نقش کامپیوتر در فهم قرآن

اشاره

دائره المعارف قرآن هلند، سال گذشته در شهر «لیدن» منتشر شد و به خاطر نویسندگان مشهوری که با آن همکاری کرده بودند، به سرعت در محافل علمی قرآن شهرت و اعتبار یافت. یکی از مقالات جالب توجه این دائره المعارف، مقاله (ComPuter and the Quran) است که به بررسی تأثیر نسخههای الکترونیکی قرآن بر چگونگی استفاده و فهم این کتاب آسمانی پرداخته است. نویسنده پس از معرفی اجمالی اطلاعات عرضه شده بر روی لوحهای فشرده و سایتهای اینترنتی، به بررسی فواید و کارکردهای آنها میپردازد. خلاصه این مقاله تقدیم میشود.

لوحهای فشرده، آموزش مفاهیم قرآن و تلفظ آن را آسانتر کرده است و امکان جستوجوی لفظی در قرآن را فراهم آورده است و کتب مرجعی را که مورد نیاز سخنرانان و خطباست، به راحتی در اختیار آنان قرار میدهد. پایگاههای اینترنتی رایجترین ترجمههای قرآن را در دسترس علاقهمندان قرار میدهند و انبوهی از مقالات و کتب قرآنی را در اختیار کاربران میگذارند. اما آنچه از اهمیت بیشتری برخوردار است، تأثیری است که این رسانه در چگونگی استفاده و فهم قرآن میتواند داشته باشد. این تأثیر از سه جهت قابل بررسی است:

1. ارائه تفسیرهای نوین قرآن

تفسیر قرآن، یکی از علومی است که به خاطر اهمیت ویژه آن همیشه توسط تعداد خاصی از دانشمندان برجسته مسلمان صورت میگرفته است، در حالی که با گسترش دامنه استفاده از اینترنت و سهولت ارائه اطلاعات در آن، زمینه انتشار دیدگاههای تفسیری متفاوت و احیاناً انحرافی فراهم میاید. در حال حاضر، یک جستوجوی اینترنتی در زمینه موضوعات قرآنی، قریب 000/10 مورد به دست میدهد که سادهترین مطالب همچون «روش اسلام آوردن» تا کفرآمیزترین مباحث مانند «تناقضات قرآن» را شامل میشود. پایگاههای اینترنتی، تفاسیر و برداشتهای قرآنی را نهتنها از دیدگاه دانشمندان معتبر و مذاهب شناخته شده و اسلامی منتشر میکنند، بلکه به همان اندازه، نظرات گروهها و افراد منحرف و فرقههای باطل همچون «احمدیه» و «بهائیه» را نیز ترویج میدهند.

در اینترنت، دانشمندان یا مسئولانی وجود ندارند که بر پایگاهها نظارت نموده، آنها را سانسور و یا جلوی انتشار آنها را بگیرند، در حالی که اگر نویسنده منحرف درصدد چاپ این مطالب باشند، با دهها مانع قانونی و مخالفت عمومی مواجه میشوند. بنابراین، با کمک اینترنت و فرارسانه گرچه امکان ارائه مفاهیم قرآنی در سطحی گستردهتر فراهم آمده است، اما به همان میزان نیز زمینه انحراف به وجود میاید.

2. حفاظت از نسخههای خطی قدیمی

نسخههای خطی قدیمی منحصر به فرد زیادی از قرآن در موزهها و کتابخانههای دینی وجود دارد که یا از دسترس پژوهشگران دور مانده و یا به خاطر استفاده زیاد، در معرض فرسودگی هستند. اما با پیشرفتهای جدید به راحتی میتوان این نسخههای ارزشمند را به صورت الکترونیکی نگهداری کرد و ضمن محافظت از حقوق انحصاری یا حق مالکیت معنوی این آثار، آنها را از بلایای طبیعی و فرسودگی نجات داد و به راحتی در اختیار علاقهمندان قرار داد. علاوه بر این، نگهداری و توزیع نسخههای دیجیتالی این امکان را به هر کس میدهد که به نسخه اصلی دسترسی پیدا کرده، روی آن مطالعه کند و به جای اعتماد کردن به گزارش یک محقق در بررسی اصالت اثر، بر تجربههای شخصی خود تکیه کند.

3. ساماندهی تحقیقات جدید قرآنی

کامپیوترها نشان دادهاند که ابزارهای فوقالعاده مفید و پیشرفتهای برای تجدید و ترکیب متون و ارائه پژوهشهای نوین هستند. با استفاده از کامپیوتر میتوان ویژگیهای سبکشناسی، دستور زبانی و واژگانی را کشف و با هم مقایسه کرد. یکی از معروفترین پژوهشهای قرآنی که با استفاده از کامپیوتر شکل گرفته است، نقدشناسی رشاد خلیفه درباره تعداد کلمات و حروف قرآن است. او ثابت کرد که فراوانی بسیاری از کلمات قرآن، مضربی از عدد 19 است. افراد دیگر نیز سعی کردهاند تا تجزیه و ترکیب متن قرآن را با کمک کامپیوتر انجام دهند. در چنین پژوهشهایی علاوه بر متن قرآن، به فهرست کاملی از مشتقات کلمات و ریشه آنها نیاز است و این همان چیزی است که بسیاری از نرمافزارهای قرآنی به راحتی در اختیار کاربران قرار میدهند. این برنامهها، عباراتی را که مشتمل بر واژههای مورد نظر باشند، به سرعت جستوجو کرده و ارائه میدهند. با استفاده از نمودار توزیعی میتوان فراوانی تکرار یک واژه و میزان هماهنگی و ارتباط کلمات را با یکدیگر کشف کرد و بدینسان بسیاری از حوزههای پژوهش نشده را مورد کاوش قرار داد.

آنچه گفته شد فقط بخش اندکی از خدمات کامپیوتری است که میتواند به پژوهشهای قرآنی ارائه دهد، اما با وجود سرعت نوآوریهای فنی، خواننده باید به خاطر داشته باشد که این مقاله تنها میتواند پیشرفتهایی را مورد توجه قرار دهد که در زمان تألیف آن در دسترس بوده است.