معاشرت با خویشان و نیکی به آنان
بحث آداب معاشرت که ششمین قسمت آن با عنوان «فرزندان، گلهای زندگی» در شماره 2 سال جاری، خدمت خوانندگان محترم، عرضه شد اینک به خواست خدا در ادامه آن، مطالبی درباره صله ارحام، تقدیم می شود.
روزی که آفرینش انسان با اراده یگانه هستی بخش به وقوع پیوست، زندگی اجتماعی نیز لازمه حیات و هستی بشر قرار گرفت، چراکه انسان برای ادامه حیات خود، بی نیاز از دیگران نبوده و نمی تواند به تنهایی زندگی کند. و اصلاً لازمه زندگی جمعی نیاز انسان به همدیگر است و چون زندگی بشر یک زندگی اجتماعی است، برای هرچه بهتر شدن این زندگی و آرامش و امنیّت آن، مقرّرات و آداب و رسومی لازم است که بدون پایبندی به آنها، بشر، زندگی راحت و آرامی نخواهد داشت.
اسلام در تعالیم اخلاقی خود در این زمینه، علاوه بر نیکی و احترام به همه همنوعان خود، عواطف خویشاوندی را ارج نهاده و بشر را به نیکی کردن به منسوبین و بستگان نزدیک تشویق نموده تا زندگی اجتماعی، شیرین تر گردد. چراکه اگر انسان به بستگان نزدیک خود، احترام و نیکی نکند، با دیگران به طریق اولی برخوردش پسندیده نخواهد بود؛ و اگر به این فرمان اخلاقی -اجتماعی اسلام عمل شود، طبعا در گوشه و کنار جامعه اسلامی، فرد و یا خانواده گرفتار و فقیر و درمانده پیدا نمی شود. چنانکه در حدیثی می خوانیم:
«أفی المال حقٌّ سوی الزّکاة؟ قال: نعم برّ الرّحم إذا ادبرت(1)».
«از پیامبر پرسیدند آیا غیر از زکات، حق مالی دیگری بر گردن انسان هست؟ فرمود: آری نیکی و احسان به ارحام و بستگان نزدیک که به عللی از تو بریده و قطع رابطه کرده اند».
به همین خاطر است که اسلام برای تقویت روح خدمتگزاری و طرز برخورد و معاشرت با مردم را به دو طریق عمومی و خصوصی، برنامه ریزی کرده است:
1. هر فرد مسلمان، موظف است به وضع توده مردم رسیدگی کند، هرچند نسبت خویشاوندی با آنها نداشته باشد.
2. هر انسان مسلمان، علاوه بر وظیفه بند اول، در مورد بستگان نزدیک خود مسؤولیت خاصی دارد.
جایگاه بستگان نزدیک
گذشته از آداب و رفتار با اشخاص گوناگون و کلّ انسان ها، رفتار با فامیل و بستگان دور و نزدیک حائز اهمیّت می باشد که مسؤولیّت بیشتری نسبت به سایر مردم متوجه انسان است زیرا از دیدگاه اسلام، بعد از پدر و مادر و فرزندان، که نزدیکان درجه یک انسان محسوب می شوند، رفتار با دیگر خویشاوندان نزدیک و بستگان، از اهمّیّت به سزایی برخوردار است که خالق هستی از آنان در آیات متعدد به عنوان «رحم» و «ارحام» نام می برد(2).
گرچه در بعضی از آیات یاد شده، منظور از رحم، شکم مادر می باشد ولی در چند مورد هم (احزاب، محمد، ممتحنه، انفال و نساء) به معنی بستگان آمده است. البته به خاطر نزدیک بودن انسان به فامیل تعبیر «رحم» و «ارحام» آورده شده چراکه انسان در شکم مادر، نزدیک ترین فرد به مادر می باشد.
همچنین خداوند متعال در 15 آیه با تعبیر «قُربی»(3) از بستگان دور و نزدیک انسان، سخن به میان آورده و درباره نیکی کردن به آنان سفارش کرده است. گرچه بعضی از آیات، در موارد مختلفی بیان شده، ولی غالبا اشاره به بستگان و احترام به آنان می باشد.
اسلام در مورد احترام و نیکی کردن به ارحام و خویشان تأکید فراوان ورزیده است. چنانکه مرحوم طبرسی در تفسیر ارزنده خود «مجمع البیان» در اولین آیه سوره نساء، عطف لفظ «ارحام» را بر «اللّه»(4)، دلیل بر وجوب صله ارحام گرفته و حدیثی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می آورد به این مضمون که فرمود:
«خداوند می فرماید من خدای رحمان، رحم را خلق نمودم و از اسم خودم برای او اسمی انتخاب کردم. پس هر کس صله رحم کند، او را به رحمت خود وصل می کنم و هرکس قطع رحم کند از رحمت من بریده است».
«ارحام» چه کسانی هستند و «صله رحم» چیست؟
واژه «ارحام» از نظر لغوی به معنی اقربا و بستگان و نزدیکان انسان است که مفرد آن «رَحِم» می باشد(5). همچنین رحم به زهدان زن، جای بچه در شکم مادر، بچه دان نیز اطلاق شده است(6).
«صله رحم» یعنی نیکی و احسان کردن و پاداش دادن به بستگان، اما معیار نیکی و صله رحم کردن چیست؟ باید به مکتب قرآن و اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله مراجعه نماییم که مفسّران واقعی قرآن و وحی می باشند.
به خواست خدا در شماره آینده تعدادی از روایاتی را که در این مورد، وارد شده اند، خواهیم آورد.
نیکی به خویشان از دیدگاه قرآن
در قرآن مجید آیات متعددی درباره نیکی به همنوعان جامعه بالاخص بستگان و نزدیکان و ارتباط با آنها و همچنین قطع رابطه با آنها اختصاص یافته است که از آنها استفاده می شود:
احترام و نیکی به نزدیکان، و ارتباط عاطفی با خویشان نزدیک، کار کسانی است که به مرتبه بالایی از ایمان دست یافته اند و مؤمنان واقعی از بهترین دارائی خود به ارحام فقیر خود احسان می کنند و قطع رحم و بریدن ارتباط با خویشاوندان نزدیک یک نوع پیمان شکنی با خدا و در حدّ گسترش فساد در روی زمین شمرده شده و مورد لعن و نفرین خدا قرار گرفته است.
اگر افراد یک جامعه تا این حدّ دچار انحطاط اخلاقی باشند، که حتی احترام و نیکی کردن به نزدیکان خود را نیز به فراموشی بسپارند و ارتباط عاطفی خود را قطع نمایند، دیگر امیدی به بقا و دوام آن جامعه نخواهد بود و مانند جوامع غربی و صنعتی، یک جامعه خشک و بی روحی خواهد بود که بشریت را به طرف بدببختی و بی بند و باری و ظلم ستم سوق خواهد داد. اما اگر به دستورات حیات بخش و آرامش بخش اسلام و قرآن در این زمینه عمل شود، یک جامعه سالم و زیبا و دلنشین خواهد بود و در واقع مؤمنین واقعی و خوشبخت ترین افراد جامعه کسانی هستند که به دستورات خداوندی در این زمینه به خوبی عمل نمایند و اینک آیات قرآن:
«نیکی، (تنها) این نیست که (به هنگام نماز) روی خود را به سوی مشرق و (یا) مغرب کنید (و تمام گفتگوی شما، درباره قبله و تغییر آن باشد، و همه وقت خود را مصروف آن سازید)، بلکه نیکی (و نیکوکار) کسی است که به خدا و روز رستاخیز، و فرشتگان و کتاب (آسمانی) و پیامبران ایمان آورده و مال (خود) را با همه علاقه ای که به آن دارد، به خویشاوندان و یتیمان و مسکینان و واماندگان در راه و سائلان و بردگان انفاق می کند، نماز را برپا می دارد و زکات را می پردازد، و (همچنین) کسانی که به عهد خود -به هنگامی که عهد بستند- وفا می کنند، و در برابر محرومیتها و بیماریها و در میدان جنگ، استقامت به خرج می دهند، اینها کسانی هستند که راست می گویند (و گفتارشان با اعتقادشان هماهنگ است) و اینها هستند پرهیزکاران»(7).
«و (به یاد آ ورید) زمانی را که از بنی اسرائیل پیمان گرفتیم که جز خدای یگانه را پرستش نکنید، و به پدر و مادر و یتیمان و بینوایان نیکی کنید، و به مردم نیک بگوئید، نماز را برپا دارید و زکات بدهید...
(8)».
«ای مردم! از (مخالفت) پروردگارتان بپرهیزید! همان کسی که همه شما را از یک انسان آفرید، و همسر او را (نیز) از جنس او خلق کرد، و از آن دو، مردان و زنان فراوانی (در روی زمین) منتشر ساخت. و از خدایی بپرهیزید که (همگی به عظمت او معترفید، و) هنگامی که چیزی از یکدیگر می خواهید، نام او را می برید! (و نیز( از (قطع رابطه با) خویشاوندان خود، پرهیز کنید! زیرا خداوند مراقب شماست»(9).
«خداوند به عدل و احسان و بخشش به نزدیکان فرمان می دهد....(10)».
«پس حق نزدیکان و مسکینان و در راه ماندگان را ادا کن! این برای آنها که رضای خدا را می خواهند بهتر است و چنین کسانی رستگارانند»(11).
«اگر (از این دستورها) روی گردان شوید، جز این انتظار می رود که در زمین قفساد و قطع پیوند خویشاوندی کنید؟!»(12).
«آنها که پیوندهایی را که خدا دستور به برقراری آن داده، برقرار می دارند، و از پروردگارشان می ترسند و از بدی حساب (روز قیامت) بیم دارند...»(13).
«آنها که عهد الهی را پس از محکم کردن می شکنند و پیوندهایی را که خدا دستور به برقراری آن داده، قطع می کنند، و در روی زمین فساد می نمایند، لعنت خدا برای آنهاست و بدی (و مجازات) سرای آخرت!»(14).
ادامه دارد
1. امالی شیخ طوسی، ج 2، ص 134.
2. بقره (27 و 228)، آل عمران (6)، نساء (1)، انعام (143 و 144)، انفال (75)، رعد (8 و 25)، حج (5)، لقمان(34)، احزاب (6)، محمد (22)، ممتحنه (3).
3. بقره (177 و 83)، نساء (8 - 36)، مائده (106)، انعام (152)، انفال (41)، توبه (113)، نحل (90)، اسراء (26)، نور (22)، روم (38)، فاطر (18)، شوری (23)، حشر (7).
4. «..واتّقوا اللّه، الّذی تسائلُون به و الأَرحام».
5. مجمع البحرین، رحم.
6. فرهنگ عمید و المنجد.
7. بقره: 177.
8. بقره: 83.
9. نساء: 1.
10. نحل: 90.
11. روم 38.
12. محمد: 22.
13. رعد 21.
14. رعد: 25.