اشاره
درادامه سلسله مباحث اخلاقی استاد مصباح یزدی، در این شماره نیز شرح بخش دیگری از وصایای امام جعفر صادق علیه السلام به عبدالله بن جندب را پی می گیریم: «و ما ینبغی لاحد ان یطمع ان ینزل بعمل الفجار منازل الابرار . اما انه لو وقعت الواقعة و قامت القیامة و جاءت الطامة و نصب الجبار الموازین لفصل القضاء و برز الخلائق لیوم الحساب ایقنت عند ذلک لمن تکون الرفعة و الکرامة و بمن تحل الحسرة و الندامة، فاعمل الیوم فی الدنیا بما ترجوا به الفوز فی الاخرة » (1)
توجه به دو اصل مبدا و معاد
نظام ارزشی اسلام، بر این بینش مبتنی است که انسان دارای مبدا و دارای مقصدی می باشد . در این مسیر، انسان برای تعیین جهت حرکت خود، نیاز به راهنما دارد . این راهنما، همان ارزش هایی هستند که نظام ارزشی اسلام آن را فراروی مسلمانان قرار داده است . از این رو، ما وقتی می توانیم نظام ارزشی و اخلاقی اسلام را تبیین کنیم که از یک سو، به مبدا و از سوی دیگر به معاد توجه داشته باشیم . مبدا حرکت انسان، از سوی خدا و مقصد نیز به سوی او خواهد بود: «انالله و انا الیه راجعون » (بقره: 156) بنابراین، برای تبیین عقلانی نظریه اخلاقی و ارزشی اسلام، توجه به دو اصل مبدا و معاد ضروری است . پس از این که انسان از دیدگاه نظری و معرفتی موفق به درک و پذیرش نظام ارزشی و اخلاقی اسلام شد، باید به صورت عملی نیز به کسب فضایل و ارزش های اخلاقی همت گمارد . برای پیمودن راه در این مسیر نیز توجه به دو اصل مبدا و معاد کارساز است .
همان گونه که در قسمت قبل اشاره شد، حضرت امام صادق علیه السلام پس از بیان نعمت های خدا، که شامل نعمت های پیش از تولد انسان، دوران حیات وی و عالم پس از مرگ می شود، به این مطلب اشاره می فرمایند که اگر برای برخورداری از نعمت های پیش از آفرینش و نیز نعمت هایی که برای ادامه حیات و تکامل انسان لازم است، شرطی گذاشته نشده است، اما رسیدن به نعمت های ابدی مشروط به انتخاب صحیح مسیر و اطاعت بی چون و چرای خداوند از سوی انسان است . وقتی انسان به نعمت هایی که خداوند در اختیارش قرار داده است خوب بیندیشید، در مقام خضوع و اطاعت او برمی آید; یعنی توجه به مبدا آفرینش، انگیزه ای برای انسان خواهد بود که ارزش های اخلاقی و معنوی را در خود عینیت و تحقق بخشد . عامل دیگری که موجب انگیزه انسان برای انجام دستورات الهی و تکالیف دینی می شود، توجه به معاد و زندگی پس از مرگ است; یعنی اگر در این دنیا انسان خدا را اطاعت کند، در آن دنیا به نعمت های ابدی دست خواهد یافت .
حضرت امام صادق علیه السلام با اشاره به نعمت هایی که خداوند در اختیار بندگان خود قرار داده است، از یک سو، توجه انسان ها را به مبدا آفرینش جلب می کنند و از سوی دیگر، آنان را متوجه حیات ابدی و عالم معاد می نمایند . آفت و آسیبی که ممکن است در این جا دامنگیر انسان شود این است که فکر می کند . همان طور که نعمت های دنیایی - چه پیش از آفرینش و چه در دوران حیات - را به آسانی به دست آورده است، می تواند بدون تلاش و زحمت نعمت های ابدی را هم تصاحب کند . چنین پنداری وسوسه شیطان است که انسان را از فعالیت و تلاش بازمی دارد . از این رو، حضرت هشدار می دهند که مبادا تصور کنید بدون اطاعت خدا می توان به نعمت های ابدی دست یافت . رسیدن به نعمت های ابدی، که قابل وصف نیستند، از هر راهی امکان پذیر نیست، بلکه باید راه درستی را که خداوند در قالب دستورات خود، برای ما معین و مقرر فرموده است انتخاب نماییم تا به سرمنزل مقصود برسیم . سزاوار نیست کسی با انجام رفتاری که مخصوص اهل فسق و فجور است، انتظار داشته باشد به مقاماتی که اولیای خدا از آن برخوردارند، برسد: «وما ینبغی لاحد ان یطمع ان ینزل بعمل الفجار منازل الابرار»
حضرت در ادامه، بر این مطلب تاکید می ورزند که هر قدر درباره عظمت روز قیامت و نعمت های ابدی سخن گفته شود، باز هم عده ای آن را سرسری می گیرند و همچنان به فکر خوش گذرانی در این دنیا هستند . حال آن که، سعادت حقیقی در آن عالم ابدی است . تاکید انبیا علیهم السلام و نیز قرآن کریم، که بیش از یک سوم آیات آن درباره عالم آخرت می باشد، همگی بر اهمیت این مطلب دلالت دارند . حضرت می فرمایند: آگاه باشید! هنگامی که آن حادثه عظیم واقع شد و عالم قیامت برپا گردید و خدا میزان هایی برای سنجش اعمال انسان ها قرار داد، آن جاست که یقین خواهید کرد که سربلندی و کرامت از آن کیست و حسرت و ندامت نصیب چه کسانی می شود: «اما انه لو وقعت الواقعة و قامت القیامة و جاءت الطامة و نصب الجبار الموازین لفصل القضاء و برز الخلائق لیوم الحساب ایقنت عند ذلک لمن تکون الرفعه و الکرامة و بمن تحل الحسرة و الندامة .» خدایی که همه هستی در دست اوست، قدرت سلطنت خود را در آن عالم ظاهر خواهد کرد و کسی نیست که بتواند در مقابل عظمت سلطنت او عرض اندام نماید . همه قدرت ها در مقابل قدرت خدای متعال هیچ و پوچ اند: «لمن الملک الیوم لله الواحد القهار» (غافر: 16) ; در آن روز سلطنت عالم با خدای قاهر منتقم یکتاست .
انسان در این دنیا آن طور که باید و شاید نمی تواند حقیقت آن عالم را درک کند; زیرا ادراکات ضعیف او که توام با شبهات و اوهام و وساوس شیطانی است، مانع از شناخت درست آن جهان می شود . شاید هنگامی که آن عالم برپا گردد، انسان حقیقت این مطلب را دریابد . کسی که یقین دارد خواه ناخواه به آن عالم سفر خواهد کرد، نباید روزگار خود را در این دنیا به غفلت و پیروی از هوا و هوس بگذراند . انسان باید در این دنیا به گونه ای رفتار نماید که در آن عالم به سعادت و خوشبختی برسد: «فاعمل الیوم فی الدنیا بما ترجوا به الفوز فی الاخرة .»
بنابراین، هم نظام ارزشی و اخلاقی اسلام مبتنی بر دو اصل مبدا و معاد است و هم ایجاد انگیزه برای پیمودن راه کمال و تحقق بخشیدن به ارزش های متعالی، در گرو توجه به این دو اصل مهم می باشد . یادآوری این دو اصل همواره می تواند عزم ما را در پیمودن راه درست، راهی که انبیای الهی به ما نمایانده اند، راسخ تر نماید .
ادامه دارد
1- محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج 78، ص 285، روایت 1، باب 24
