در شماره قبل تعدادی از سفارشات اقتصادی لقمان به فرزندش را بیان داشتیم و در این شماره دستورات دیگری از آن بزرگوار را که به سفارشات اخلاقی ـ اجتماعی نام گذاری کرده ایم را بیان می داریم.
امر به معروف و نهی از منکر
بعد از برنامه نماز به مهمترین دستور اجتماعی؛ یعنی امر به معروف و نهی از منکر پرداخته و می گوید: مردم رابه نیکی و معروف دعوت کن و از منکرات و زشتی ها بازدار. در پایان همین ایه واژه«عزم الامور» را به کار برده، مسلم است که همه کارهای اجتماعی خصوصاً امر به معروف و نهی از منکر، مشکلات فراوانی دارد. گنهکاران خودخواه و سلطه جو به آسانی تسلیم نمی شوند، حتی در مقام اذیت و آزار آمران به معروف و ناهیان از منکر برمی ایند، بدون صبر و استقامت نمی توان بر این مشکلات پیروز شد، یعنی برای انجام آن، عزم آهنین و اراده راسخ، لازم است. مصداق بارز،شهید امر به معروف امام حسین(ع) است که برای احیای سنت نبوی و امر به معروف و جلوگیری دستگاه فاسد اموی از منکرات، جام شهادت نوشید.
صبر بر مصائب
لقمان حکیم سپس به مسأله صبر اشاره می کند.علامه طباطبایی در تفسیر شریف المیزان می فرماید:صبر تنها در این ایه نیست که از آن به عنوان «عزم الامور» یاد شده،بلکه در جاهای دیگر نیز از امورات مهم شمرده شده است،صبر در لغت به معنای حبس است. در اقرب الموارد آمده است: «صبر الدابة» یعنی حیوان را بدون علف نگه داشت.صبر به معنی خویشتن داری و حبس نفس از چیزی است که شرع و عقل از آن نهی می کند، صبر به حسب اختلاف موارد فرق می کند. اگر خویشتن داری در مصیبت باشد، آنرا صبر می گویند اگر در جنگ باشد شجاعت نامند و اگر در حوادث باشد آن را سعه صدر می نامند. در تفسیر عیاشی از حضرت صادق (ع) نقل شده است:«… اصبروا عَلَی الفرائض و صابروا علی المصائب و رابطوا علی الائمة»1
صائب تبریزی سروده است:
زمین سـرای مصیـبت بـود تـو می خواهی که مشت خاکی از این خاکدان به سر نکنی؟
هر چند صبر و استقامت امر دشواری است؛ اما ثمرات اثر بخشی در زندگی دنیوی و اخروی دارد. بانوی بزرگوار حضرت زینب(س) سمبل صبر و بردباری در واقعه جانسوز کربلاست.بازبینی و بررسی زندگی ائمه اطهار (ع) افق روشنی از این موضوع می گشاید.
ساقی بیا که هاتف غیبم به مژده گفت با درد صبـر کـن که دوا می فرستمـت
پرهیـز از تـکـبّر و خـودپـسنـدی
«و لا تصعّر خدک للناس و لا تمش فی الارض مَرَحاً انّ الله لایحبّ کل مختال فخور؛ و از مردم (به نخوت) رخ بر متاب و در زمین خرامان راه مرو که خدا خودپسند لاف زن را دوست نمی دارد».(سوره لقمان، ایه 18)
لقمان سپس به مسائل اخلاقی در ارتباط با مردم و خویشتن پرداخته، نخست تواضع و فروتنی و خوشرویی را توصیه کرده می گوید: با بی اعتنایی از مردم روی مگردان» «صعر» در اصل یکنوع بیماری است که شتر به آن مبتلا می شود و گردنش کج می گردد.
«مرح» به معنی مستی ناشی از نعمت است. «مختال» به معنی کسی است که با یک سلسله تخیلات و پندارها خود را بزرگ می بیند.«فخور» به معنی کسی است که نسبت به دیگران فخر فروشی می کند.2به این ترتیب لقمان حکیم در اینجا دو صفت بسیار زشت که مایه از هم پاشیده شدن روابط صمیمانه اجتماعی است، اشاره می کند: یکی تکبر و بی اعتنایی و دیگری غرور و خود پسندی.
تواضع سـر رفعـت انـدازدت تکــبر بـه خـــاک انـدازدت
به دولت کسانی سرافروختند کـه تاج تکـبر بیانـداختـند
علی (ع) در قسمتی از خطبه 192 نهج البلاغه می فرمایند:شیطان به جهت خلقتش بر آدم(ع) فخر فروخت و با تکیه به اصل خود که آتش است،دچار تعصب و غرور شد.پس شیطان دشمن خدا و پیشوای متعصب ها و سر سلسله متکبران است. ایا نمی نگرید که خدا به خاطر خودبزرگ بینی او را کوچک ساخت؟و به جهت بلند پروازی او را پست و خوار گردانید؟
نوع رفتار بیانگر شخصیت و تربیت فرد است. اگر انسان دارای فضایل اخلاقی نباشد. نباید از او انتظار رفتار بهنجار داشت.
میانه روی و اعتدال پیشگی
«و اقصد فی مشیک و اغضض من صَوتِکَ انّ انکر الاصواتِ لصوتُ الحمیر؛ و در راه رفتن خود میانه رو باش و صدایت را آهسته ساز که بدترین آوازها بانگ خران است».(سوره لقمان ،ایه 19)
در نهایت لقمان حکیم فرزندخود را به رعایت اعتدال که در کلیه امور مطلوب است، دعوت می کند. بدیهی است که این میانه روی فقط مربوط به راه رفتن نیست.اشاره می کند که راه رفتن نه تند و با عجله باشد و نه سست و آهسته،انسان در معاشرت نه زیاد گرم بگیرد و نه عزلت و گوشه نشینی و کناره گیری اختیار کند. در صحبت کردن، نه پر حرفی کند، نه ساکت بنشیند. در بذل و بخشش، نه اسراف کند، نه خساست ورزد.داد و فریاد و درشت صحبت نکند و آنقدر آهسته هم نباشد که طرف نشنود و درک نکند. برخی از مفسران صوت حمیر را به عطسه بلند همراه با صدای زشت تفسیر کرده اند.3
در خبـر خیـرالامـور اوسـاطـه نافع آمـد ز اعـتدال اخــلاصـه
بـــرخـلاف قـول اهــل اعتــزال که عقول از اصـل دارنـد اعتـدال
زین چمن ای دی مبر آن اعتـدال پنجه ای بهمن بر این روضه ممال
