اللّه الرحمن الرحیم» در اوایل سور نمی دانند، در برخی از این نوارها (نظیر نوارهای «عبدالرحمن السدیس»، «هانی عبد الرحیم الرفاعی» و «احمد العجمی») «بسم اللّه» توسط شخص دیگری در اوایل سوره ها خوانده شده است. برخی از این نوارها (نظیر نوارهای «شاطری») به کلی فاقد بسم اللّه الرحمن الرحیم ـ نه با صدای قاری و نه با صدای کسی دیگر ـ است و متأسفانه این گونه دوره ها، به عنوان «دوره تلاوت قرآن» به بیرون عرضه گردیده است. در شمار دیگری از نوارها (نظیر نوارهای «سعد العامری» و «محمد ایوب») اصل گفتن «بسم اللّه» توسط قاری با صدای بلند رعایت می شود. نا گفته نماند که در احادیث ائمه معصومین(س)، به گفتن «بسم اللّه» و بلند گفتن آن تأکید شده و از نگفتن آن به سرقت کریم ترین و عظیم ترین ایه قرآن تعبیر شده است.2
این نوارها توسط اشخاص مختلفی خوانده شده که شمار آنها نیز رو به افزایش است و در این نوشتار به دلیل رعایت اختصار و پرهیز از مکررات، قصد بررسی تک تک نوارها و دوره ها وجودندارد، بلکه کلیاتی که بربیشتر آنها منطبق و ذکر آنها لازم است، بیان می گردد.
نوارهای مزبور یک اثر هنری خارق العاده که توسط یک یا چند قاری حرفه ای معدود خوانده شده باشند نیستند، بلکه قرائت موجود در آنها، در درجه اول، یک فریضه و وظیفه انسان مسلمان، یعنی «قرائت قرآن در نماز» می باشد.
اتصال و پیوند مبارک «قرائت قرآن و نماز»، آثاری نظیر موارد زیر را به دنبال آورده است: در این نوارها تقید به برخی قید و بندهای مسأله تجوید وجود ندارد. و قرائت، کم و بیش حالت عادی یک شخص عرب زبان را دارد. پیش از این، در آغاز نوارهایی که متعلق به «خالد بن عبد اللّه القحطانی» هست گوینده ای ضمن بیان تعلّق بخش های تلاوت شده به نماز تراویح، به مسأله بالا نیز تصریح کرده است. چنین مسأله ای در مورد نوارهای افراد دیگر نیز صدق می کند. اگر گاهی شخصی مانند «علی عبد الرحمن الحذیفی» کوشیده تا نکات و قواعد تجوید مصطلح را به کار گیرد، قرائت وی از حالت توازن طبیعی خارج شده و به سوی مبالغه و افراط در برخی زمینه ها نظیر «استعلاء»، «استفال»، «اخفا»، «قلقله» و… رفته است.
این نوارها، همچنین، عاری از نغمه ها و آهنگ های مصطلح می باشند. نا گفته نماند، در کشور عربستان نظیر بسیاری از دیگر کشورهای اسلامی، خواندن قرآن با آهنگ و موسیقی ویژه، مرسوم و متداول نمی باشد، در عین حال، پیوند بین «قرائت قرآن» و «نماز»، خود عاملی بازدارنده در این زمینه است. نبود آهنگ های ساختگی، امکان بروز موسیقی آسمانی الفاظ و عبارت قرآنی را تا
حدی فراهم ساخته است و این قرائت ها در نزد مردم، همچنان قبول خاطر یافته است و شنوندگان به دلیل سهولت چنین قرائتی با آن احساس قرابت بیشتری می کنند.
مسأله دیگری که در این نوارها زیاد به چشم می خورد، بی توجهی به مسأله مهم وقف و ابتدا است که در زیر نمونه هایی از این موارد ذکر می گردد.
«هانی عبد الرحیم الرفاعی»، در سوره بقره چنین خوانده است:
واذ اخذنا میثاق بنی اسرائیل لا تعبدون إلا اللّه وبالوالدین احسانا (وقف) وبذی القربی والیتامی والمساکین وابن السبیل (وقف) وقولوا للناس حسناً (وقف) واقیموا الصلوة. (سوره بقره، ایه 83)
وی در ایه ای دیگر چنین خوانده است:
أفتؤمنون ببعض الکتاب (وقف) و تکفرون ببعض (وقف) فما جزاء من یفعل ذلک منکم (وقف) الا خزی فی الحیوة الدنیا.(وقف) (سوره بقره،ایه 85)
«مطرود» نیز شمار زیادی از ایات را نظیر نمونه های زیر قرائت می کند:
خلق اللّه فی أرحامهنّ (وقف) ان کنّ یؤمن باللّه والیوم الآخر. (سوره بقره، ایه228)
ثم کان من الذین آمنوا وتواصوا بالصبر (وقف) وتواصوا بالمرحمة. (سوره بلد، ایه 17)
قل قتال فیه کبیر وصد عن سبیل اللّه وکفر به (وقف) والمسجد الحرام واخراج اهله منه اکبر.
(سوره بقره، ایه 217)
وی در ایه ای دیگر خوانده است:
ومن یرتدّ منکم عن دینه فیمت وهو کافر (وقف) فاولئک حبطت اعمالهم فی الدنیا والآخرة .
(سوره بقره، ایه 217)
«سدیس» نیز خوانده است:
ان یشأ یذهبکم ایها الناس ویستخلف من بعدکم ما یشاء (وقف) کما أنشأکم من ذریة قوم آخرین.
(سوره انعام، ایه 133)
وقف در بیشتر موارد فوق، غیر تام و ابتداها نیز نامناسب است و جدا از این نمونه ها اشکالات وقف و ابتدا در این نوارها فراوان است. اتصال ایات کوچک به یکدیگر نیز به وفور دیده می شود. گروهی از این قاریان هر یک به نسبتی به این مسأله توجه می کنند و می توان دوره ترتیبی «شیخ محمد ایوب» و «حذیفی» را در این زمینه از اقران خود ، برخوردار از دقت و توجه بیشتر دانست.
به طور کلی آنچه در این نوارها، اصل به نظر می رسد، اکتفا به خواندن قرآن و گذر کردن است. مشاهدات و اظهارات حجاج بیت اللّه الحرام، درباره کم توجهی و چه بسا بی توجهی قراء و حفاظ سعودی، به تدبر عمیق در ایات الهی و ربط دادن معارف والای آن به صحنه های اندیشه و عمل، مؤید این مطلب است.
با توجه به آنچه درباره پیوند بین قرائت قرآن و نماز گفته شد، ذکر این نکته لازم است که در فقه جعفری خواندن نماز مستحبی به جماعت جایز نمی باشد و نیز لازم است که نمازگزار در نماز واجب پس از حمد به خواندن یک سوره کامل مبادرت کند و قرائت بخشی از یک سوره کافی نیست.
با این وجود در همین مکتب، ارتباط بین قرائت قرآن و نماز بسیار ارزشمند و مورد توجه است و پرداختن به این موضوع بسیار مهم، از دیدگاه ایات و روایات، فرصت جداگانه ای را می طلبد.
در این جا این نکته را می توان مورد اشاره قرارداد که جهت محروم نماندن از فیوض و آثار فراوان قرائت قرآن در نماز، می توان در نمازهای مستحبی به قرائت مواضع مختلف قرآن پرداخت. در این نمازها، خواندن یک سوره کامل پس از حمد واجب نمی باشد.
استواری پیوند «قرائت قرآن» و «نماز»، راهی مطمئن به سوی ترویج قرآن و همگانی شدن قرائت آن از مرتبه انحصار به گروهی خاص به سطح همه مردم نماز خواند، از پیر و جوان، عرب و عجم، با سواد و بی سواد و نیز عدم تعیین گروهی خاص با عنوان قاری و حافظ حرفه ای که در مکتب رسول اکرم (ص) نیز جایگاهی ندارند. (خوشبختانه قاریان محترم کشور ما از این عارضه مصون مانده اند).
آنچه در این چند شماره گذشت، عبارت از بررسی برخی رفتارهای درست و نا درست در زمینه قرائت قرآن کریم با تکیه اصلی و در عین حال نه چندان صریح برآموزه های قرآن و سنّت بود و مجموع آنچه گذشت ـ نه تک تک آنها ـ می تواند تا حدی وجوه مثبت و منفی را در این زمینه تبیین کند.
1 ـ دکتر تیجانی السماوی (از کشور تونس) در آغاز کتاب «ثم اهتدیت» به خاطره ای از اولین نماز تراویح خود اشاره می کند و آثار آن را در مورد خود بر می شمارد.
2 ـ ر. ک. بحار الانوار، دار احیاء التراث العربی. 1412، 89/138 ـ 144.
