جایگاه زن در نظام آفرینش از دیدگاه قرآن

اشاره

زن به عنوان نیمی از پیکره اجتماع و نقش تعیین کننده اش در بقا و گسترش نسل انسانی و پرورش و تربیت فرزندان و مانند آن، همیشه مورد توجه اندیشمندان بوده است. نمی توان در تاریخ از انسان سخن گفت، ولی از زن سخن نگفت. در طول تاریخ، زن پا به پای مرد در فراز و نشیب های زندگی و سازندگی مطرح است. گاه به طور مستقیم و گاه با ترغیب مردان و ایجاد انگیزه های لازم در آنان، نقش سازنده خود را در تاریخ انسانی نشان داده است.

با اینکه زن همیشه در کنار مرد، در تمدن سازی و رشد و شکوفایی جوامع انسانی ـ مستقیم یا غیر مستقیم ـ نقش آفرین بوده است، ولی از دیر زمان، مورد داوری های غیرمنصفانه نیز قرار گرفته است. بسیاری از اندیشمندان و کارشناسان علوم انسانی و اجتماعی یا نخواستند و یا نتوانستند، نقش حقیقی و جایگاه واقعی زن را در پیکره انسانی بشناسند.

بررسی دیدگاه قرآن کریم درباره جایگاه زن در نظام خلقت و روشن ساختن مقام و منزلت انسانی او هدفی است که در این مقاله دنبال می شود.

قرآن کریم در نخستین آیه از سوره نساء می فرماید: (یَاَیُّهَا النَّاسُ اتَّقُواْ رَبَّکُمُ الَّذِی خَلَقَکُم مِّن نَّفْسٍ وَاحِدَةٍ وَخَلَقَ مِنْهَا زَوْجَهَا وَبَثَّ مِنْهُمَا رِجَالاً کَثِیرًا وَنِسَآءً وَاتَّقُواْ اللَّهَ الَّذِی تَسَآءَلُونَ بِهِ وَالاْءَرْحَامَ إِنَّ اللَّهَ کَانَ عَلَیْکُمْ رَقِیبًا)

در این آیه که روی سخن با تمام انسان هاست، خداوند همگان را به تقوای الهی و ترس از مخالفت با پروردگار سفارش می کند. آنگاه در توصیف خداوند به یکی از صفات، اشاره به صفت خالقیّت او کرده و می فرماید: همان پروردگاری که شما را از نفس واحدی آفرید. و همسرش را نیز از همان نفس و ماهیت خلق کرده و از این دو صنف، مردان و زنان فراوانی پدید آمدند.

بار دیگر، تقوای الهی را مطرح می کند و به ارتباط با ارحام و خویشاوندان سفارش کرده و از قطع رحم پرهیز می دهد و برای تأکید بر سفارشات خود، و ترغیب به انجام آنها و اجتناب از ترک این امور، بر مراقبت خداوند از اعمال و رفتار انسان، تأکید می ورزد.

این آیه که به خلقت انسان و ریشه آفرینش و گسترش نسل انسانی اشاره دارد، تصریح می کند که همه انسان ها از «یک نفس» آفریده شدند و به گفته مرحوم طبرسی: «مراد از نفس در این آیه، به اجماع همه مفسران، آدم علیه السلام است».(1)

ادامه آیه نیز قرینه خوبی بر این حقیقت است؛ چرا که فرمود: «همسر آن «نفس» را از جنس او قرارداد و از آن دو (مرد و زن) مردان و زنان فراوانی را منتشر ساخت» این بیان می رساند که «نفس واحده» همان آدم علیه السلام است که خداوند به وسیله او و همسرش حوّا نسل انسانی را گسترش داد.

پرسشی که در اینجا مطرح است، این است که از برخی روایات استفاده می شود: همسر آدم از دنده ای از دنده های او آفریده شده است. و بر همین اساس، جمعی مفسران نیز همین نظریه را تقویت کرده اند.

علامه طبرسی می گوید: «بیشتر مفسران معتقدند، حوا از ضلعی از ضلع های آدم علیه السلام آفریده شده است و از پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم روایت کرده اند که فرمود: «خُلِقَتِ الْمَرْأَةُ مِنْ ضِلْعِ آدمَ، إنْ أَقَمْتَها کَسَرْتَها و إِنْ تَرَکْتَها ـ و فیها عِوَجٌ ـ إِسْتَمْتَعْتَ بِها»؛ زن آدم علیه السلام از یک قسمت از دنده های وی آفریده شد (و از این رو، کمی کج خلق و ناسازگار است؛ لذا) اگر بخواهی وی را راست کنی، می شکند (و زندگی مشترک به تباهی می انجامد) ولی اگر به همان صورت رهایش سازی (و با کاستی ها و کج خُلقی های وی بسازی) از او بهره مند خواهی شد.»(2) روایات دیگری به همین مضمون نیز نقل شده است.(3)

شاید آیه محل بحث که می گوید:(وَخَلَقَ مِنْهَا زَوْجَهَا) ناظر به همین معنا باشد (اگر من در «مِنْها»، تبعیض را برساند) هر چند این روایات ماهیت انسانی زن را نفی نمی کند، ولی آیا از آنها، طفیلی بودن و فرع بودن زن در خلقت بدست نمی آید؟

در پاسخ به این پرسش و بیان چگونگی خلقت حوّا علیها السلام باید گفت:

اولاً: هر چند مصداق «نفس واحده» در این آیه آدم علیه السلام است، ولی به کار بردن واژه «نفس» و انتساب خلقت همه انسان ها به آن «نفس» در واقع نکته مهم دیگری را در بر دارد؛ و آن این که همه افراد بشر اعم از زن و مرد از یک ریشه و اصل، سرچشمه می گیرند و گوهر آفرینش آنها به یک گوهر و یک نفس بر می گردد.

واژه «نفس» به گفته علامه طباطبایی: «آن چیزی است که انسانیت انسان به اوست و مقصود از آن، همان مجموعه روح و جسم آدمی است (در دنیا) و در حیات برزخی روح تنهاست.»(4)

به هر حال، همه افراد بشر، از حضرت آدم سرچشمه می گیرند و از همان طینتی که خداوند آدم را آفرید بقیّه ابنای بشر را خلق کرد و چه زن و چه مرد، همگی از سرشت واحد آفریده شدند و همه را «بنی آدم» می گویند.

ادامه آیه که فرمود: (وَخَلَقَ مِنْهَا زَوْجَهَا) می رساند همسر آدم از ماهیّت و جنس خود اوست و هر دو از یک حقیقت برخوردارند. بنابراین، جفت آن پدر (آدم) از سرشت و طینت خود او بوده است.

مرحوم علامه طباطبایی می فرماید: « «مِنْ» در این آیه «نشویه» است (یعنی منشاء چیزی را بیان می کند؛ نه برای تبعیض) یعنی جفت این مرد، از نوع او بوده است و همانند اوست. این آیه، به مانند برخی دیگر از آیات قرآن است که فرمود: (وَ مِنْ ءَایَـتِهِ أَنْ خَلَقَ لَکُم مِّنْ أَنفُسِکُمْ أَزْوَ جًا لِّتَسْکُنُوآاْ إِلَیْهَا...) «از نشانه های الهی آن است که از سرشت، و نوع خودتان، برای شما همسرانی آفرید تا به سوی آنان و در کنار آنها، آرامش یابید.»(5)

بنابراین، آنچه در بعضی از تفسیرها آمده است که مراد این آیه آن است که، این جفت، از آن نفس (آدم) مشتق شده و از برخی از اجزای او گرفته شده است، دلیلی ندارد.»(6)

در ادامه آیه فرمود: (وَبَثَّ مِنْهُمَا رِجَالاً کَثِیرًا وَنِسَآءً)؛ «خداوند از آدم و همسرش، مردان و زنان فراوانی را به وجود آورد.»

این آیه به روشنی می گوید، نسل انسانی و ریشه همه آدمیان به آدم و همسرش بر می گردد و آدمیان از یک زن و مرد، پدید آمده اند و در تکوّن و رشد و گسترش نسل انسانی، هر دو صنف (زن و مرد) نقش دارند؛ در نتیجه، مرد هر چند بزرگ و با عظمت باشد، باید بداند، ریشه او به یک مرد و زن بر می گردد. پس اگر مرد از ماهیت انسانی برخوردار است، از ازدواج مرد و زنی، پدید آمده است که آن دو ـ هر دو با هم ـ ماهیّت واحدی داشته اند. و از ماهیت انسانی آن دو، انسان های فراوانی ـ از مرد و زن ـ خلق شده اند.

در واقع قرآن خلقت همسر آدم را، از همان گوهر و حقیتی می داند که آدم علیه السلام از آن آفریده شد.

ثانیا: در روایات دیگر، شکل خلقت حوّا به گونه ای دیگر بازگو شده است، که با روایات گذشته معارض است:

امام باقر علیه السلام فرمود: «إِنَّ اللّه َ تعالی خَلَق حَوّاء مِن فَضْلِ الطِّینَةِ الّتی خَلَقَ مِنْها آدَم؛ خداوند متعال، حوّا را از باقیمانده گِل آدم، آفرید.»(7)

و در روایت دیگری آمده است که راوی می گوید از امام باقر علیه السلام پرسیدم: «خداوند حوّاء را از چه چیزی آفرید؟» فرمود: «مردم چه می گویند؟» گفتم: «آنها می گویند خداوند او را از ضلعی از ضلع های آدم آفرید» فرمود: «دروغ می گویند! آیا خداوند نمی توانست از غیر آن بیافریند؟» پرسیدم: «پس از چه چیزی آفرید؟» فرمود: «پدرم به من خبر داد، او نیز از پدرانش که پیامبر خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم فرمود: «خداوند مقداری از گل را گرفت و آنها را مخلوط کرد، و از وی آدم را آفرید، و از باقیمانده همان گل، حوّا را آفرید.»(8)

در روایتی که مرحوم شیخ صدوق، در «علل الشرایع» و «من لا یحضره الفقیه» نقل کرده است، آمده است که زرارة بن اعین، از امام صادق علیه السلام سؤال کرد، نزد ما مردمی هستند که می گویند: «خداوند حوّا را از بخش نهایی ضلع چپ آدم آفرید» امام علیه السلام فرمود: «خداوند از چنین نسبتی منزه است و برتر از آن است... آیا کسی می تواند بگوید که خداوند توان آن را نداشت که همسر آدم را از غیر دنده او خلق کند، تا بهانه بدست عیب جویان دهد که بگویند، بعضی از اجزای آدم، با بعضی دیگر نکاح نمود» سپس فرمود: «خداوند بعد از آفرینش آدم، حوّا را به صورت تازه و نو پدید آورد... .»(9)

همانگونه که ملاحظه می کنید، در برابر روایاتی که می گفت: «حوّا از دنده آدم و یا دنده چپ وی آفریده شد» روایاتی است که برخی از آنها می گویند: «حوّا از باقیمانده گل آدم آفریده شد» و برخی نیز می گوید: «به صورت نو ظهور آفریده شد.»

در دو روایت، عقیده خلقت حوّا از قسمتی از اعضای بدن آدم، ردّ شده و صریحا مورد تکذیب قرار گرفته است.

بنابراین، به لحاظ هماهنگی با آیات و این دسته از روایات، نتیجه می گیریم که حوّاء از دنده چپ آدم و از بخشی از اندام او آفریده نشد. بلکه خدایی که آدم ابوالبشر را آفرید، برای تکمیل و تکثیر نسل انسانی، از همان نوع و گوهر، انسانی دیگر به عنوان همسر و جفت برای وی آفرید که هر یک برای دیگری آرامش روحی به ارمغان می آورد.

علاوه بر این که روایات «آفرینش حوّاء از دنده آدم» هماهنگ با توراتِ تحریف شده است و بوی «اسرائیلی» بودن از آنها کاملاً احساس می شود.(10)

از مجموع مباحث مطرح شده درباره خلقت زن و مرد، دو نکته اساسی روشن شد:

1. زن و مرد هر دو از ماهیّت واحد انسانی برخوردارند و سرشت و طینت آنان یکی است.

2. زن از جزء و عضوی از اعضای مرد آفریده نشده است؛ بلکه از همان طینت و سرشتی که مرد (آدم) آفریده شد، او را نیز خدا خلق کرده است.