دکتر محمد شاکر، مرکز انتشارات
علی مختاری
وقف و ابتدا از فنون مهم قرائت قرآن کریم است. قاری باید بتواند جمله ها و عبارت ها را از هم باز شناسد تا بر جای مناسب وقف کند و از جای مناسب مجددا قرائت را آغاز کند. ندانستن جای وقف و ابتدا، سبب می شود که آیات قرآن به طور نادرست تقطیع شود و معانی نادرستی به شنونده القا شود.
حضرت علی علیه السلام در روایتی، رعایت محلّ های وقف، در قرآن را یکی از دو رکن اساسی در ترتیل قرآن دانسته اند.(1)
خداوند به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید:
«ورتّل القرآن ترتیلاً»(2)
آیات قرآن را با ترتیل بخوان.
قرآن ناطق علی بن ابی طالب علیه السلام درباره ترتیل می فرماید:
«الترتیل معرفةُ الوقوف و تجویدالحروف»(3)
ترتیل، شناخت محلّ های وقف و نیکو ادا کردن حروف است.
سَلَف صالح به وقف و ابتدا کاملاً اهمیّت می دادند. زکریا انصاری -از فقها و مفسران مصری- گوید:
«محل های وقف، مانند منازلی است که مسافر در آن فرود می آید؛ همان طور که منازل بین راه از جهت خوش آب و هوا بودن و داشتن امکانات، متفاوت است، منازل قرآن نیز متفاوت است؛ بعضی تامّ و بعضی کافی و برخی حسن است»(4).
نوشته های مربوط به «وقف و ابتدا» را می توان به چهار دسته تقسیم کرد:
الف) کتاب های علم قرائت، مثل: لطائف الاشارات از قسطلانی و جمال القّراء از سخاوی.
ب) کتاب های علوم قرآنی مثل: الإتقان فی علوم القرآن از سیوطی و البرهان فی علوم القرآن از زرکشی .
ج) کتاب های تجوید مثل: سرّالبیان فی علم تجویدالقرآن از سرهنگ بیگلری.
د) کتاب های مخصوص و ویژه وقف و ابتدا.
دکتر یوسف عبدالرحمن در مقدمه ای که بر کتاب المکتفی، اثر عثمان بن سعید دانی نوشته است، 78 کتاب را نام برده که با عنوان وقف و ابتدا در قرآن نوشته شده است. مشهورترین این کتاب ها، به ترتیب تاریخی عبارت است از:
1 . المقاطـع والمبادی، از ابوحاتم، سهـل بـن محمـدبـن عثمان سجستانی -م248 ق-؛ 2 . الإیضاح فیالوقف و الابتداء، از محمـدبـن قاسـم بـن بشّـار انبـاری -م328 ق-؛ 3 . القطع والإئتناف، از ابوجعفر احمدبن محمدبن اسماعیل، معروف به ابن نحاس -م338 ق-؛ 4 . المکتفی فی الوقف والابتداء و الاهتداء فیالوقف و الابتداء، از ابو عمرو، عثمان بن سعید دانی -م444 ق-؛ 5 . المرشد، از حسن بن علی بن سعید عمّانی -م بعداز 500 ق-؛ 6 . وقوف القرآن، الایضـاح فی الوقف والابتداء، از محمـدبن طیفور سجاوندی -م560 ق-؛ 7 . المقصد لتلخیص ما فی المرشد، از شیخ زکریّا انصاری -م926 ق-؛ 8 . منارالهدی فی الوقف و الابتداء، از احمدبن عبدالکریم بن محمد اشمونی -م قرن11 ق - .
متأسفانه در کشور ما به این فن شریف توجه کافی نشده است و تاکنون تألیفی مستقل، در این زمینه به نگارش درنیامده است.
کتاب قواعد وقف و ابتدا اثر دکتر شاکر، اوّلین اثر مستقلی است که به فارسی در این زمینه منتشر می شود.
در مقدمه این کتاب آمده است:
«نگارنده بعد از چندین بار تدریس وقف و ابتدا، مناسب دید نتایج تحقیق و تدریس خود را در اختیار دوست داران قرآن و قرائت آن قرار دهد... در این جا توجّه مدرّسان و دانش پژوهان را به نکات زیر جلب می کنم:
1 . این کتاب، جهت آموزش در یک ترم تحصیلی دانشگاهی تدوین شده است.
2 . برای جلوگیری از حجیم شدن کتاب، از ترجمه اکثر آیات اجتناب کردیم.
3 . از آن جا که سوره های آغازین قرآن، دارای آیات طولانی است و طبیعتا مواضع وقف آن ها بیش تر است، لذا مثال ها را بیش تر از حزب اوّلِ قرآن آورده ایم و در پایان ضمیمه ای، حاوی تجزیه و ترکیب کلماتِ حزب اوّل، همراه با بیان حکمِ وقف و ابتدای آن ها آورده ایم.
4. سوره های پایانی قرآن، دارای آیاتی کوتاه و با فواصل زیاد است. برای آشنایی دانش پژوهان با نحوه وقف و ابتدا در این سوره ها، جهتِ تمرین ها را بیش تر به این سوره ها معطوف داشته ایم.(5)
نوع وقف و ابتدا در هر یک از کلمات، تجزیه و ترکیب شده است.
گذری بر مطالب کتاب
درس اوّل:این بخش شامل کلیاتی در تعریف و اهمیّت وقف و ابتدا، ضرورتِ رعایت وقف و ابتدا و بررسی چهار عامل مؤثّر و دخیل، در شناخت درست محل های وقف و ابتدا، یعنی علم لغت، نحو، قرائت و تفسیر است.
درس دوم تا ششم: این بخش از کتاب، درباره اقسام وقف و مبانی آن، دیدگاه ها و اصطلاح های رایج و ملاک های اقسام وقف است.
درس هفتم تا نهم: در این قسمت از کتاب موارد وقف حسن و قبیح، توضیح و تشریح تفصیلی شده است.
درس دهم و یازدهم: این دروس به وقف های سجاوندی و اقسام آن اختصاص دارد و رابطه شش علامت سجاوندی، یعنی وقف لازم، مطلق، جایز، مجوَّزِ لوجه، المرخَّص للضرورة و وقف ممنوع را با وقف های تامّ، حسن، کافی و قبیح که اصطلاح مشهور است به طور مشروح بیان می کند.
درس دوازدهم: در این درس مبحث ابتدا مطرح است و معنا و اقسامِ استعاذه، بَسملَه و چگونگی شروع، بعد از انواعِ وقف ها را شرح می دهد.
درس سیزدهم و چهاردهم: این دروس درباره مسائل متفرقه ای درباب وقف و ابتدا است. مثل، ابتدا و وقف بر، کلاّ و معانی کلاّ و آرای علمای قوم در این باره- هم چنین وقف و ابتدا در بَلی و موارد آن در قرآن؛ قاعده درباره الذی والذین، وقف بر نَعَم، ابتدا به بَل و أم و ثُمّ، حتی و بالاخره وقف بر هذا، ذلک و کذلک.
درس آخر: درباره مسائل متفرقه وقف و ابتدا است، از قبیل: وقف معانقه یا مراقبه، وقف نبیّ، وقف ازدواج، وقف بر انتهای آیات، آیاتِ دارای وقوف کثیر، دیدگاه های مختلف درباره وقف انتهای آیات، روش قرّاء مشهور و علائم وقف.
در پایان یادآور می شویم که نباید در این وادی آثار عالمان شیعی -هرچند درلابه لای کتاب های مفصل، پراکنده و دور از دسترس باشد- رها شود و یکسره ناقل سخنان دیگران و ناخودآگاه مروّج فرهنگ آنان باشیم، هر چند در برخی علوم همچون ادبیات و تجوید چندان مرزی بین علوم و علمای مذاهب دیده نمی شود.
