سادات در دوره مغول

یکی از پیامدهای اجتماعی ظهور اسلام، شکل گیری طبقه ای به نام «سادات » در جامعه اسلامی بود . با گسترش اسلام در سرزمین های دیگر، سادات از شرق تا غرب عالم اسلامی پراکنده شدند و به عنوان گروهی محترم و متنفذ مورد توجه قرار گرفتند . ایران از جمله سرزمین هایی بود که سادات در آن نفوذ و جایگاه قابل توجهی یافتند و روز به روز بر شهرت و اعتبار آنان افزوده شد . با این حال، موقعیت آن ها از شرایط سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و مذهبی دوره های مختلف تاریخ ایران نیز تاثیر می پذیرفت . در این مقاله، وضع سادات در ایران عصر مغول بررسی شده است .

واژه های کلیدی: سادات، مغول، ایلخانان، دارالسیاده، موقعیت اجتماعی .

عظمت و قداست شخصیت پیامبر اسلام (ص) همراه با سفارش هایی که در قرآن و حدیث درباره «اقربین » و «اهل بیت » آن حضرت شده بود، موجب شد تا مسلمانان از همان اوان، ارزش و جایگاه ویژه ای برای منتسبان ایشان قائل شوند . در این بزرگداشت، تقریبا همه مسلمانان متفق بودند و حتی فرقه گرایی های بعدی تاثیر چندانی بر آن نگذاشت . این گروه که در ابتدا به نام هایی از قبیل «آل » ، «اهل » ، «ذریه » ، «عترت » و «اقربا» خوانده می شدند، بعدها به نام «سادات » که در عین حال حکایت از سیادت و سروری آنان در نظر مسلمانان داشت، نامیده شدند . ایرانیان نیز، پس از گرویدن به اسلام، توجه خاصی به اولاد و احفاد پیامبر (ص) می کردند . نشانه هایی از این توجه را می توان در حضور تعداد قابل توجهی از اولاد و نوادگان امامان شیعه در ایران، وقوع قیام های متعدد شیعی، و سرانجام تاسیس دولت های شیعی (از قبیل علویان طبرستان، آل بویه و صفویان) دید . ایجاد خلافت عباسی هم که با شعار حمایت از اهل بیت بر سر کار آمد، نشان دیگری از ارادت گسترده و خالصانه ایرانیان به خاندان پیامبر (ص) بود . گذشته از جنبه های سیاسی، ارج نهادن به سادات به تدریج به عنوان یک ارزش اجتماعی، جزئی از فرهنگ ایرانی شد . از این رو است که در آثار بسیاری از عالمان، شعرا، مورخان و سیاست نامه نویسان و نصیحت نامه پردازان، اشارات متعددی در ارج گزاری به مقام آن ها به چشم می خورد . در نتیجه همین حمایت ها و بزرگداشت ها بود که حتی در موقع بروز رویدادهای بزرگ و مصیبت های فراگیر نیز خلل چندانی در موقعیت و اعتبار سادات به وجود نیامد . دوران هجوم و سلطه مغولان بر ایران یکی از این برهه های تاریخی بود .

با حمله مغول، ترکیب جمعیتی و ساخت و قشر بندی اجتماعی جامعه ایرانی دچار تحولات محسوسی شد; از میزان جمعیت به نحو چشمگیری کاسته شد، پاره ای گروه های اجتماعی از هم پاشید و بعضی قشرهای تازه، تحت تاثیر زندگی اجتماعی مهاجمان به وجود آمده یا فعال تر شدند . در این میان، سادات توانستند هویت و تشکل تاریخی خود را حفظ کنند .

در توجیه علل مصون ماندن نسبی سادات در جریان هجوم مغول، توجه به دو عامل ضروری است: نخست آن که مغولان قصد در افتادن با معتقدات مردم مغلوب را، که اکرام و بزرگداشت سادات هم جزئی از آن بود، نداشتند و حتی بنا به خصلت های فکری و مصالح سیاسی به این معتقدات به دیده احترام می نگریستند . دیگر آن که توجه ایرانیان به سادات به عنوان نسل پیامبر (ص) و خاندان او با اندیشه های مغولان درباره پاس داشت نسل و قداست خاندان های بزرگ همخوانی داشت .

این اهتمام برای حفظ نسب و قداست خانوادگی که در بین خاندان های بزرگ و فرمان روایان مغول با شدت بیش تری وجود داشت، شباهت به تلاش سادات در حفظ شجره شان داشت . گذشته از این سنت فراگیر، در میان مغولان و در پرتو شرایط سیاسی هر عصر، بعضی خاندان ها تا مقام الوهیت بالا برده می شدند . چنان که در عصر جهانگیری و جهانداری آن ها که با ظهور چنگیزخان آغاز شد، هر کس که با اجداد یا اولاد او پیوند داشت، بلند مرتبه و مقدس تلقی می شد . این موضوع را حتی می توان در سرگذشت نامه ای که خواجه رشیدالدین فضل الله درباره آبا و اجداد چنگیز و فرزندان و نوادگان او تدوین کرده است، به وضوح تمام دید . خواجه به صراحت از مغولانی که از نسل آلان قوا، جده به قول او پاکدامن چنگیزخان بوده اند، با عنوان «شجره منقح و روشن » ⁽¹⁾یاد کرده است . تقریبا همه امرا و بزرگان مغول که در دربار چنگیز و جانشینانش به سر می بردند نیز از سابقه خانوادگی و وابستگی آبا و اجدادی خود به چنگیز و پدرانش سود می بردند .

در تاریخ اولجایتو گزارشی وجود دارد که در آن آشکارا از همسان انگاری اندیشه مغولی درباره مقام خاندان چنگیزخان با اعتقاد مسلمانان و به ویژه شیعیان درباره اهل بیت پیامبر اسلام (ص) سخن به میان آمده است . بنا به این گزارش، آن گاه که امیر ترمناس از امرای اولجایتو خواست تا شیعیان را به سلطان معرفی کند، ضمن اشاره به شهرت رافضی در مورد آن ها چنین گفت:

ای پادشاه، در دین اسلام کسی رافضی باشد که در یاساق مغول بعد از چنگیزخان اوروق او را قایم مقام او می داند و مذهب سنت این که امیری را به جای او سزاوار می داند . ⁽²⁾

همین توضیح از انگیزه های اصلی گرویدن اولجایتو به آیین تشیع شد .

در پرتو مبانی و شرایط مساعدی که ذکر آن ها رفت، در دوره حاکمیت مغولان بر ایران، مقام و موقعیت سادات تا حد زیادی از آسیب های زمانه در امان ماند . البته در این مورد هم مانند دیگر زمینه ها نباید نقش دیوان سالاران ایرانی را از نظر دور داشت . به عنوان نمونه، این اعتقاد خواجه رشیدالدین که «از مروت وزرای کامکار و امرای نامدار دور است که سادات عظام و اشراف گرام در زمان دولت ایشان بی سامان و از بی برگی پریشان باشند» ، ⁽³⁾به طور قطع در موضع گیری ها و سیاست گزاری های حکومت مغول درباره سادات تاثیر داشت .

وضع سادات در عصر فتوحات مغول

حملات نخستین مغولان از چنان شدت و حدتی برخوردار بود که بهترین سرنوشت ممکن برای یک فرد یا گروه، اسارت یا آوارگی بود . رفتار چنگیز بر این اصل کلی مبتنی بود که مردم شهرهای ایران یا باید از در اطاعت محض بیرون آیند و یا همگی طعمه شمشیر شوند . منابع تاریخی پر از آمار و ارقام عجیب از تعداد کشتگان است که اگر همه آن ها را نپذیریم، در این که حکایت از نابودی بیش تر ساکنان شهرهایی چون بخارا، مرو، سمرقند، هرات و نیشابور دارد، نمی توان تردید کرد . علی رغم این وضع، چنگیزخان از زمان شروع فتوحات در مرزهای ایران، تحت تاثیر مسلمانان که با آن ها حشر و نشر داشت و نیز مصلحت سیاسی، به رعایت جانب سادات سفارش هایی کرده بود; گرچه ممکن بود در عمل امرا و سربازان مغول از این قاعده و موارد مشابه آن تخطی کنند . نمونه ای از نخستین توجهات چنگیزخان و مغولان به سادات را در جریان فتح بخارا می توان دید . پس از فتح شهر در سال 617 قمری سادات به همراه ائمه و مشایخ، علما و مجتهدان از مرگ نجات یافتند هر چند که مقام آنان تا حد ستورداری تنزل پیدا کرد، ⁽⁴⁾اما به هر حال جان سالم به در بردند .

عنایت به سادات، پس از چنگیزخان نیز در میان مغولان وجود داشت . یکی از نمونه های این موضوع را در مورد فاطمه توسی می توان دید . این زن در فترت میان فرمان روایی اگتای و منگوو در حکومت غیر رسمی توراکینا خاتون صاحب نفوذ و قدرت فراوانی شده بود . به طوری که اشراف مغول و خاندان چنگیز از این مساله ناراضی و نگران شده بودند . آن چه در این جا اهمیت دارد این است که فاطمه توسی بر این موضوع که از «سلاله سادات کبار است » ⁽⁵⁾تاکید می کرد .

با رسیدن منگوقا آن به مقام خانی مغولان، موج تازه ای از لشکر کشی ها برای تثبیت سلطه بر ایران و غرب آسیا شروع شد . او نیز به استناد عملکرد چنگیزخان، به شاهزادگانی که به عنوان مامور فتوحات اعزام می شدند سفارش کرد که سادات باید از «زحمت مؤن » معاف باشند . ⁽⁶⁾علی رغم حسن نظری که در عصر فتوحات به سادات ابراز می شد، بهبود عملی وضع آن ها بیش تر پس از تاسیس دولت ایلخانان در ایران بود .

توسعه نفوذ و اقتدار سادات در دوره ایلخانان

حکومت رسمی مغولان بر ایران با لشکرکشی هلاکوخان که منتهی به سلطه او بر نواحی مختلف ایران و سقوط خلافت عباسی شد، برقرار گردید . اکنون پس از حدود نیم قرن آمد و شد مغولان، گروهی از آن ها برای ماندن و حکمرانی، در ایران استقرار می یافتند . مغولان نیز مانند همه مهاجمانی که به این سرزمین وارد شده بودند، به زودی با این واقعیت رو به رو شدند که ادامه حضور آن ها در گرو همسویی با شرایط و مقتضیات جامعه ایرانی و پرهیز از تلاش برای سلطه سرکوبگرانه است . هر چه زمان می گذشت، بر وسعت این همسازی افزوده می شد، تا آن جا که در پایان این دوره مغولانی پیدا شدند که صبغه ایرانی - اسلامی شخصیت آن ها بر تربیت مغولی شان غلبه داشت . همین سیر را می توان در تحول زندگی و افزایش نفوذ و اقتدار سادات نیز مشاهده کرد .

از جمله نخستین نمودهای روابط سادات با ایلخانان مغول در فتح بغداد پدیدار شد . در این زمان «سیدبن طاووس » از عالمان بزرگ و متنفذ بغداد و از رؤسای سادات از جمله کسانی بود که برای هلاکوخان نامه نوشت و حاضر به تسلیم شد . ⁽⁷⁾گرچه گرایش شیعی وی و تشخیص درست او از وضع نا به سامان و ناامید کننده دستگاه خلافت عباسی، عوامل اصلی در این باره بودند، اما هلاکو همچنان او را نماینده طبقه سادات به شمار می آورد . هلاکوخان به همین دلیل و نیز به دلیل سفارش هایی که به او شده بود، فرمان در امان بودن سادات بغداد را صادر کرد و البته آن را منوط به خودداری آنان از جنگ نمود و چنین نیز شد ⁽⁸⁾. پیروزی های پی در پی هلاکو و حضور مؤثر کسانی چون خواجه نصیرالدین توسی در کنار وی، زمینه لازم را برای بهبود وضع سادات فراهم می کرد . جایگاه سادات تا مرتبه ای بالا رفت که در زمان حکومت عطاملک جوینی بر عراق از جانب هلاکوخان، سادات از جمله کسانی تعیین شدند که تایید رسائل و نوشته ها به دست آن ها، ملاک اعتبار به حساب می آمد . ⁽⁹⁾سادات فارس موقعیتی از این هم بالاتر یافتند ; به طوری که اتابک ابوبکر بن سعد (حکومت 658 - 628ق) آنان را تهدیدی برای فرمان روایی خود تلقی می کرد . از آن جا که دولت اتابکان در این زمان تابع حکومت ایلخانی بود، این تلقی بدون وجود حسن نیتی از سوی ایلخان مغول نسبت به سادات بی معنا بود . وصاف که گزارش های او درباره اوضاع فارس در دوره ایلخانان کم نظیر است، ضمن اشاره به مواردی از مصادره اموال و املاک سادات و عزل آن ها از مناصبی مانند قضاوت درباره انگیزه این عمل از زبان اتابک چنین می نویسد:

بنابر آن که طایفه سادات در شیراز قومی انبوه اند و تغلب و استیلای تمام دارند ; اگر حسب ثروت و مال و فسحت املاک و منصب حکومت و قضا با شرف نسب سیادت ایشان را جمع شود، سودای تملک و سلطنت در ضمایر تمکن گیرد و مملکت شیراز را از تصرف من استنزاع کنند . ⁽¹⁰⁾

چنان که پیش تر اشاره شد، تحقق این پیش بینی بدون موافقت و حمایت ممکن نبود . بنابراین، برای اتابک خوشبینی ایلخان مغول نسبت به سادات امری مسلم بوده است .

با این همه، اتابک نتوانست جلو فعالیت و نفوذ سادات را بگیرد . چنان که در سال 671 قمری وقتی سوغونجاق نویین از جانب دربار ایلخانی مامور فارس شد، سید عماد الدین ابویعلی را که به قول وصاف «در شجاعت و مروت حیدر کرار و حاکم روزگار بود» ، ⁽¹¹⁾به حاکمیت مطلق یکی از بلوک فارس گماشت . در این زمان که اباقاخان جانشین هلاکوخان شده بود، همچنین سیدفخرالدین حسن که از کبار سادات شیراز بود، توانست با وساطت شاهزاده ارغون یرلیغی (فرمانی) درباره استرداد املاک موروثی اش که اتابک ابوبکر آن ها را دیوانی (دولتی) کرده بود، به دست آورد . ⁽¹²⁾در عهد جانشین تازه مسلمان اباقا یعنی سلطان احمد تکودار (حکومت 683 - 680ق) - مرتبه سادات باز هم فراتر رفت; چنان که سید عمادالدین ابویعلی که پیش تر خبر حکومت او بر قسمتی از فارس ذکر شد، به سمت وزارت کل سرزمین فارس منصوب شد . ⁽¹³⁾

ارغون خان جانشین تکودار نیز با آن که از نمایندگان تفکر قبیله ای مغول بود و گرایش به اسلام را مردود می دانست، درباره سادات در مجموع رفتاری مناسب داشت . در زمان او سید فخرالدین حسن سرانجام به دارایی های موروثی خود در فارس ست یافت و اگر چه هجده روز پس از این موفقیت درگذشت، پسرش سید قطب الدین «به تمشیت مصالح املاک و تحصیل اموال مشغول شد»⁽¹⁴⁾. حتی زمانی که سید عمادالدین ابویعلی وزیر فارس در عهد تکودار، به همراه پسر عمویش سیدجمال الدین محمد، طی یک کشمکش با حکومت محلی مغولان به قتل رسیدند، با انتصاب ابش خاتون به حکومت فارس قرار شد پنجاه تومان مال به اولاد سید عماد الدین و بیست تومان به ایتام سید جمال الدین پرداخت شود . ضمن آن که ، برای رسیدگی به این موضوع ایلچی مخصوص از دربار ایلخانی به فارس فرستاده شد . ⁽¹⁵⁾شمس الدوله، نماینده سعدالدوله، وزیر یهودی ارغون نیز آن اندازه به احوال سادات توجه نشان داد که وقتی پس از قتل سعدالدوله مدعی شد که مسلمان بوده و شعایر یهودیت را به طور مصلحتی انجام می داده، «سادات و ائمه بر صدق مدعای او گواهی دادند و در حضور و غیاب دعا و ثنا می گفتند» . ⁽¹⁶⁾منابع درباره وضع سادات در فاصله میان مرگ ارغون خان (690ق) تا به حکومت رسیدن غازان خان (694ق) که طی آن گیخاتو و بایدو فرمان روایی هایی مستعجل داشتند، اخباری به دست نمی دهند . اما با روی کار آمدن غازان خان دوره ای تازه در زندگی مردم ایران و از جمله سادات آغاز شد .

غازان خان که با رسمی کردن اسلام در میان مغولان ساکن در ایران، حکومت ایلخانی را به عنوان حکومتی مسلمان مطرح کرد، از همان ابتدا به سادات احترام می گذاشت . وی بلافاصله پس از اسلام آوردن به سادات محبت کرد و برای آن ها ادرارات (مقرری) و صدقاتی تعیین کرد . ⁽¹⁷⁾با این همه، بیش ترین توجه او به سادات در سال های پایانی فرمان روایی او است که در طی آن به دلیل شدت ارادت به اهل بیت پیامبر (ص) تا مرز شیعه شدن نیز پیش رفت . در سال 702 قمری فرمانی درباره «تعظیم و تفخیم » سادات مکه و مدینه صادر کرد . ⁽¹⁸⁾در همین سال، زمانی که برای زیارت مرقد امام حسین (ع) به کربلا رفت، دستور داد از محل عایدات نهرغازانی که برای رسانیدن آب به کربلا ایجاد شده بود، هر روز سه هزار من نان برای ارتزاق سادات مقیم آن جا تهیه شود . ⁽¹⁹⁾همچنین او با استناد به حسن توجه چنگیزخان به علویان، که از اهل بیت بودند، دستور داد تا از آن ها «قلان و قوبچور و اولاغ و شوسون » (انواع مالیات ها) نگیرند و در خانه های ایشان ایلچی فرود نیاید و مواجب آن ها مطابق آن چه که در دفاتر ثبت شده سال به سال بدون هیچ قصوری پرداخته شود . همچنین علویان به عنوان ناظر در محاکم تعیین شدند . ⁽²⁰⁾غازان خان همچنین در صدد ایجاد مراکز و تشکیلات خاص سادات بود . به نوشته خواجه رشیدالدین فضل الله، پس از آن که وی دو بار پیامبر (ص) را همراه با علی (ع) و حسنین (ع) در خواب دید، با پیش کشیدن این پرسش که چرا برای هر طایفه ای (مانند فقها و متصوفه) مرکز و جایگاهی وجود دارد، اما برای سادات محل تجمعی نیست؟ دستور داد در تبریز و دیگر شهرهای مهم مراکزی به نام «دارالسیاده » بسازند تا سادات در آن جا گرد آیند . سپس موقوفاتی برای هر کدام از آن ها معین کرد . ⁽²¹⁾کاشانی زمینه گرایش غازان خان به اهل بیت و سادات را به گونه ای دیگر روایت کرده است . به نوشته او، در سال 702 قمری در یک روز جمعه در مسجد جامع بغداد فردی علوی را به جرم آن که بعد از نماز جمعه نماز خود را هم خوانده، کشتند و جسد او را سوزاندند . جمعی از سادات استخوان های سوخته او را همراه با دادخواستی به غازان خان که در این وقت در عراق به سر می برد، عرضه داشتند . غازان ضمن انتقاد از اعمال اختلاف انگیز مسلمانان و این که چگونه است که آنان اولاد و ذریه پیامبر خود را چنین کرده اند، دستور داد تا مسببان این واقعه را کشتند . سپس درباره وضع اهل بیت از صدر اسلام تا زمان خود مطالبی جویا شد و پس از آن اعلام کرد که «قصد نصرت آنان و خذلان دشمنان آن ها» را دارد . درپی این ماجرا بود که فرمان تاسیس دارالسیاده ها و اختصاص موقوفات برای آن ها را داد . ⁽²²⁾

گر چه غازان خان مجال آن را نیافت تا در ادامه محبت به اهل بیت، شیعه شود، اما جانشین او سلطان محمد اولجایتو (خدابنده) این فرصت را یافت که مدتی دولت ایلخانی را بر مبنای سیاست شیعی اداره کند . اگر روایت کاشانی را که پیش تر آوردیم محل استناد قرار دهیم، گرایش او به تشیع (709ق) ریشه در این موضوع داشت که وی میان اهل بیت پیامبر (ص) و خاندان چنگیزخان قداستی مشابه یافته بود . ⁽²³⁾البته در این میان نباید نقش عالمانی چون علامه حلی را نیز نادیده گرفت . به هر حال، این تحول در نگرش مذهبی سلطان، موجب تعالی بیش تر مقام و موقعیت سادات شد; به طوری که حتی توانستند به مناصب بالایی دست یابند . سید تاج الدین آوجی از این جمله بود که توانست در دستگاه وزارت سعدالدین ساوجی صاحب نفوذ زیادی شود . نمونه دیگر سید افتخارالدین بخاری بود که به عنوان فرستاده سلطان به شام و مصر رفت . ⁽²⁴⁾

با این که اعتقاد اولجایتو به تشیع مبتنی بر اساسی محکم نبود و به همین جهت بیش از دو سال دوام نیاورد، بازگشت به مذهب اهل سنت به معنای تنزل مقام سادات نبود . حتی زمانی که قرار شد سید تاج الدین آوجی بنا به اتهامات مالی و سیاسی کشته شود، سلطان از این که فرمان قتل او را صادر کند، به صرف سید بودنش، ابا می کرد . سرانجام مخالفان با ایجاد شک درباره سیادت او و نیز واگذار کردن مجازات وی به سادات، توانستند به هدف خود در کشتن او برسند . ⁽²⁵⁾در همین ماجرا، سید عماد الدین عمادالملک با آن که به مرگ محکوم شده بود، سرانجام نجات یافت و به میل کشیدن بر چشمان وی اکتفا شد . ⁽²⁶⁾ظاهرا توجیه فوق برای به قتل رساندن سید تاج الدین آوجی، سلطان را چنان که باید از خیال هتک حرمت سادات فارغ نکرد; زیرا وقتی پس از قتل سید و پسرانش، حنابله بغداد بر اجساد آنان اسب راندند، چنان خشمگین شد که فرمان قتل قاضی آن ها را داد و تنها با پا در میانی های بسیار از این کار چشم پوشیده و دستور داد قاضی مذکور را عریان بر الاغی بنشانند و در حالی که بر پشت او شلاق می زنند وی را در بغداد بگردانند . ⁽²⁷⁾

در دوره حکومت سلطان ابوسعید نیز سادات همچنان اقتدار و جایگاه خود را حفظ کردند . در واقع، نتیجه خدمات غازان خان و اولجایتو به سادات در این زمان آشکار شده بود . آن ها ضمن برخورداری از رفاه و آسایش، در عرصه های سیاسی و اجتماعی نیز دارای قدرت و نفوذ فراوان بودند . نمونه ای از این مطلب را در همکاری سادات در سرکوب شورش شاهزاده یسور (یساور) می توان دید . یسور از شاهزادگان الوس جغتای در ماوراءالنهر بود که پیش تر به اولجایتو پناه برده و از سوی او به حکومت قسمت هایی از شرق و شمال شرقی قلمرو ایلخانان منصوب شده بود; اما با مرگ اولجایتو به فکر تصرف خراسان افتاد و سلطان ابوسعید آماده سرکوبی او شد . یسور پس از آن که در مازندران از سپاهیان ابوسعید شکست خورد، در حین عزیمت وارد مشهد شد . اما با استقبال اکراه آمیز سادات که معتبرترین و با نفوذترین جماعت شهر بودند، رو به رو شد . امیر بدرالدین نقیب سادات به ناچار با پیشکش هایی که عبدالرزاق سمرقندی آن ها را «مختصر» ذکر کرده، نزد یسور رفت و این برخورد موجب خشم شاهزاده شد، به طوری که جواب سلام امیر و همراهانش را نداد و آن ها را چند ساعتی سرپا نگه داشت . یسور سرانجام خواهان تامین مایحتاج سپاهیان خود شد . برای این منظور قرار شد کسانی از سپاهیان او همراه بدرالدین به شهر بروند، اما در شهر فرستادگان یسور همگی به قتل رسیدند . امیر بدرالدین نقیب سادات که ظاهرا مسبب گستردن این دام برای آن ها بود، بلافاصله اسب و سلاح مقتولان را به عنوان هدیه برای امیر حسین فرمانده لشکریان ایلخانی فرستاد و مورد تحسین و تربیت او واقع شد . ⁽²⁸⁾یسور هم فرصت نیافت تا انتقام این کشتار را بگیرد و با رسیدن سپاهیان امیر حسین به سرعت به سمت شرق گریخت و کمی بعد کشته شد .

با مرگ ابوسعید و بروز آشفتگی در ایران، سادات نیز مانند دیگر قشرهای جامعه زیان هایی دیدند . اگرچه مشکلات آنان به اندازه دیگر مردم نبود، اما به دلیل جنگ قدرت، فقدان دولت مردان کار آمد و فرهیخته مانند خاندان رشیدی، ضعیف شدن جنبه های مذهبی در سیاست های حاکم، قتل و غارت های پی درپی ، انحطاط اقتصادی و غارت اوقاف، متحمل مشکلاتی شدند .

خواجه رشیدالدین فضل الله و سادات

خواجه رشیدالدین فضل الله، علاوه بر این که در اخذ بیش تر تصمیماتی که به نام غازان خان و اولجایتو در تاریخ ثبت شده، نقش اساسی داشت، به طور مستقیم نیز به سادات ارادت و توجه ویژه نشان می داد . دختر سید بشیر از ملوک مکه را که افتخار سیادت و اشرافیت، هر دو را، داشت، برای یکی از پسرانش (به نام علیشاه) خواستگاری کرد . ⁽²⁹⁾همچنین در وقفنامه ربع رشیدی مقرر کرده بود که در روزهای عاشورای هر سال، مبالغی به سادات پرداخت شود . ⁽³⁰⁾در یک نامه اختصاصی نیز سفارش اکید درباره سیدافضل الدین کاشانی که از جمله عالمان بزرگ زمان بود، کرد . گرچه خواجه چنین کاری را برای بسیاری از دانشمندان و فقیهان و صوفیان عصر خود می کرد، اما در این نامه که خطاب به نایبان کاشان نوشته بیش از هر چیز بر سیادت افضل الدین تاکید دارد . ⁽³¹⁾همو در نامه ای به اهالی سیواس از نرسیدن محصول اوقاف دارالسیاده آن جا به مصرف استحقاق آن و خرابی در وضع موقوفات سخن به میان آورده و یادآور می شود که به فرزند خود دستور داده تا حمام ها، دکان ها، چهار قنات و تعدادی ابنیه دیگر بسازد و همه را وقف دارالسیاده مذکور کند . ⁽³²⁾

منابع:

- جوینی، عطا ملک ، تاریخ جهانگشای جوینی، به اهتمام محمد قزوینی، (لیدن، مطبعه بریل، 1329ق/1911م) .

- خواند میر، غیاث الدین بن همام الدین حسینی، حبیب السیر فی اخبار افراد البشر، زیر نظر سید محمد دبیر سیاقی، (تهران، چاپخانه گلشن، 1353) .

- عبدالرزاق سمرقندی، مطلع سعدین و مجمع بحرین، به کوشش عبدالحسین نوایی، (تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1372) .

- کاشانی (القاشانی)، ابوالقاسم عبدالله بن محمد، تاریخ اولجایتو، به اهتمام مهین همبلی، (تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1348) .

- وصاف الحضره، فضل الله بن عبدالله شیرازی، تجزیة الامصار و تزجیة الاعصار، (تاریخ وصاف)، (تهران، ابن سینا و جعفری تبریزی، 1338ق) .

- همدانی، رشیدالدین فضل الله، جامع التواریخ، تصحیح محمدروشن و مصطفی موسوی، (تهران، البرز، 1375) .

- - ، مکاتبات رشیدی، گردآورنده محمد ابرقوهی، به اهتمام محمد شفیع، (لاهور، 1364ق/1945م) .

- - ، وقفنامه ربع رشیدی، تصحیح ایرج افشار و مجتبی مینوی، (بی جا، بی نا، بی تا) .

پی نوشت ها:

*) دکتری تاریخ ایران اسلامی .

1 . رشیدالدین فضل الله همدانی، جامع التواریخ، ص 223 .

2 . ابوالقاسم عبدالله بن محمد کاشانی (القاشانی)، تاریخ اولجایتوص 99 .

3 . رشیدالدین فضل الله همدانی، مکاتبات رشیدی، مکتوب شماره 8، ص 19 .

4 . غیاث الدین بن همام الدین حسینی خواندمیر ، حبیب السیر فی اخبار افراد البشر، ج 3، جزء 1، ص 28 .

5 . عطاملک جوینی، تاریخ جهانگشای جوینی، ج 1، ص 200 .

6 . همان، ج 3، ص 77 .

7 . فضل الله بن عبدالله شیرازی، وصاف الحضره، تجزیة الامصار و تزجیة الاعصار (تاریخ وصاف)، ج 1، ص 36 .

8 . عطاملک جوینی، همان، ج 3، ص 288 .

9 . وصاف الحضره، همان، ج 1، ص 59 - 60; وصاف به رساله ای اشاره می کند که به مناسبت حفر نهری از فرات به سوی کوفه به قلم تاج الدین علی بن امیر دلقندی تالیف شده بود و «بعد از اتمام رساله طایفه ای از سادات و فضلا و اکابر و بلغا به طریق شهادت در اواخر آن به خط خود نظم و نثری بنوشتند .» (همان جا) .

10 . همان، ج 2، ص 163 .

11 . همان، ص 208 .

12 . همان، ص 230 .

13 . همان، ص 195 .

14 . همان، ص 231 .

15 . همان، ص 221 - 217 .

16 . همان، ص 248 - 247 .

17 . رشیدالدین فضل الله، جامع التواریخ، ج 2، ص 1255 .

18 . وصاف الحضره، همان، ج 3، ص 390 .

19 . رشیدالدین فضل الله، جامع التواریخ، ج 2، ص 1309 و 1371 .

20 . همان، ص 1389 - 1388 .

21 . همان، ص 1359 .