درآمد
یافتن الگوها و سمبل ها برای کمال و سعادت، امری بسیار حسّاس، ظریف و اجتناب ناپذیر است. هر جامعه و نسلی که حیات و زندگی خود را با تأسی به الگوهای کامل و وارسته تنظیم کرده از قدرت، سلامت، بالندگی و موفقیّت بیشتری بهره برده است.
الگوگیری در شرایط کنونی که بحران هویّت و شخصیّت، جوامع و ملل را به جستجو و پژوهش پیرامون یافتن الگوهای سعادت بخش وادار کرده از حساسیت و اهمیّت فراوانی برخوردار است. از این رو شناساندن چهره های علمی و دینی که در مدّت عمر و زندگانی خود نقش ارزشمند و سرنوشت سازی را در پاسداری از فرهنگ اسلامی و دینی ایفا کرده، برای الگوگیری ضرورت تام دارد. بخصوص شناخت چهره های شاخص و ارزشمند از جامعه زنان و بانوان تأثیر فراوانی در جامعه دارد و می تواند تا حدّی نیاز نسل های امروز بانوان را در تمسّک به الگوهای مؤثر و مفید جامعه مرتفع سازد.
آری؛ حضور ارزشمند زنان مسلمان در طول تاریخ اسلام و تشیّع در سنگر علم و کمال و فضیلت، حضوری چشمگیر و همه جانبه و غیر قابل انکار بوده است.
زنان مسلمان ضمن انجام مسئولیّت های خطیر تریّت فرزند، خانه داری، تأمین نیازهای روحی، مادّی و معنوی همسران خود، به طور شگفت انگیزی در عرصه های مختلف فرهنگی، علمی و عبادی، فعالیّت مستمر داشته و حتّی در برخی مقاطع، بهتر و بیشتر از مردان نقش خود را ایفا کرده اند که این خود نشانگر استعداد و همّت و تلاش پیگیری است که آنان داشته اند و پس از عمری مجاهدت و تلاش در عرصه های مختلف علمی و فرهنگی و زهد و عبادت، یادگارهای علمی و معنوی پربار و به یاد ماندنی از خود بر جای نهادند.
بانو فاطمه ایروانی، از زنان فرهیخته ای است که همچون خورشید فروزان در حوزه علمیّه قم خوش درخشید و توانست پس از کسب کمال و فضایل روحی و معنوی و سیر و سلوک الی اللّه به مدارج علمی، اخلاقی و معنوی دست یابد.
در این مقاله بر آنیم تا به فرازهایی از زندگانی دُرر بار ایشان پرداخته و تقدیم دوستداران علم و فقاهت نماییم.
پدر
شادروان حاج مصطفی ایروانی پسر مرحوم حاج یوسف ایروانی در سال 1286ش به دنیا آمد. پس از رشد و پرورش و تکمیل معلومات به تجارت روی آورد و با گذشت زمان، از تجّار معتبر و مورد اعتماد بازار تهران گردید. او مردی دانشمند، صالح، دوستدار اهل بیت(ع)، مفسّر قرآن، معلّم اخلاق و مسلط به 7 زبان زنده دنیا مانند، انگلیسی، فرانسه، آلمانی، عربی، ترکی و ... بود. ایروانی با علما و مراجع تقلید وقت بخصوص آیت اللّه سیّدمحمّد حجّت و آیت اللّه حاج آقا حسین بروجردی مراوده داشت و کمک های قابل توجهی به حوزه علمیّه قم کرد. همچنین به منظور ترویج مذهب و فقهِ جعفری به همراه آیت اللّه حاج شیخ عباسعلی اسلامی، «جامعه تعلیمات اسلامی» را بنیان نهاد که در آن زمان خدمات شایانی به جهان اسلام نمود.
منزل ایشان محل تشکیل جلسات مذهبی و ترویج معارف الهی بود که حاصل بخشی از آن جلسات به اهتمام وی به صورت کتابی با نام «مناظرات» در سال 1361ق منتشر گردید. از آثار دیگر وی «دوره کامل تفسیر قرآن»، «دروس معارف و اخلاق اسلامی» و «ترجمه کلمات قصار» حضرت امیرالمؤمنین علی(ع) به 3 زبان زنده دنیا بود.
سرانجام این مرد نیکوکار و علم دوست در سن 66 سالگی و در سال 1334ش زندگی را بدرود گفت و پیکرش در کنار حرم دلربای حضرت معصومه(س) در قبرستان شیخان قم، در دلِ خاکِ تیره نهان گردید.(1)
تولد
عالمه فاضله، مرحوم بانو فاطمه ایروانی در سال 1295ش برابر با 1335ق در تهران، در این خانواده با علم و فضیلت دیده به جهان باز کرد. به صلاحدید پدر، نامش هم نام حضرت صدیقه طاهره(س) «فاطمه» نام گرفت. فاطمه تحت تربیت مادری مؤمن، پاکدامن و مروّج دین و پدری دانشمند و نیکوکار پرورش یافت و دوران کودکی را تحت سرپرستی آنها سپری کرد.(2)
تحصیلات جدید
ایشان در اثر نبوغ و استعداد سرشار، فراگیری علوم جدید را با سعی بلیغ و جدّیت فراوان پشت سر نهاد و در همان زمان به یادگیری زبان فرانسه روی آورد و به نحو مطلوب با آن زبان آشنا شد.(3)
ازدواج
از جمله رموز موفقیت مردان و زنان نامور، تشکیل خانواده در یک فضای با صفا و صمیمی است. بانو ایروانی با بیت «فقیه حبیبی» که از خاندان های علم دوست و دانش پرور بود آشنا شده و سرانجام با مرحوم آیت اللّه حاج شیخ محمّدرضا فقیه حبیبی معروف به «بحرالعلوم» ازدواج می کند که ثمره این وصلت با میمنت، تولد 5 پسر فاضل و صالح می باشد که هر یک از آنها به سهم خود از اساتید و شخصیت های علمی و فرهنگی داخل و خارج کشور در حوزه و دانشگاه به شمار می روند.(4)
آغاز تحصیلات حوزوی
در دوران طلبگی بانو ایروانی، حوزه علمیّه خواهران در قم و دیگر مراکز وجود نداشت ولی او در همان شرایط سخت و دشوار همراه با سعی و تلاش فراوان و به کمک همسر بزرگوارش توانست به مدارج علمی بالایی دست یابد.
ایشان تحصیلات علوم دینی را در پیش مرحوم آیت اللّه بحرالعلوم آغاز کرد و پس از گذشت چند سال در زمره شاگردان برجسته و موفّق آن مرحوم قرار گرفت. از این رو، آیت اللّه بحرالعلوم جلسات درسی خود را از خارج منزل به داخل منتقل کرد تا بانو ایروانی بهتر بتواند از فیض تحصیل برخوردار شود.
این بانوی فاضله در کنار تحصیل به تدریس دروس متوسطه و عالیه همت گماشت که هم اکنون عده ای از تربیت یافتگان حوزه درسی وی در مؤسسات مختلف علمی به تدریس و تحقیق مشغول هستند.(5)
استاد و همسر
آیت اللّه حاج شیخ محمّدرضا فقیه حبیبی ملقّب به «بحرالعلوم» در سال 1295ش، در بیت علم و تقوا به دنیا آمد. پدرش آیت اللّه حاج شیخ حسن فقیه حبیبی از علما و اخیار زمان و معروف به فضل و تقوا بود.
شادروان آیت اللّه بحرالعلوم، تحصیلات ابتدایی و مقدماتی را در نجف اشرف آغاز کرد و سپس به حوزه علمیّه قم مهاجرت نمود و از محضر آیت اللّه حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی، آیت اللّه سیّدمحمّدحجّت کوه کمری و آیت اللّه حاج آقا حسین بروجردی، بهره های علمی و معنوی فراوانی برد و در عین حال به تدریس و تعلیم سطوح عالیه و تربیت طلاب و فضلای حوزه علمیّه قم همّت گماشت. از خصوصیات روحی و اخلاقی ایشان، ارادت فوق العاده به ساحت مقدس اهل بیت عصمت و طهارت(ع) و بی توجهی به دنیا و مظاهر مادی آن بود، و این مظاهر مادی هیچ گاه نتوانست وی را از اهداف عالیه باز دارد. وی در اواخر عمر ضمن یادآوری مظلومیت حضرت امام حسین(ع) با چشمان اشک بار می گفت: «من میهمان حضرت سیّدالشهدا(ع) هستم»، و سرانجام در همان ایام عزاداری سرور و سالار شهیدان حضرت ابی عبداللّه (ع) عصر روز جمعه 14 محرم 1407ق به موالیان خود پیوست و پیکر پاکش در یکی از حجرات صحن بزرگ کریمه اهل بیت حضرت معصومه(س) به خاک سپرده شد.
وفاداری و احترامِ خانم ایروانی به استاد و همسر خود تا آنجا بود که کتاب شریف انوار فقه خود را به ایشان اهدا نمود و در وصیت نامه خویش سفارش کرده که برای همسرم عده ای از مؤمنین را اطعام کنند و در ماه رمضان به نیت ایشان ختم قرآن قرائت کنند.(6)
برخی از آثار تحقیقی و پژوهشی ایشان در قلمرو صرف، نحو، فقه و اصول چنین است:
1) تقریرات درس فقه آیت اللّه حجّت،
2) تقریرات درس فقه آیت اللّه بروجردی،
3) دُرر الصرف،
4) دُرر النحو،
5) منظومة فی الاصول.(7)
فضایل و ملکات معنوی
دوری از گناه و معصیت و به ویژه پرهیز از غیبت، وفاداری و احترام بیش از حدّ به استاد و همسر خود، جدّیّت در تربیت فرزندان، ایجاد فضای خوب و مناسب برای تحصیل فرزندان، احترام به دیگران، دلدادگی به چهارده معصوم(ع) و ذریّه آنان، تهذیب نفس، تلاش در راه تحصیل علم و کمالات معنوی و سفارش زیاد در رسیدگی به فقرا و دستگیری از نیازمندان و بیچارگان، از خصوصیات اخلاقی و فردی خانم ایروانی بوده است. در زیر به برخی از ویژگی های مهمّ شخصیتی وی پرداخته می شود:
الف) عشق به خداوند
از عوامل مهم و موثر در پیشرفت و اوج گیری انسان ها خلوص نیّت در کارها و خدایی شدن اعمال آدمی است. یکی از مهم ترین نشانه های عشق و محبّت به وجود لایزالی، تحمل سختی ها، صبر و استقامت در راه خداوند و لذت بردن از آنها است.
بانو ایروانی، عاشق بی قراری بود که با وجود فعالیت های علمی و انجام وظایف مادری و همسرداری از عبادت، تهجد، مداومت در نماز شب، قرائت قرآن و انس با دعاها و زیارات وارده مانند زیارت جامعه و زیارت عاشورا غافل نبوده و هر ماه 2 یا 3 ختم قرآن می کرد. در پیش درآمدِ کتاب انوار فقه در این رابطه چنین آمده است: «ایشان اکثر اوقات خویش را در سنین کهولت به ذکر و دعا می گذرانند. این برنامه عرفانی و سیر و سلوک معنوی از پیش از ازدواج با مرحوم آیت اللّه بحرالعلوم تا هم اکنون مستمرا ادامه داشته است . به جرئت می توان گفت که موفقیّت های علمی و معنوی ایشان در سایه همین ارتباط خالصانه با ذات احدیت فراهم آمده است و این خود، بهترین الگو برای همه بانوان با فضیلت است».(8)
هر روز 2 ساعت به اذان صبح مانده بیدار بوده و به راز و نیاز و تهجد در نیمه های شب می پرداخت و این عادت زیبای وی در مسافرت ها هم ترک نمی شد. فرزند ایشان در این خصوص می گوید: در سفرهای زیارتی به عتبات عالیات که در خدمت ایشان بودیم تهجد و نماز شب وی به هیچ وجه ترک نمی شد و همه را با دقت کافی بجا می آورد.(9)
ب) عشق به اهل بیت(ع)
جان و روح این بانوی عالمه سرشار از عشق به خاندان رسول خدا(ص) بود و همواره در عزای آنها اشک ماتم بر دیدگان جاری می کرد. توسل به محضر مبارک اهل بیت(ع) و استمداد از آن بزرگواران از ویژگی های دائمی ایشان بوده است، از این رو در بخشی از وصیت نامه خویش می نویسد: «آن تسبیح تربت را که هر بار یک ختم قرآن به یاد یکی از امامان(ع) داشتم و بر گره و نشانی می زدم در کفن من بگذارید».(10) او با برپایی مجالس و محافل سوگواری در منزل، یاد و خاطره آنها را در دل ها زنده نگه می داشت، و شیفتگان اهل بیت را با گفتار معنوی و سیره عملی آنان آشنا می نمود. در بخشی دیگر از وصیت نامه خود به این امر تاکید نموده و سفارش می کند که همواره این گونه مجالس عزا و سوگواری اقامه شود، تا همگان بهره های معنوی و روحی ببرند.(11)
ج) نظم و برنامه ریزی
نظم و انضباط در کارها و برنامه ریزی دقیق در کارهای مختلف روزمره، نقش مهمی در شکوفایی استعدادها و بارور شدن اندیشه ها دارد. امام علی بن ابی طالب(ع) در وصایای خویش به امام حسن(ع) و امام حسین(ع) می فرماید: «اوصیکما و جمیع ولدی و اهلی و من بلغه کتابی بتقوی اللّه و نظم امرکم(12)». امور یادشده نقش موثری در شکوفایی استعدادهای نهفته بانو ایروانی داشته است، چرا که او اوقات خود را نظام بخشیده و برنامه ریزی دقیق و جدی داشته است؛ بخشی از اوقات خود را برای عبادت و راز و نیاز با خالق هستی، بخشی دیگر را برای رسیدگی و اداره امور منزل و بخشی دیگر، برای تربیت و پرورش فرزندان و بخشی دیگر از آن را برای تعلیم، تدریس، مطالعه، تحقیق، تألیف و شرح کتب درسی حوزوی اختصاص داده بود.(13)
د) اخلاق در خانه
عدالت و مهرورزی، صداقت و محبت به همنوعان، ایجاد فضای بهتر و مناسب در خانه و رعایت حقوق فرزندان و نوادگان و عروسان، موجب تقویت بنیان خانواده و گسترش فرهنگ اسلامی و انسانی در خانواده می گردد. فرزند مرحوم ایشان می گوید: «آن مرحوم در بین عروس ها و فرزندان، با عدالت عجیبی رفتار می کرد و به طور یکسان به بچه ها محبت می کرد».(14)
سفر به اصفهان
خانم ایروانی در سفری که حدود 40 سال پیش به اصفهان داشت، خدمت بانو امین اصفهانی رسید. هنگامی که بانو اصفهانی از فضل و دانش و کمال معنوی ایشان اطلاع یافت از او خواست در اصفهان بماند تا خواهران مشتاقِ تحصیل علوم اسلامی آن دیار بتوانند از محضرش کسب فیض کنند، ولی به دلیل مشاغلی که در قم داشت از جمله تدریس لمعه و رسائل، تربیت فرزندان و اداره بیت آیت اللّه بحرالعلوم نتوانست به این دعوت پاسخ مثبت دهد و در یک سخنرانی که در جمع خواهران اصفهانی داشت از بانو اصفهانی عذرخواهی کرد.(15)
تألیفات
سعی و جدّیت و بهره گیری از فرصت ها از عوامل مهم موفقیّت می باشد. عالم محقق بانو ایروانی با استفاده درست از فرصت ها و با عشق و علاقه وصف ناپذیری آثار و تألیفات سودمندی در زمینه های فقه، اصول، تفسیر و اخلاق از خود به یادگار گذاشت که متأسفانه به جز یک اثر علمی آن مرحومه، همگی به صورت دست نویس باقی مانده و امید است سایر آثار قلمی ایشان با درایت و تیزبینی فرزندانش چاپ و در معرض استفاده دانش پژوهان و محقّقان علوم اسلامی قرار گیرد. برخی از تراوشات قلمی وی عبارت است از:
1) انوار فقه، ترجمه و توضیح شرح لمعه (30 جلد)،
این کتاب شرحی مفصل، سلیس، روان و دارای عباراتی واضح و گویا بوده و حاصل سال ها تحقیق، پژوهش و تدریس وی در عرصه تعلیم و تعلّم می باشد. جلد اوّل این کتاب در سال 1379ش از سوی انتشارات کتاب خرد وابسته به خانه خرد انتشار یافته است.
2) شرح فارسی فرائد الاصولِ شیخ مرتضی انصاری،
3) شرح فارسی بر مکاسبِ شیخ مرتضی انصاری،
4) شرح بر کفایة الاصولِ آخوند ملامحمّد کاظم خراسانی،
5) تفسیر برخی از سوره های قرآن،
6) مباحث اخلاقی.(16)
وفات
آن بانوی فرهیخته و دانشمند، پس از 86 سال عمر بابرکت و کسب موفقیت های فراوان در زمینه های علمی و بر جای گذاردن آثار ارزشمندی، در روز پنج شنبه 14/11/1381ش برابر با آخرین روز ماه مبارک رمضان 1414ق، دار دنیا را وداع گفت و پس از تشییع شایسته و اقامه نماز میت توسط آیت اللّه حاج شیخ محمّدتقی بهجت فومنی، در کنار مزار پدرش واقع در قبرستان شیخان به خاک سپرده شد.
مجالس ترحیم و بزرگداشت این عالمه تازه سفر کرده به طرز باشکوهی در قم و تهران برگزار گردید و از مقام علمی و اخلاقی ایشان تجلیل به عمل آمد.(17)
رونوشت مزار ایشان و پدرشان چنین است: «مرقد پدری بزرگوار مرحوم حاج مصطفی ایروانی مُفسر و مُعلّم اخلاق و مُؤسس تعلیمات اسلامی، مُؤلف یک دوره کامل تفسیر و دروس معارف و کلمات قصار که به سه زبان ترجمه نموده است. تولد 1286ش ـ وفات 1344ش
و مرقد صبیه اش
مرحومه عارفه زاهده عالمه بانو فاطمه ایروانی مُؤلف سی 30 جلد کتاب انوار فقه در توضیح شرح لمعه به طریق اجتهادی و دارای تألیفات کثیره در اصول و فقه و تفسیر و اخلاق که عمری را در تهذیب نفس سیر وسلوک و تربیت شاگردان سپری نمود در شب جمعه آخر ماه رمضان دار فانی را وداع گفت. تولد 1295ش ـ وفات 14/9/1381ش».
