خواص دارویی آنغوزه

نام فارسی:(گیاه تولیدکننده) آنغوزه
نام علمی:Ferula assa-foetida
نام انگلیسی:Stinking assa
نام عربی:انجدان (Angudan)
نام فرانسوی:Ase-fetide
نام آلمانی:Stinkender assand
نام های مترادف:Ferula scorodesma و Scorodesma foetidum
نام خانواده:Umbelliferae(چتریان)

گیاه شناسی:
 

گیاه تولید کننده آنغوزه به نام های فارسی خوراکما، آنگوزاکما و کورن کما، بوته ای بزرگ، علفی و چند ساله است که ارتفاع آن گاهی به 2/5 متر می رسد. ساقه آن نسبتاً محکم و ضخیم با سطحی خشن است. برگ های قاعده بزرگ و ضخیم هستند؛ به طوری که طول آنها تا 60 سانتی متر می رسد. این برگ ها تقسیمات زیادی دارند به طوری که به قطعاتی (لوب دار) دندانه دار تبدیل می شوند. گل های این گیاه زردرنگند و به صورت گل آذین چتری در انتهای ساقه قرار می گیرند. میوه ها دوفندقه ای، بیضی شکل و تقریباً مسطح می باشند که روی هر کدام پنج خط وجود دارد و کناره ها بال مانند هستند. رنگ میوه ها قهوه ای تیره است. از ریشه یا قاعده ساقه این گیاه بر اثر تیغ زدن ماده ای به نام اولئوگم رزین به دست می آید که به آنغوزه مشهور است. آنغوزه ابتدا شیری رنگ است و مزه ای تند و تلخ و نیز بوی بد و متعفنی دارد که تهوع آور است؛ به همین دلیل از قدیم به نام مدفوع شیطان معروف شده است.
این گیاه در ایران (استان خراسان، بلوچستان، کرمان و نواحی جنوبی) وجود دارد.

تاریخچه:
 

رزین آنغوزه به عنوان خلط آور، ضدنفخ، ضد اسپاسم روده ای و به صورت شیاف برای بهبود قولنج و همچنین سوسپانسیون آن برای فراری دادن سگ، گربه و دیگر حیوانات وحشی مورد توجه بوده است. مصرف آنغوزه خصوصا در میان آمریکایی های آفریقایی ادامه دارد. آنغوزه برای درمان سرطان شکم، میخچه، پینه، ادرارآور، مسکن و محرک به کار می رفته است. در درمان های عامیانه برای قطع قاعدگی، آسم، تشنج، خروسک، جنون و سرطان استفاده می شود. با این حال، اصلی ترین کاربرد آن به صورت رایحه در عطریات می باشد.
این گیاه با طعمی قوی تر از پیاز یا سیر به شکل گم رزین یا محلول همچنان در دسترس است. در داروخانه ها و فروشگاه های مواد غذایی سالم و محلی نیز به عنوان نگهدارنده یا ادویه به فروش می رسد. گاهی به میزان کم در برخی از شکلات ها، نوشابه ها، چاشنی ها و سس ها به کار می رود.

ترکیبات مهم:
 

آنغوزه حاوی تعدادی ترپن و مواد محلول در چربی است که هنوز به طور کامل شناسایی نشده اند. همچنین حاوی 20 درصد اسانس، 65 درصد رزین و حدود 25 درصد صمغ می باشد.
مهمترین ترکیبات اسانس آنغوزه، ایزوبوتیل پروپانیل دی سولفاید، آلفاپی نن، کادی نن و وانیلین هستند. در واقع، آنغوزه یکی از مهم ترین اولئوگم رزین های گیاهی است که در خانواده چتریان وجود دارد. از ترکیبات کومارینی موجود در این اولئوگم رزین، می توان اومبلی فرون و از ترکیبات رزینی آن اسید فرولیک و آزارزینوتانول را نام برد.

داروشناختی و اثرات مهم:
 

تاکنون مطالعات کلینیکی برای مشخص شدن اثرات درمانی آن صورت نگرفته است؛ اما در مطالعه ای که بر روی موش های آزمایشگاهی انجام شده کلسترول سرم را پایین نیاورده است.

استفاده از عصاره الکلی(تنتور) باریجه سمیت سلولی علیه لنفومای سلول های سرطانی و لنفوسیت های انسانی را نشان داده است.

طریقه و میزان مصرف:
 

*روزانه 0/3 تا 1 گرم در سه نوبت (جمعاً 0/9 تا 3 گرم در روز).
*تنتور:2 تا 4 میلی لیتر در روز این مقدار را می توان در دو یا سه نوبت مصرف نمود.

سمیت و عوارض جانبی:
 

مصرف خوراکی آن در بزرگسالان سمیتی نشان نداده است، ولی در کودکان می توان ایجاد مسمومیت کند. همچنین در حد مصرف درمانی تاکنون عارضه خاصی از آن گزارش نشده، ولی ممکن است در بعضی افراد و یا با مصرف زیاد آن اسهال، نفخ، سوزش هنگام ادرار، سوزش معده، سردرد، گیجی و تشنج ایجاد شود. همچنین، صمغ آن ممکن است درماتیت های پوستی ایجاد کند. با توجه به اینکه آنغوزه دارای خاصیت قاعده آور است، مصرف زیاد آن می تواند موجب سقط شود؛ لذا توصیه می گردد در دوران بارداری و شیردهی مصرف نشود.
همچنین، کومارین های موجود در اولئوگم رزین آنغوزه ممکن است با داروهای ضد انعقاد تداخل کند.
در گزارشی آمده است، مصرف 50 تا100 میلی گرم آنغوزه در افرادی که مشکل عصبی دارند، باعث تشنج می شود.

موارد منع مصرف:
 

زنان باردار، زنان شیرده و کودکان

مهم ترین اثرات گزارش شده:
 

حساسیت زا، ضد درد، ضد چسبندگی پلاکت ها، ضدعفونی کننده، ضد اسپاسم، ضد تومور، تقویت کننده قوای جنسی، ضد نفخ، محرک CNS، هضم کننده، ادرارآور، شیرافزا، خلط آور، قارچ کش، کاهش دهنده پرفشاری خون، مسهل، موتاژنیک، محرک تنفسی، مسکن، تقویت کننده معده، محرک، تقویت کننده رحم و کرم کش.

نکات قابل توجه:
 

1-آنغوزه از گونه های دیگری به دست می آید که مهم ترین آنها فرولافوئتیدا و فرولا آلیاسئا هستند.
2-بوی بسیار تند آنغوزه که شبیه سیر می باشد، مربوط به ترکیبات گوگرددار آن است.
3-برای به دست آوردن آنغوزه گیاه از فصل بهار به بعد قسمت پایین ساقه (نزدیک به سطح زمین) و یا اصطلاحاً یقه گیاه را برش های عمودی یا افقی می دهند تا اولئوگم رزین(آنغوزه) به صورت شیرابه به بیرون تراوش کند. این ماده در مجاورت هوا سفت می شود که پس از سفت شدن آن را جمع آوری می کنند و دوباره گیاه را تیغ می زنند یا محل قبلی را برش دیگری می دهند تا دوباره اولئوگم رزین ترشح کند. این عمل چندین بار و گاهی تا دو ماه از فصل بهار صورت می گیرد. آنغوزه خارج شده به دو صورت اشکی (گرد و کروی با اندازه های مختلف) و توده ای و به رنگ های زرد تا قهوه ای تیره است که هرچه روشن تر باشد مرغوب تر و گران تر است.همچنین، نوع اشکی آنغوزه مرغوب تر و گران تر می باشد. آنغوزه مزه ای گس و تقریباً تند و سوزاننده دارد و دارای بوی نامطبوع شبیه ترکیبات گوگرددار است.

4-گرچه آنغوزه استفاده محدودی(آن هم در طب سنتی ایران) داشته، ولی یکی از اقلام مهم صادراتی فرآورده های گیاهی ایران است که خریداران آن را با روش های پیچیده تجزیه می کنند و ده ها ماده ارزشمند از قبیل اسانس، رزین و صمغ قابل مصرف در صنایع دارویی، بهداشتی، آرایشی و صنعتی از آن به دست می آورند. با توجه به اینکه تهیه آنغوزه پر زحمت و طولانی مدت است، قیمت نسبتاً گرانی دارد.
5-نام عمومی آنغوزه در جهان و در تجارت آزافتیداگم است که در کتب قدیمی منشأ جغرافیایی آن ایران ذکر شده و در گذشته بزرگ ترین تأمین کننده آن در جهان بوده است. گیاه تولید کننده آنغوزه در بعضی قسمت های افغانستان نیز وجود دارد؛ ولی وسعت آن در ایران از کشورهای دیگر به مراتب بیشتر است.

منبع: نشریه ی دنیای تغذیه، شماره ی 90