مردم سودان خواهان آن هستند که اهداف اسلامی به عنوان یک اعتقاد والا، چنان در جامعه به اجرا درآید که بتواند تمامی ابعاد زندگیشان را دربر گیرد و رهبران اسلامی برای زیستن انسان در جامعه، برنامه داشته باشند .
پیوند مذهب با سیاست
تاریخ سیاسی سودان با مسایل مذهبی، پیوندی عمیق دارد و فرقه های انصار و ختمیه از دیرباز در سودان از جایگاه خاصی برخوردارند، گروه «تمست » پیرو محمداحمدمهدی هستند، این فرد به علت پایبندی به اصول اسلامی و تبحرش در قرآن و مبادی مذهبی به شکل یک رهبر مذهبی مورد قبول مردم درآمد وهدایت یک حرکت اسلامی مسلحانه ضد استعمار را عهده دار گردید .
محمداحمد سودانی، مجددی بود که گاهی در میان ملت های اسلامی برای احیای سنت های الهی قیام می کند، خود وی در منشوراتش می گوید: مراعات تقوا و پیروی از سنت رسول الله الزامی است . وی مدعی بود که سلاطین عثمانی از مسیر حق منحرف شدند و چون به قدرت رسیدند با راه انبیاء به مخالفت برخاستند و بر خلاف دستورات آخرین فرستاده الهی عمل کردند . بنابراین من قیام کردم تا این کژی ها را اصلاح کنم، وی در نشر تعالیم خود همواره از قرآن مجید، «احیاءالعلوم » غزالی، تفسیر «روح المعانی » آلوسی استفاده می کرد و همواره می گفت من برای از بین بردن بدعت ها و احیای احکام قرآن و سنت الهی قیام کرده ام و نخستین گام در این راه بیرون راندن قوای متجاوز است . او در دوره قدرت خود، احکام اسلامی را درباره افراد بدکار، دزد و بی نماز اجرا می کرد و به وجوب جهاد اعتقاد داشت و وجوهات شرعیه را برای بیت المال جمع می کرد و دستور داده بود که نمازهای واجب به صورت جماعت برگزار شود . سید جمال الدین اسدآبادی در اغلب شماره های مجله «العروة الوثقی » که در آن ایام به همکاری شیخ محمد عبده در پاریس منتشر می شد، از محمداحمد سودانی و حرکت وی بارها نام برده و از او تجلیل کرده است . البته دیدگاههای وی صرف نظر از مسئله مهدویت; در تمامی موارد با اصول شناخته شده اسلامی هماهنگ نبود . اما حرکت او موافق عقاید شیعه و سنی بود و توانست با تکیه بر تعلیمات مذهبی، سودان را از سلطه اجانب برهاند و در قاره افریقا تاثیر عمیقی از خود به یادگار نهد (1) .
اخوان المسلمین نیز توسط یکی از رهبران خود که عبدالحکیم عابدین نام داشت، به سال 1946 میلادی شعبه ای از این حرکت اسلامی را در سودان به رهبری علی طالب الله تاسیس کرد . بعد از آغاز این حرکت و گسترش آن در سودان، جوانان مسلمان و افراد تحصیل کرده به آن روی آورده اند، در سال 1948 میلادی این تشکل اسلامی با شعار معروف «خدا هدف اصلی ماست، پیامبر رهبر ماست و قرآن دستورمان می باشد» ، وارد مبارزه علیه انگلستان شد .
پس از روی کار آمدن گروه افسران آزاد در مصر، جمال الدین السنهوری مصری سودانی الاصل مجله «السودان الحدیث » را انتشار داد که افکار اخوان المسلمین را بازگو می کرد . در سالهای 1952 - 1954م نهضت اخوان المسلمین در سودان قدرت یافت و یک نیروی رسمی و علنی محسوب گردید . با وقوع کودتای نظامی در سودان، تمامی احزاب منحل شدند . نظامیان در نظر اول این تشکیلات را اسلامی و نه سیاسی; تلقی کردند . حتی یک شماره از روزنامه «الاخوان المسلمون » در اول دسامبر 1958 میلادی (دو هفته پس از کودتا) انتشار یافت اما به فاصله کمی این نشریه توقیف شد . جمعیت مذکور حرکت سیاسی خود را به تلاش تربیتی تبدیل کرد .
با بازگشت برخی از رهبران اخوان المسلمین به سودان، مخالفت علنی با حکومت نظامی سودان آغاز شد و آنان به افشاگری بر علیه رژیم حاکم بر سودان و اتحاد حزب کمونیست پرداختند و با فراخوانی برخی از شخصیت های علمی فرهنگی و نیروهای تحصیل کرده و دعوت از مردم، اعتصاب عمومی تشکیل دادند که هدف آن انحلال شورای نظامی حاکم بود که پس از آن کودتای دیگری در سودان رخ داد . اما حرکت چپ، فرصت طلبانه حکومت را در دست گرفت، هشت وزیر حکومت، کمونیست بودند و تنها یک وزارتخانه در اختیار مسلمانان قرار داشت .
در فوریه سال 1964 میلادی شیخ حسن الترابی بیانیه ای انتشار داد که در آن آمده بود: اکنون اخوان المسلمین حرکت سیاسی خود را در جبهه میثاق اسلامی متمرکز می نماید . با این اقدام و هماهنگی جمعیت های اسلامی در نهم نوامبر 1964م کومت سودان سقوط کرد و در 31 دسامبر همین سال جریده «المیثاق الاسلامی » ارگان اخوان المسلمین سودان منتشر شد . هدف این نشریه مبارزه با حزب کمونیست و توطئه های استکباری و روشنگری مردم برای ایجاد حکومت اسلامی; و نیز اعلام هماهنگی و همراهی با اخوان المسلمین مصر و یاری جنبش های آزادی بخش مخصوصا فلسطین، اریتره و چاد بود . اخوان المسلمین در ماجرای ملی شدن صنعت نفت در ایران، آیة الله کاشانی را تائید کرد و در حوادث بعدی خصوصا شهادت سیدمجتبی نواب صفوی و یارانش توسط رژیم شاه ایران، از فدائیان اسلام حمایت کردند .
در انتخابات سال 1965 میلادی جبهه «میثاق اسلامی » پیروز گشت و در انتخابات دانشجونان دانشگاه سودان 40% از مجموع آراء در اختیار اخوان المسلمین قرار گرفت .
کودتای نظامی ارتش در سال 1969م فصل تازه ای را در حرکت تشکیلات مزبور گشود و آن را دچار نوسانات و نوعی انشعاب در کادر رهبری ساخت . با روی کار آمدن جعفر نمیری، اخوان المسلمین و حزب «الامة » سرکوب شدند و تمامی سران آنان زندانی گشتند . رفته رفته اخوان المسلمین نه به عنوان جمعیت و حزب; که تشکیل آن غیر قانونی بود، بلکه به عنوان یک کوشش تبلیغاتی کار خود را از نو شروع کرد .
موضع گیری های اخوان سودان، در قبال انقلاب اسلامی ایران بسیار صادقانه و اصولی بوده است و شیخ حسن الترابی تنها رهبر بلند پایه اخوان المسلمین که پس از پیروزی این نهضت اسلامی به ایران آمد، خدمت امام خمینی (ره) رسید و پیروزی مزبور را به آن رهبر بزرگوار تبریک گفت . در ماجرای جنگ تحمیلی عراق علیه ایران وی با اعزام نیروهای سودانی به جنگ، مخالفت ورزید و آخرین مخالفت حسن الترابی با جعفر نمیری در انتقال یهودیان فلاشا از طریق سودان به فلسطین اشغالی بود . سرانجام خیانت ژنرال نمیری بروز کرد و او به دستور استکبار امریکایی حسن الترابی و یارانش را به زندان افکند و رهبران اخوان در کنار صادق المهدی در انتظار دادگاه نظامی ژنرال عمر الطیب بودند که قیام مسلمانان سودان این دیکتاتور; یعنی نمیری را به مصر متواری ساخت (2) .
حرکت اسلامی به معنای اعم خود، همواره در طول هفت قرنی که اسلام وارد سودان شده، هرگاه به شکلی نمود یافته است . گروه ختمیه به رهبری «محمد عثمان المیر غنی » که با عنوان «حزب اتحاد دموکراتیک » ظهور سیاسی دارد، از جمله تشکیلات پرنفوذ سودان به شمار می رود . به گواه تاریخ نگاران سودان، استقلال این کشور در سال 1956 میلادی مرهون تلاش و مبارزات علی المیر غنی بوده است که در سال 1968م (1347ه ش) در گذشت . گروه ختمیه به همراه فرقه انصار، دو طیف عمده در بخش اسلامی جامعه سودان به شمار می روند . این دو در انتخابات پارلمانی سال 1986 میلادی به ترتیب بیشترین کرسی های پارلمان را از آن خود ساختند و پس از آنها جبهه قومی اسلامی سودان به رهبری دکتر حسن عبدالله الترابی که نفوذ فراوانی در میان جوانان و دانشگاهیان داشت، رتبه سوم را در مجلس بدست آورد . حرکت اسلامی به مفهوم امروزین آن، تبلور یافته همین جبهه است که در سال 1989 میلادی (1368ه ش) به کمک هم پیمانان خود در ارتش، طی یک کودتا که نام انقلاب نجات ملی (ثورة الانقاذ الوطنی) به آن داده شد، قدرت را در پهناورترین کشور افریقایی و وسیع ترین کشور اسلامی در دست گرفت .
کودتایی که تا ماهها گمان می رفت ماهیتی امریکایی و غیر اسلامی دارد، به گونه ای که بسیاری از رهبران اسلامی سودان دستگیر و روانه زندان شدند . و پس از مدتی روشن گردید که جبهه قومی اسلامی، خود طراح این نقشه بوده و برای خنثی کردن عکس العمل های دول غربی و یا برخی همسایگان و به منظور تسلط کامل بر اوضاع، نخست ماهیت و اهداف حقیقی خود را ظاهر نکرده بودند . رهبران احزاب عمده سودان از جمله حزب امت و حزب اتحاد دموکراتیک که پس از کودتا منحل شده بودند، به تدریج به خارج از کشور رفته و به همراه گروه شورش جنوبی به رهبری سرهنگ جان گارانگ جبهه ای ضد حکومت فعلی در خارج به مرکزیت قاهره با عنوان تجمع ملی دموکراتیک تشکیل دادند تا بتوانند با کمک یکدیگر و همراه دولت های غربی و نیز دولت مصر موجبات تضعیف حکومت انقاذ را فراهم آورند (3) . صادق المهدی که نوه مهدی مؤسس فرقه انصاری بود، توانست حزب «امت » را سازماندهی کند که تا قبل از کودتای اخیر در صحنه سودان از موقعیت برجسته ای برخوردار بود .
تلاش برای اجرای شریعت اسلامی
از جمله مسایل جالب در عرصه های سیاسی و اجتماعی و تاثیر شریعت اسلامی در امور جاری آن در طول تاریخ، این است که سودان سه مرحله را در اجرای موازین اسلامی پشت سر نهاده است: نخست دکتر حسن الترابی رهبر اخوان المسلمین که کوشید تا با همکاری نمیری به اجرای قوانین شریعت اقدام کند . یادآوری می شود: ترابی توسط رژیم مزبور طی سال های 1969 میلادی تا 1975 میلادی در زندان بود که در پی عفو; او از زندان آزاد شد و از این تاریخ نمیری از ترابی دعوت کرد تا وی را برای عملی ساختن مقررات اسلام از طریق تصدی وزارت دادگستری و دادستانی سودان یاری دهد . ترابی هم سعی کرد در سمت مزبور، قوانین و مقررات جزایی و قضایی اسلام را در حوزه مسؤولیت خود پیاده و اجرا کند و تا سال 1985 میلادی مشوق نمیری در اجرای احکام اسلام بود .
البته خاطر نشان می گردد از سال استقلال سودان (1956م) از آنجا که اسلام جایگاه ویژه ای در میان رهبران نهضت استقلال داشت، قوانین این کشور ترکیبی از شریعت اسلام و قوانین وضع شده توسط استعمارگران بود که این امر زمینه مساعدی را برای اقدامات ترابی فراهم می ساخت اما او همواره در معرض این انتقاد بود که روند اسلامی کردن را به کندی پیش می برد و نیز مشکل عمده اش این بود که می خواست در قالب یک ساختار سیاسی غیر اسلامی یعنی رژیم دیکتاتوری نمیری قوانین اسلامی را پیاده کند و می پنداشت که به صورت یک بعدی و در جنبه ای خاص می توان مقررات دینی را در جامعه سودان تحقق بخشید . درحالی که قوانین اسلام به عنوان یک مجموعه منسجم، نمی تواند به طور مجزا از یکدیگر پیاده شود و همین امر موجب گردید که نه تنها اجرای قوانین مدنی و تجاری برایش موقعیتی به دنبال نیاورد، بلکه اعمال برخی از مجازات های اسلامی در جامعه ای که حاکمان آن در فساد و ستم غوطه می خوردند، باعث نفرت و بدگمانی مردم سودان نسبت به اسلام شد و خود ترابی در مصاحبه ای با مجله «الیوم السابع » به این حقیقت تلخ اشاره کرده و گفته است:
در زمان رژیم نمیری تطبیق شریعت فقط شامل قوانین جزایی، مدنی و تجاری بود و در بر دارنده قوانین اساسی مانند شورا و اصلاح نظام و پاکسازی زمامداران نبود و نمیری می خواست شریعت را تنها به مردم و نه بر خود; به عنوان یک زمامدار، حاکم سازد .
به دنبال اوجگیری حرکت مردم، ترابی و 20 تن دیگر از اعضای تشکیلات وی بازداشت شدند و در انتخابات بعدی نیز کست خوردند .
به دنبال کودتای ژنرال سواری الذهب و انتخابات عمومی، حزب «الامه » با به دست آوردن اکثریت آراء به تشکیل کابینه ائتلافی به رهبری صادق المهدی مبادرت ورزید که خواهان اجرای تغییرات سریع بود و همکاری ترابی با نمیری را اشتباهی دانست که به اسلام ضربه زده است و خواهان الغای احکام ناقص یاد شده بود اما مسایلی چون بحران اقتصادی سودان و بحران جنوب، مانع عمده ای در راه اقدامات صادق المهدی به حساب آمده اند . ولی نامبرده تاکید زیادی بر عدالت اسلامی داشت و سعی می کرد که اسلام را با توجه به مقتضیات زمان برای حل مشکلات مردم به کار گیرد . وی با تشکیل شورایی، سعی کرد تا قوانین اسلامی را به صورت همه جانبه ای مدون و رعایت حقوق اقلیت ها اجرا کند . اما برخی نارسایی های سیاسی و اقتصادی دوران کوتاه زمامداری، او را به خود مشغول داشت و مانع از اقدام قاطع او برای اجرای تفکراتش شد که سرانجام با کودتای عمر حسن البشیر از قدرت ساقط و به زندان افکنده شد . او در زندان کتابی در خصوص تجربیات خویش بویژه در ارتباط با شیوه و اجرای قوانین اسلامی به نگارش درآورد . تاکید فراوان وی در این کتاب به اجرای اجتماعی و اقتصادی و تطبیق قوانین اسلام با شرایط جدید جهانی او را به عنوان اندیشمندی عدالت جوی و مسلمان مطرح می سازد .
وقتی عمر البشیر در تیرماه 1368 طی کودتایی قدرت را در دست گرفت، از همان ابتدا در مورد اجرای احکام شریعت اسلام در سودان سیاست تساهل و احتیاط را در پیش گرفت و اعلام داشت که مسیحیان اجازه اجرای قوانین دینی و آداب مذهبی خود را دارند و در مصاحبه ای خاطر نشان ساخت:
اجرای قوانین مذهبی با احتیاط و دقت و بر اساس بردباری اسلامی و عدالت و رعایت حقوق فردی و اجتماعی صورت خواهد گرفت . او در گفتگو با کیهان عربی تاکید کرد: ما باید به اسلام برگردیم چون این آئین; طرفدار ملیت و نژاد خاصی نمی باشد و همه را به یک چشم نگاه می کند و ما بر این باوریم که اسلام از خواسته ها و تمایلات مسلمانان در رژیم هایی که مدعی اسلامند، فراتر است . او ضمن بیان این که پیاده شدن شریعت در سودان به شکل ناقص انجام گرفته است، به پیامدهای آن اشاره می کند و می افزاید:
«شما تبلیغات علیه اجرای احکام اسلامی را نگاه می کنید و مشاهده می نمائید حتی مسلمانان عادی را قانع کرده اند که اسلام و مقررات آن صلاحیت مطرح شدن در سطح حکومت را ندارند و هنوز زمان برای اجرای مقررات اسلامی مهیا نمی باشد و باید پس از حل مشکلات اقتصادی به فکر عملی ساختن دستورات دینی بود» .
او از ایران به عنوان سرمشقی برای اجرای اسلام یاد می کند و می گوید:
«پیاده شدن احکام مذهبی در ایران مدام عامل محرک و انگیزه ای برای ما بود و پایداری ایران در برابر دشواری ها، ما را برای عملی ساختن این مهم تشویق کرده است . ما نیز سعی در ایجاد اقتصاد اسلامی و حذف ربا داریم و تجربه ایران در خصوص قوانین کیفری و اقتصادی را پیاده می کنیم » .
در بررسی روند تاریخی اندیشه ایجاد تشکیلاتی بر اساس دستورات اسلامی در سودان، مسایلی روشن می شود:
نخست این که مذهب تسنن در عمق فرهنگ مردمان این سامان ریشه دارد . دوم آن که تاکنون دستورات دینی در سودان ناقص اجرا شده و یا در صورتی هم که تلاش زمامداران آن بر اجرای کامل آن بوده; نابسامانی های داخلی، منازعات مرزی و برخی دشواری های اقتصادی اجازه تحقق این مهم را به آنان نداده است .
سوم این که توانایی استقرار عدالت اجتماعی و اقتصادی نقش عمده ای در پیروزی هر نوع تفکر در سودان را دارد و اصولا حکومت طرفدار اسلام در صورتی می تواند موفق شود، که برای فقرزدایی و رفع مشکلات محرومین که اکثر سکنه آن را تشکیل می دهند، برنامه مشخص و مدونی را اجرا کند . کشوری مانند سودان که سه برابر درآمد ملی سالانه خود مقروض است; و خشکسالی و قحطی همواره آن را تهدید می کند، نمی تواند به چیزی جز فقرزدایی بیندیشد . بنابراین رفع محرومیت، مهم ترین عامل جذابیت هر اعتقاد و اندیشه ای در سودان خواهد بود و اصولا آنچه رژیم نمیری را منفور ساخت، عدم تاکیدش بر زندگی انسانی و نداشتن صبغه عدالت خواهی و محصور کردن اسلام در چهارچوب قواعد حقوقی خشک و خشن بود . صادق المهدی هم چون نتوانست محرومیت زدایی کند، در تطبیق شریعت اسلامی با جامعه سودان موفق نشد .
چهارمین و آخرین نکته این که مردم سودان خواهان آن هستند که اهداف اسلامی به عنوان یک اعتقاد والا چنان در جامعه به اجرا در آید که بتواند تمامی ابعاد زندگیشان را در بر گیرد و برای زیستن انسان در جامعه برنامه داشته باشد و یکسونگری و نگاه تک بعدی و غافل شدن از برخی جنبه ها و عدم ملاحظه واقعیت های مسلم، رسیدن به این راه را با موانعی جدی روبه رو می سازد (4) .
بر مجریان طرح قانون شریعت اسلامی در سودان است که به عوامل مهمی که آنها را در اجرای آن یاری می کند، دقت نمایند . ترکیب قبیله ای و فرهنگی جامعه سودان و ضعف انسجام قبایل و فرهنگ ها در نواحی مختلف کشور به یک برخورد منطقی و سیاست منظم و قانون مقتدر نیاز دارد تا هم نزاع ها و برخوردهای قبیله ای را بر طرف کند و هم توان اقدام های گوناگون را به سوی هدف مهم تر که تقویت امنیت ملی است، بکار گیرد .
پی نوشت:
1) تاریخ السودان القدیم و الحدیث، ج دوم، صفحه 139 و 274 و جلد سوم، صفحه 122 - 124; اسلام و استعمار، رادولف پیترز، ترجمه محمد خرقانی، صفحه 88 - 89; نبرد اسلام در آفریقا، سید هادی خسروشاهی، صفحه 58 .
2) حرکت اسلامی در سودان، متن سخنرانی سید هادی خسروشاهی در سیزدهمین سمینار دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی وزارت امور خارجه ایران، گزارش سمینار، جلد هفتم، صفحه 571 - 599 .
3) حرکت اسلامی در سودان، رضا شهریور، روزنامه کیهان، شماره 16767، صفحه 12 .
4) آینده جنبش اسلامی در سودان، فوزی تویسرکانی، کیهان، شماره 14756، صفحه 12 .
