از دیدگاه وحی، بین اعمال انسان و حوادث زندگانی او، ارتباطی تکوینی برقرار است. دستگاه آفرینش بنابر اراده الهی، به تناسبِ هر یک از اعمال انسان، عکس العملی در خور نشان می دهد و به فراخور آن عمل، آثار و نتایجی را در همین دنیا به صاحب عمل می رساند. آری، چه بسیار افعالی که باعثِ ریزش خیرات، برکاتِ مادّی و معنوی فراوان در زندگی انسان می شود و چه بسیار افعالی که باعث فرو باری محنت ها، بلاها، و گرفتاری ها می شود.
قرآنِ کریم، انسانها را به نگریستن از افقی برتر و توجّه به این رابطه ها فرا می خواند؛ تا با تمسّک به افعال خیر و ترک افعال شرّ، به سعادتِ دنیا و آخرت نایل شوند. در این سلسله نوشتار، به مددِ نازل کننده قرآن، بر انیم تا عوامل فزونی دهنده روزی و برکت را از منظرِ قرآن به نظاره بنشینیم. عواملی چون: استغفار، ایمان، تقوا، دُعا، توکّل، شکر، ازدواج، قرض دهی و….
بدان امید که این تلاش، گشایشِ راهی باشد به سوی توسعه همه جانبه و ایجاد قابلیتی برای بارشِ خیرات و برکاتِ الهی. ان شاءَ اللّه.
1. استغفار
توبه از گناهان و آمرزش خواهی از خداوند غافر، امری است که بسیار مورد تأکید قرآن و پیشوایان دین قرار گرفته است. در کلام پیشوایان معصوم(ع)، استغفار به عنوانِ بهترین دُعا و عبادت، ارزشمندترین توسّل، موثّرترین سلاح گناهکاران و نجات بخش ترین شفیع، به گونه ای کم نظیر، مورد تأکید واقع شده و آثاری برای آن، ذکر شده است.
در این جا، استغفار و توبه را به عنوان عامل ریزش روزی و برکت در گستره قرآن و روایات مورد توجّه و تحقیق قرار می دهیم. در قرآن کریم، سه آیه بسیار عجیب وجود دارد که به روشنی اثر استغفار را در فزونی روزی بیانگر است: دو آیه اول از زبان حضرت هود(ع) خطاب به قومِ بی ایمان و گناه کار عاد وارد شده است:
«وَأنِ استََغفِرُوا رَبَّکُم ثُمَّ تُوبوا إِلَیهِ یمَتِّعکُم مَتاعاً حَسَناً إلی أجَلٍ مُسَمّی ویؤتِ کُلَّ ذِی فَضلٍ فَضلَهُُ…؛ و اینکه از پروردگار خود آمرزش بطلبید؛ سپس [با ایمان ناب و عمل صالح] به سوی او باز گردید تا شما را تا مدّت معینی [از مواهبِ زندگی این جهان] به خوبی بهره مند سازد و به هر صاحب فضیلتی، به مقدارِ فضیلتش ببخشد…». (سوره هود، آیه 3)
قوم عاد، مردمی بلند قامت، درشت هیکل و سخت نیرومند بودند. این قوم، تمدنی بسیار پیشرفته و عظیمی داشتند که به فرموده قرآن: «لَم یخلََق مِثلُها فی البلاد؛ در هیچ عصری مثلِ آنان آفریده نشده است». (سوره فجر، آیه 8) این مردمان همیشه، غرقِ در نعمت خدا و آبادانی و فزونی برکات الهی بودند تا این که به تدریج وضع خود را تغییر دادند و به بُت پرستی و عصیان روی آوردند. خدای تعالی به خاطر انحرافشان از راه حقّ، برادرشان هود(ع) را مبعوث کرد تا به سوی حقّ، دعوت و ارشادشان کند. با این که هود(ع) در هدایت آنان نهایت استعداد و سعی خود را به کار گرفت، امّا جز عدّه اندکی به او ایمان نیاوردند و بیشتر مردمان بر دشمنی و لجبازی های خود اصرار ورزیدند و نسبت سفاهت و دیوانگی به آن حضرت دادند. در نتیجه خداوند هم «سنّتِ تغییر» را بر آنان جاری فرمود، چرا که: «اِنَّ اللّه لایغیرُ ما بقومٍ حتّی یغیروا ما بانفُسِهِم؛ خداوند، احوال و سرنوشتِ هیچ قومی را تغییر نمی دهد مگر آن که خودشان، تغییر کنند. (سوره رعد، آیه 11) به خواستِ الهی، آسمان تا هفت سالِ تمام از باریدن، دریغ کرد تا آن که قوم عاد دچار، قحطی، گرانی، خشکسالی و ضعف و ناتوانی شدند. در این احوال هم، هود(ع) مثل همیشه از درِ خیر خواهی و مهربانی به سوی ایشان روی آورد و راهِ چاره را «طلبِ مغفرت از پروردگار»، «توبه از شرک و بت پرستی» و «ایمان به خداوند و عمل صالح» دانست.
طبق آنچه در تفسیر گران سنگِ المیزان در ذیل دو آیه فوق آمده است: منظور از «توبه» که بعد از «استغفار» با جمله «ثمَّ توبوا الیه» بدان تأکید شده است، «بازگشتِ حقیقی به سوی خدا با ایمان و عمل صالح» می باشد.1
آیه سوم از زبان حضرت نوح(ع) خطاب به مردمِ مجرم و گناه کار زمانه اش وارد شده است:
«اِستَغفروا ربَّکم اِنَّه کانَ غَفّاراً یرسِلِ السَّماءَ علیکُم مِدراراً ویمدِدکُم بِاَموال وبنین وَیجعَل لَکُم جَنّاتٍ ویجعَل لکم اَنهاراً؛ از پروردگار خود آمرزش بخواهید که او بسیار آمرزنده است؛ تا باران های مفید و پر برکت را از آسمان بر شما پیوسته دارد و شما را با مال بسیار و فرزندان متعدّد یاری رساند و باغ های خرّم و نهرهای جاری به شما عطا فرماید». (سوره نوح، آیه 1210)
امام صادق(ع) با استناد به آیه فوق می فرمایند: «هنگامی که رسیدنِ روزی ات را همراهِ سختی و کندی دیدی، زیاد استغفار کن، چرا که خداوند عزّوجلّ در کتابش می فرماید: از پروردگارتان، طلبِ مغفرت نمایید که او بسیار آمرزنده است تا از آسمان پیوسته بر شما بباراند و با اموال و فرزندان فراوان یاری تان رساند (یعنی در دنیا) و باغ های خرّم و نهرهای جاری عطایتان فرماید (یعنی در آخرت)».2
در آیه فوق برای اثر استغفار سه بهره ارزشمند در دنیا معرفی شده است: «بارشِ پیوسته باران های مفید»، «وسعت و مال فراوان» و «نعمتِ برخورداری از فرزندان».
روایت شده که شخصی خدمتِ امام رضا(ع) آمد و از «خشکسالی» شکایت کرد. حضرت در بیان راهِ چاره فرمودند: «استغفار کن». شخص دیگری به پیشگاه حضرت آمد و از «فقر و ناداری» شکایت کرد. حضرتش فرمودند: «استغفار کن» فرد سومی به محضرش شرفیاب شد و از حضرت خواست تا دعایی فرماید که خداوند پسری به او عطا فرماید. حضرت، به او فرمودند: «استغفار کن». حاضران باتعجّب پرسیدند: سه نفر با سه خواسته متفاوت، خدمتِ شما آمدند و شما همه را به «استغفار» توصیه فرمودید؟! فرمود: من این توصیه را از خود نگفتم. همانا در این توصیه از کلامِ خداوند الهام گرفتم و آن گاه آیه فوق را تلاوت فرمودند.3
بهترین وقت استغفار
بهترین وقت استغفار، سحرگاهان به ویژه سحرِ شب جمعه می باشد تا جایی که استغفار کنندگان در سحرگاهان مورد مدح خداوند عالمیان قرار می گیرند:
«… المستغفرینَ بِالأَسحارِ». (سوره آل عمران، آیه 17)
«وبالأَسحارِهُم یستَغفِرونَ». (سوره ذاریات، آیه 18)
امام صادق(ع) در تفسیر آیه فوق می فرمایند: «هر کس در وقت سحر، هفتاد مرتبه استغفار کند از اهلِ این آیه خواهد بود».4
چگونگی استغفار
امام صادق(ع) می فرماید: «هر که در نماز وتر و در حالی که به قیام ایستاده است، هفتاد مرتبه بگوید: اَستَغفِرُ اللّهَ واَتُوبُ إلَیه؛ و تا یک سال تمام بر آن مواظبت کند (و در صورت عدم موفقیت به نماز شب، قضای آن را به جا آورد) خداوند او را در زمره «استغفار کنندگان در سحرگاه» می نویسد و آمرزش و مغفرت خویش را بر او واجب می گرداند».5
و آن حضرت در روایت دیگری می فرمایند:
«هر که دو ماه پیاپی هر روز چهارصد مرتبه این ذکر استغفار را بخواند، خداوند او را گنجی از دانش یا مالِ فراوان کرامت فرماید: «اَستَغفرُ اللّه الّذی لاإله الاّ هُوَ الحَی القَیومُ الرَّحمنُ الرَّحیمُ بَدیعُ السّمواتِ والأَرضِ مِن جمیعِ ظُلمی وجرمی واِسرافی عَلی نفسی واَتوبُ إِلیهِ».6
