نقش ابراهیم بن مالک اشتر نخعی ؛ در حوادث سیاسی عراق (۶۶ ۷۲ هجری)۱

این نوشتار، نقش ابراهیم پسر مالک اشعر نخعی را در تحوّلاتِ سیاسی عراق (66 72ق) بررسی می کند. با وجود آگاهی اندک ما از زندگی ابراهیم پیش از قیام مختار، پیوستن او به آن قیام، مشروط بر صحّت نامه محمد حنفیه به او، و غلبه بر اشراف کوفه که مخالف مختار بودند، بسیار برجسته است. او هم چنین در نبرد خازر امویان را شکست داد و موجب تثبیت مختار در کوفه شد. پس از آن از مختار جدا شد و زبیریان و مروانیان در صدد جذب او برآمدند.

نویسنده، عامل جدایی ابراهیم از مختار را دو چیز دانسته است، نخست بدعت های دینی مختار و دوّم مبارزه ابراهیم بر اساس مبانی فکری و دادخواهی نه عصبیت و مصلحت فردی. او در نهایت، با تعلّق خاطری که به عراق داشت در نبرد مصعب بن زبیر بر ضدّ مروانیان شرکت کرد و در سال 72 قمری کشته شد. گفتنی است مترجم برخی دیدگاه های نویسنده درباره مختار را نقد و بررسی کرده است.

واژه های کلیدی: عراق، کوفه، مختار، ابراهیم بن اشتر، تشیع، اشراف کوفه، مصعب بن زبیر، عبدالملک بن مروان.

درباره ی زندگی ابراهیم بن مالک اشتر آگاهی های دقیق و تازه ای در دست نداریم تا بتوانیم نقش وی را در حوادث سیاسی عراق نشان دهیم؛ حوادث سیاسی ای که دولت اسلامی، پس از کشته شدن عثمان بن عفّان و در مدّت خلافت علی بن ابی طالب علیه السلام ، شاهد آن بود و مالک اشتر پدر ابراهیم با پشتیبانی از امام علی علیه السلام ، نقش مؤثری در استحکام آن داشت. شایان ذکر است که برخی پژوهش گران، به حضور و شرکت ابراهیم همراه پدرش در پیکار صفین، کنار علی بن ابی طالب علیه السلام و بر ضدّ معاویة بن ابی سفیان، اشاره کرده اند.3 با این وجود،4 ما در منابع نخستین، اسمی از ابراهیم در دوران تصدی خلافت از سوی حسن بن علی علیه السلام و پس از آن در ماجرای مصالحه با معاویه، نمی یابیم. هم چنین ما شاهد سکوت نخستین منابع درباره ی هرگونه نقش ابراهیم، در برابر شهادت حسین بن علی علیه السلام هستیم. این سکوت، در زمان پیدایش حرکت توابین به رهبری سلیمان بن صرد خزاعی در کوفه محل تولد و شهر ابراهیم نخعی 5 نیز ادامه دارد.

امّا ما دو اشاره از مورخان متقدم در اختیار داریم: اشاره ی نخست این که، ابراهیم در هنگام اقدام به نقش برجسته اش در حرکت مختار ثقفی در کوفه، جوان بوده است.6 اشاره ی دوم که بر زبان عبیداللّه بن زیاد جاری شده است؛ هنگامی است که دید ابراهیم فرماندهی سپاه کوفه را برای جنگ با سپاه شام، در نبرد خازر،7 بر عهده دارد. او هنگامی که والی عراق بود، از این جرأت ابراهیم شگفت زده شد؛ زیرا ابراهیم را در گذشته، کودکی در حال بازی با کبوتران دیده بود.8 ما در برابر این دو اشاره ی مورخان متقدم، بر این باوریم که ابراهیم کم سنّ و سال بوده و همین، عاملِ مهمی است که باعث شده است در برابر رویدادها، به چشم نیاید. اگر ابراهیم، در رویدادهایی که به آنها اشاره شد نقشی داشت منابع اصلی، به آنها اشاره می کردند.

به هر صورت ابراهیم نخعی جایگاه برجسته ی خود را در صحنه ی رویدادهای عراق به جز همکاری با حرکت مختار بن ابی عبید ثقفی در سال 66 هجری به دست نیاورده بود. این مطلبی است که تمام منابع متقدم و متأخر بر آن اتفاق نظر دارند. قابل ذکر است که ابراهیم، نمی خواست خود را در رویدادهای کوفه، غوطه ور سازد؛ زیرا آن رویدادها نتایج مطمئنی به دنبال نمی داشت؛ گذشته از این که معلوم نبود آیا خود را برای این کار آماده ساخته یا این که اعتقاد داشت ویژگی هایی دارد که وی را شایسته می سازد تا نقش رهبری، در این باره ایفا کند؛ نه این که نقش ثانوی و جزیی داشته باشد، و این مطلبی بود که ابراهیم به آن راضی نمی شد. از این رو است که می بینیم ابراهیم، هنگامی که هیأتی از اشراف کوفه از او می خواهند که به حرکت مختار ملحق شود؛ او درخواست می کند رهبریِ حرکتی که مختار به راه انداخته است، به وی واگذار شود.9 طبری و ابن اعثم هر دو از ابومخنف روایت کرده اند که مختار ثقفی، برای به دست آوردن پیروزی به ابراهیم نیاز داشت؛ زیرا یارانش به وی گفته بودند که، ...ابراهیم جوان دلاور و نیرومند و فرزند مرد بزرگ و بلندآوازه ای است و عشیره ی توانمند و پرشماری دارد.10

هیأت نمایندگی نزد مختار بازگشت و او را از مشروط بودن هم کاری ابراهیم باخبر ساخت. بنابر آن چه طبری و ابن اعثم تأکید می کنند و ابن اثیر نیز تکرار کرده، مختار سه روز او را به حال خود واگذاشت؛11 پس از سه روز، در حالی که گروهی از بزرگان کوفه وی را همراهی می کردند، نزد ابراهیم رفت. مختار سخن را آغاز کرد و اهداف حرکتی که انتظارش را می کشیدند، بیان نمود و از ابراهیم درخواستِ همکاری کرد. در همین حال نامه ای از سوی محمد بن حنفیه، به ابراهیم رسید. متن آن نامه، بنابر آن چه طبری، ابن اعثم، بلاذری و ابن اثیر گزارش کرده اند، این گونه بود:

از محمد مهدی به ابراهیم بن مالک اشتر؛ سلام بر تو، حمد و سپاس خدایی را که جز او خدایی نیست. امّا بعد، من وزیر و امین خویش را که برای خود انتخاب کرده بودم، نزد شما فرستادم و او را به جنگ با دشمنان و خون خواهیِ اهل بیتم دستور دادم. پس تو نیز به همراه عشیره ی خویش و هر کس که از تو فرمان می برد، به کمک او قیام کن. در صورتی که مرا یاری کنی و دعوتم را پذیرا شوی، به سبب این کار نزد من فضیلت و برتری خواهی داشت. افزون بر این، زمام سواره نظام و تمام سپاهیان جنگ جو در هر شهر و منبر و مرز میان کوفه و شام، در اختیار توست.12

ابراهیم به شیوه ی نگارش نامه اعتراض کرد و گفت: روز گذشته ابن حنفیه به من نامه نوشت و من نیز به او نامه نوشتم؛ امّا در نامه ی پیشین جز اسم خود و اسم پدرش، چیز دیگری به من ننوشته بود.13 مختار در توجیه نگارش این نامه گفت: آن نامه در زمانی نوشته شده است و این در زمان دیگر.14 ابراهیم که در این زمان در اصل نامه تردید کرده بود، از مختار توضیح بیش تری خواست و پرسید: چه کسی می داند که این نامه ی محمد بن حنفیه به من است؟15 گروهی از حاضران که زید بن انس، احمر بن شمیط و عبداللّه بن کامل در میان آنها بودند، گواهی دادند که نامه، از محمد بن حنفیه است.16 در این جا ضروری است گفته شود، که شعبی محدّث مشهور و پدرش شراحیل از شاهدانی بودند که در این دیدار حضور داشتند، اما هر دو از دادن شهادت خودداری کردند. مختار پیش از آمدن نزد ابراهیم، نامه را به شعبی تحویل داده بود و پس از این که نزد ابراهیم آمد از او خواست که نامه را به ابراهیم بدهد تا آن را بخواند.17

مورخان نخستین درباره ی دو چیز اختلاف نظر دارند: نخست درباره ی موضع شعبی، در برابر نامه ی محمد بن حنفیه و دوم پیرامون شخصیت کسی است که از شعبی درباره ی عواملی که مانعِ شهادت دادن او همراه دیگر شاهدان شده، استفسار کرده است؛ اختلاف در این است که استفسار کننده مختار، یا ابراهیم نخعی بوده است؟ دینوری می نویسد:

شعبی درباره ی آمدن نامه از سوی ابن حنفیه، دچار شک گردید؛ از این رو نزد شهود رفت و از تک تک آنان استفسار نمود؛ همه ی گواهان، به جز یک نفر، پاسخ دادند که با چشم خود دیده اند که ابن حنفیه به مختار نامه می نویسد.

آن یک نفر، ابو عمره بود که در پاسخ شعبی گفت:

به خدا سوگند، من او را در حین نوشتن نامه ندیدم؛ اما ابواسحاق، یعنی مختار ثقفی، نزد ما ثقه است و وقتی نامه ای از سوی ابن حنفیه آورد، ما او را تصدیق کردیم.18

به سبب همین تردید، شعبی کوفه را ترک کرد و به حجاز رفت و در هیچ یک از حوادث بعدی حضور نیافت.19 اما ابن اعثم کوفی آورده است:

مختار از شعبی سبب خودداری از گواهی به صحّت نامه را سؤال کرد، که آیا او در این باره شک دارد؟ او که اصرار مختار را که خواسته بود نظرش را صراحتا ابراز کند دید؛ پاسخ داد: درباره ی شاهدان تردید ندارد؛ زیرا آنها شهود حقّی هستند.20

اما ابن اعثم تأکید می کند که:

شعبی، می دانست و یقین داشت که مختار خودش، نامه را نوشته است.21

طبری یادآوری می کند:

این ابراهیم بن اشتر بود که از شعبی درباره ی علّت امتناعش از گواهی، همانند دیگر شاهدان، استفسار کرد و شعبی پاسخ داد: شاهدان بر اساس آن چه من دیدم، شهادت دادند و ایشان، قاریان بزرگ قرآن، ریش سفیدان شهر و شهسواران عربند و من معتقدم اینان جز حق، نمی گویند. شعبی در ادامه ی سخنانش می گوید: من این سخنان را به ابراهیم گفتم، امّا به خدا سوگند درباره ی گواهی آنان، در معرض اتهام بودم؛ با این حال، چون از طرفی دوست داشتم از کوفه بیرون بروم و از طرف دیگر، مانند آنها فکر می کردم و می خواستم این مسأله تمام شود، او را از آن چه در این باره در درونم می گذشت، آگاه نساختم.22

طبری در ادامه می نویسد:

ابراهیم چون می خواست از صحّت نامه، اطمینان حاصل نماید، به عنوان کاری واقع گرایانه که در آینده رخدادهای ناگهانی را به دنبال خواهد داشت، از شعبی خواست تا نام کسانی را که به صحّت نامه شهادت داده اند برای او بنویسد؛ به دلیل این که همه ی آنان را نمی شناخت.23

امّا ابوالعباس مبرّد روایتی آورده است که:

ابراهیم، فردی را نزد ابن حنفیه فرستاد تا از صحّت نامه ای که مختار آورده است، مطمئن شود؛ ابن حنفیه نیز، به طور غیر مستقیم، با معتبر دانستن نامه و تأیید مختار، پاسخ ابراهیم را داد.24

دکتر دیکسون روایت مبرّد را اشتباه خوانده و می نویسد:

در منابع متقدم و متأخر مطلبی که روایت مبرّد را تأیید کند، وجود ندارد. ابن حنفیه همان جوابی را به ابراهیم داد که به هیأت اعزامی از کوفه به حجاز داده بود؛ هیأتی، که از او درباره ی صحّت ادعاهای مختار، استفسار کرده بودند. این مطلب ما را به این امر رهنمون می سازد که مبرّد میان دو حادثه، خلط کرده است.25

این در حالی است که طبری و یعقوبی اتفاقِ نظر دارند که هیأت نمایندگی، از کوفه به حجاز رفته و از ابن حنفیه درباره ی درستی ادعاهای مختار، سؤال کردند. او به صورت کلّی و بدون ویژگی خاصی، پاسخ داد: به خدا سوگند، دوست دارم خداوند از دشمنانمان، به دست هر کس از آفریدگانش که می خواهد، انتقام ما را بگیرد. هیأت نمایندگی به کوفه بازگشتند در حالی که مؤیّد موضع مختار بودند.26

به هر حال، پیوستن ابراهیم نخعی به حرکت مختار، به آن نیرو و کارایی ویژه ای داد؛ به طوری که همه ی کسانی که در کار او مردّد بودند به وی پیوستند. ابراهیم در آغاز کار، تمام امکانات خویش را برای رسیدن به پیروزی، در خدمت این حرکت قرار داد. طبری ما را از جزییات آماده سازی حرکت و نقشی که ابراهیم برای تدارک این کار ایفا نمود، آگاه می سازد. او به نقل از هشام بن محمد کلبی می نویسد:

ابراهیم هر روز در خانه ی مختار که مقرّ حرکت بود، تشکیل جلسه می داد.

طبری این نکته را نیز افزوده که:

زمان رفت و آمد ابراهیم به خانه ی مختار، هر شب زمانی بود که ستاره ها نمایان می شدند.27

پس از پایان یافتن عملیات آماده سازی نیروها، ابراهیم و مختار اتفاق نظر کردند که حرکتِ خویش را در شب پنج شنبه، مصادف با 14 ربیع الاول سال 66 هجری، اعلان کنند.28

ایاس بن مضارب عجلی، رییس پلیسِ عبداللّه بن مطیع، والی کوفه از سوی عبداللّه بن زبیر، از تحرکات ابراهیم و مختار و تدابیر آنها نسبت به خروج، باخبر شد. این امر نشان می دهد که والی کوفه و صاحب شرطه ی او جاسوسانی داشته اند که موفق به دستیابی به زمان حرکت شده اند. صاحب شرطه، والی کوفه را از تدابیر ابراهیم و مختار آگاه ساخت و فرماندهان و یاران خود را گرد آورد و آنها را در جریان امور قرار داد. او از هر فرمانده خواست، سرپرستی سَمت خود را به عهده بگیرد و طرف دارانش را جمع کند تا حرکت مختار و ابراهیم و دوستداران آنها، محاصره ی کامل گردد و در همان خاستگاه نخستین، آن را شکست دهد.29

طبری، ابن اعثم و بلاذری جزییات بیش تری درباره ی پراکنده شدنِ نیروهای والی کوفه در شهر، به ویژه در محلّه ها و کوچه های اصلی، در اختیار ما قرار می دهند. عبدالرحمن بن سعید بن قیس همدانی به محلّه ی سبیع30 از تیره ی همدان کعب بن ابی کعب به محلّه ی بنشر،31 زحر بن قیس جعفی به محلّه ی کنده، شمر بن ذی الجوشن به محلّه ی سالم، عبدالرحمن بن مخنف به محلّه ی صائدیین، یزیدبن حارث بن رویم به محله ی مراد و شبث بن ربعی به محلّه ی سبخه اعزام شدند. اینان در آن مناطق مسلّحانه، موضع گرفتند.32

منابع نخستین درباره ی علّتِ جلو افتادن زمان حرکت مختار و ابراهیم به شب پنج شنبه، 14 ربیع الاول سال 66 هجری اتفاق نظر دارند. ماجرا بدین قرار بود که، ابراهیم هر شب به خانه ی مختار می رفت، جایی که اجتماعات در آن برگزار می شد. بنابراین طبیعی بود که با نیروهای والی کوفه که در کوچه ها پراکنده بودند، برخورد کند. بنا به گفته ی طبری، ابراهیم این امکان را داشت که از برخورد با نیروهای والی کوفه، پرهیز کند؛ امّا می خواست آنها را با این سخن به مبارزه بطلبد:

به خدا سوگند! ما از وسط بازار کنار قصر، عبور می کنیم و دشمن خویش را می ترسانیم و به آنها نشان می دهیم که نزد ما، خوارند.33 گروهی از پسر عموهای ابراهیم او را همراهی می کردند که شمار آنها به صد تن می رسید. ایاس بن مضارب، رییس پلیس کوفه، به آنها اعتراض کرد و از انگیزه ی حرکت و هویتشان سؤال نمود. ابراهیم خود را به رییس پلیس معرّفی کرد؛ امّا او، با روشی تحریک کننده و فتنه انگیز، اصرار داشت که آنان همراه وی نزد امیر کوفه بروند تا او درباره ی ایشان تحقیق کند. وی به ابراهیم گفت: به خدا سوگند! کار تو شک برانگیز است، به من خبر رسیده که تو هر شب با همراهانت در شهر، رفت و آمد می کنی. نه، به خدا قسم، از من جدا نمی شوی تا این که تو را نزد امیر ببرم تا بدانی رأی او درباره ی تو چیست.34

ابراهیم تصمیم گرفت که ماجرا را به سود حرکتِ خویش و مختار به پایان رساند و با رییس پلیس کوفه، همراه و هم صحبت نشود؛ تا این که یارانش در تصمیم قاطع خویش، سست نگردند. از این رو دست به کار زیرکانه ای زد و مردی از یاران ایاس بن مضارب به نام ابوقطن را که با او سابقه ی دوستی داشت، صدا زد. آن مرد به گمان این که ابراهیم می خواهد او را نزد رییس پلیس میانجی قرار دهد، نزد وی آمد. ابراهیم، با حرکت ماهرانه ای که ابوقطن متوجه آن نشود، نیزه ی او را گرفت و رییس پلیس را نشانه گرفت و با ضربه ای او را به خاک انداخت. این کار، سبب فرار یاران ایاس گردید و خبر کشته شدن صاحبِ شرطه ی کوفه، به والی رسید.35

در این جا سؤالی مطرح است: آیا آن چه ابراهیم با ابوقطن انجام داد، تدبیری از پیش اندیشیده شده بود، یا این که او تنها از غفلت ابوقطن استفاده کرده است؟ به خصوص که روابط دوستانه و قبیلگی در بسیاری از این گونه امور نقش داشته اند.

در تاریخ کشته شدن ایاس بن مضارب، نزد مورخان نخستین، اختلاف نظر وجود دارد. طبری و بلاذری بر این باورند که او سه شنبه شب، کشته شده است. این دو مورخ، این نظر را با استناد به سخن ابراهیم خطاب به مختار مطرح می کنند که می گوید: ما فردا، شب پنج شنبه آماده ی خروج هستیم؛ زیرا حادثه ای پیش آمده که چاره ای جز خروج در شب پنج شنبه نداریم.36 اما ابن اعثم کوفی تأکید دارد که رییس پلیس کوفه، شب سه شنبه کشته شده است.37 دینوری خبری آورده که می رساند ایاس بن مضارب از ابراهیم پیشی گرفت و او را از تردد زیاد به خانه ی مختار برحذر داشت، اما ابراهیم رفت و آمد خود را به خانه ی او قطع نکرد و به مختار اطلاع داد که رییس پلیس کوفه برای او ایجاد مزاحمت می کند. افزون بر این ابراهیم درباره ی کشتن ایاس با مختار رایزنی کرد تا اعلان حرکت در زمان معیّن را به تأخیر نیندازد. ابراهیم آن چه کشتن ایاس بر عهده ی او نهاده شده بود، انجام داد.38

ابراهیم، مختار را از کشته شدن رییس پلیس کوفه آگاه ساخت و مختار آن را اوّل الفتح39 یا بنابر قول ابن اعثم اوّل الظفر نامید.40 مختار، دادن آموزش های لازم به یارانش را شروع کرد تا نشانه ای برای آغاز حرکت باشد. او به یکی از یارانش دستور داد تا با جمع آوری تاک و نی، آتش بیافروزد و آنها را بر سرِ دست گرفته، در کوچه ها بگرداند. به یکی دیگر از یارانش نیز فرمان داد تا ندا در دهد: یا منصور أمت، و سومی بانگ بزند: یا لثارات الحسین علیه السلام .41 شایان توجه است که هدف از طرح این گونه شعارها، دستیابی به همه ی عناصری بود که وضع موجود و مخالفان آن را به چالش می کشید؛ زیرا در کوفه، زمینه برای پذیرش این گونه شعارها و ادّعاها، فراهم بود.42

همه ی منابع متقدم و متأخر، درباره ی نقش مهم و سرنوشت ساز ابراهیم، اتفاق نظر دارند؛ زیرا تلاش های وی نقش بارزی، در آماده سازی یاران مختار و مقاومت نیروها در برابر والی کوفه و سرانجام در پیروزی داشت. منابع تاریخ اسلام یادآوری می کنند که کوفه از سوی نیروهای والی شهر اشغال شده بود و هر حرکتی را برای شورش، در تنگنا قرار می دادند و مانع از پیوستن یاران، به کاروان می شدند. به گفته ی طبری و بلاذری، ابراهیم به مختار پیشنهاد کرد تا نزد طایفه اش برود و با دادن شعارهای حرکت، موجب پیوستن آنها به کاروان گردد. او با این کار می خواست حلقه ی محاصره را بشکند.43 هم چنین ابراهیم با مختار هماهنگ کرد که او با نیروهای والی کوفه نجنگد و آغازگر جنگ نباشد مگر این که ناچار شود، تا این که، نیروهای هر دو در یک جا گرد هم آیند.44

ابراهیم توانست خود را به قبیله اش برساند و کسانی را که به او پیوسته بودند همراه خود سازد و با عبور آنها در کوچه های کوفه موجب شود افرادی که دو دل بودند و از نیروهای والی کوفه می ترسیدند، به وی بپیوندند. با این که او از نزدیک شدن به محل هایی که نیروهای والی کوفه در آن جا حضور داشتند خودداری می کرد، اما توانست برخی نیروهای او را در محلّه ی کنده، به فرماندهی زبیر بن قیس جعفی، شکست دهد. پس از آن، سوید بن عبدالرحمن منقری و یارانش را پراکنده ساخت و آنها را از شهر بیرون کرد، به طوری که سخن گوی آن ها گفت: گویا این کار خواست خداست؛ اینان با هر گروهی از ما برخورد می کنند آنها را شکست می دهند.45

ذکر این مطلب در این جا ضروری است که این پیروزی ها، موجب فریب پسر اشتر در ثبات قدمش نگردید، بلکه او هماهنگی میان خود و مختار را ادامه داد و در همان حال، نظر برخی اصحابش در تعقیب برخی نیروهای شکست خورده را ردّ کرد و خطاب به آنان گفت: نه، بلکه نزد دوستمان مختار می رویم تا خداوند به وسیله ی ما او را از تنهایی و بی کسی ایمن گرداند و بداند ما یار اوییم؛ با این کار، به توان او و یارانش افزوده می شود. این در حالی است که من مطمئن نیستم در آینده چه روی خواهد داد.46 همان گونه که ابراهیم انتظار داشت، نیروهای والی کوفه، به فرماندهی شبث بن ربعی ریاحی، به مختار هجوم بردند و او توانست یکی از فرماندهان مشهورش به نام یزید بن انس را، در برابرشان بسیج کند. از سوی دیگر نیز حجار بن ابجر عجلی هجوم آورد و مختار فرمانده ی معروف خویش، احمر بن شمیط را به نبرد با وی فرستاد. ابراهیم با یک حرکت ماهرانه، از پشت سرِ نیروهای والی کوفه پیش رفت، نیروهایی که حجار بن ابجر عجلی آنها را فرماندهی می کرد و پس از آگاهی از نقشه ی ابراهیم برای یورش و قرار دادن او در حالت انفعالی، به همراه نیروهایش عقب نشینی کرده بود. شبث بن ربعی هنگامی که یقین کرد به آسانی نمی توان مختار و یارانش را شکست داد، فرار کرد. او به عبداللّه بن مطیع، والی کوفه، این مطلب را گزارش داد و به او سفارش کرد، پیش از آن که وضعیت خطرناک گردد، تمام نیروهایی را که در محلّه های کوفه دارد، گرد آورد و برای شکست دادن مختار و نیروهایش اعزام کند.47 از گزارش ابن اعثم چنین برمی آید که آتش جنگ آن شب تا صبح روز بعد، به گونه ای شعله ور شد که مردم، لیلة الهریر را در صفین فراموش کردند.48 بنابر گزارش طبری، ابن اعثم و بلاذری از جزییات این رویارویی، هر دو طرف، نیروهای خویش را برای نبردِ پایانی گرد آوردند؛ نبردی که نتیجه ی آن به سود مختار بود. مختار پس از پیروزی در این مرحله، با نیروهای خویش در پشت دیر هند در کنار بستان زائده، که در محله ی سبخه قرار داشت، مستقر شد.49 در واقع ما جزییات این نبرد سهمگین را، وامدار ابن اعثم هستیم. او شمار نیروهای والی کوفه را که به شکل دسته های مختلفی بودند، به صورت زیر بیان کرده است:

1 . دسته ای مرکب از چهار هزار سواره نظام به فرماندهی شبث بن ربعی؛

2 . دسته ای مرکب از سه هزار جنگ جو به فرماندهی راشد بن ایاس؛

3 . دسته ای مرکب از سه هزار جنگ جو به فرماندهی حجار بن ابجر عجلی؛

4 . دسته ای مرکب از سه هزار جنگ جو به فرماندهی غضبان بن قبعثری؛

5 . دسته ای مرکب از سه هزار جنگ جو به فرماندهی شمر ذی الجوشن؛

6 . دسته ای مرکب از هزار جنگ جو به فرماندهی عکرمة بن ربعی؛

7 . دسته ای مرکب از هزار جنگ جو به فرماندهی شداد بن منذر؛

8 . دسته ای مرکب از هزار جنگ جو به فرماندهی سوید بن عبدالرحمن.50

شایان توجه است که طبری این جزییات را مثل ابن اعثم گزارش نمی کند. بلاذری نیز شمارِ سپاه اعزامی از سوی والی کوفه، برای نبرد با مختار را که برای رویارویی آماده ساخته است، بیان نمی کند.51

از میان داده های تاریخیِ فراوانی که بلاذری، طبری و ابن اعثم کوفی در اختیار ما قرار داده اند، معلوم می شود که سربازان والی کوفه از روحیه ی معنوی بالایی برخوردار نبودند، برخلاف نیروهای پسر اشتر و مختار که از روحیات بالایی بهره مند بودند. مورخانِ ذکر شده گزارش می کنند که جنگ جویان سپاه والی کوفه از امام جماعت، درخواست کردند که دو سوره از سوره های طویلِ قرآن را در نماز صبح، پیش از آغاز جنگ، بخواند. این درخواست باعث شد که شبث بن ربعی ریاحی یکی از فرماندهان آنها بر سر آنان فریاد بکشد و بگوید: عجب مصیبتی! ترکان و دیلمیان52 در میدان جنگ فرود آمده اند و شما درخواست قرائت سوره های طولانی تر می کنید. آری! بر امام جماعت واجب بود که سوره ی بقره و آل عمران را قرائت کند.53

در هر حال، دو لشکر رو در روی هم قرار گرفتند و هر یک طرحی برای حمله ریختند و جنگ آغاز شد. مورخان نخستین مانند طبری، بلاذری و ابن اعثم گزارش کرده اند: ابراهیم، پسر مالک اشتر نقش بزرگی در این نبرد داشت. او در این پیکار، راشد بن ایاس، فرمانده ی سپاه نیرومند کوفه را کشت و همین سبب شد که روحیه ی سایر نیروهای تحت فرمان او در دیگر دسته ها، ضعیف گردد. ابراهیم موفق شد محاصره ای را که شبث بن ربعی برای مختار و نیروهایش به وجود آورده بود، بشکند و سپاه شبث را مجبور به فرار گرداند.54 نیروهای والی کوفه، پراکنده شدند و از صحنه ی جنگ بازگشتند و به کوچه ها و راه های کوفه پناه بردند. تحریک های والی کوفه برای برانگیختن اراده ی نیروهای فراری جهت ادامه ی جنگ، دیگر سودی نبخشید؛ زیرا نشانه های شکست در افق، پدیدار شده بود.55 شبث بن ربعی تلاش کرد تا اراده ی نیروهای والی کوفه را که در برابر هجوم سپاه ابراهیم و مختار مقاومت نشان داده بودند، برانگیزاند؛ امّا سستی آنها باعث گردید والی کوفه، به همراه غلامان و یارانش به قصر پناهنده شود و سایر نیروها به خانه هایشان فرار کنند. ابراهیم سه روز والی کوفه را در قصرش محاصره کرد.56

عبداللّه بن مطیع، والی کوفه، این امکان را یافت که به صورت ناشناس به بیرون قصر راه یابد و به خانه ی یکی از آشنایانش پناهنده شود. هنگامی که مختار از این ماجرا باخبر شد، چون با او رابطه ی دوستی داشت، اموالی را برای وی فرستاد و او به بصره گریخت. سایر محاصره شدگانِ در قصر، از ابراهیم پسر اشتر درخواست امان کردند و او امان داد.57 در این هنگام، مردم با مختار بیعت کردند و او بر تمام کوفه و سرزمین های اطراف آن، به جز بصره که مصعب بن زبیر بر آن غلبه یافته بود، تسلط یافت. او کارگزاران خویش را برای مناطقی مانند: ارمینیه، آذربایجان، ری، ماهین و اصفهان معیّن کرد و شروع به جمع آوری خراج نمود.58

موقعیت جغرافیایی عراق، برای هر خلیفه ای که مرکزیت حکومت و استمرارش در آن منطقه را در دل می پروراند، مهم و قابل توجه بود. این حقیقت، به صورت یکسان از مسلّمات، نزد زبیریان و مروانیان بود.

لازم به یادآوری است که مروانیان، از همان آغازِ به دست گرفتن حکومت، به عراق اهتمام ویژه ای ابراز می داشتند؛ به خصوص بعد از جدا شدن عراق از مرکز حکومت در دمشق، پس از مرگ یزید پسر معاویه. خلیفه ی دوراندیشی چون عبدالملک بن مروان، هیچ گاه از این وضعیتِ پاره پاره ی دولتش خشنود نبود.

از این رو، ابن اعثم، طبری و بلاذری گزارش کرده اند که عبدالملک پس از تثبیت حکومت در شام و مصر، سپاه نیرومندی را به فرماندهی عبیداللّه بن زیاد به عراق اعزام کرد. او عبیداللّه را به آموزش هایی مجهّز کرد که مهم ترین آنها نابود کردن مصعب بن زبیر و مختار ثقفی و در نهایت عبداللّه بن زبیر در مکّه بود. عبدالملک تمام سرزمین های میان مسیر شام تا جایی که خورشید طلوع می کرد و به زودی بر آنها مسلّط می شد را در اختیار وی قرار داد.59 به دنبال آن، یورش سپاه شام به زودی وضعیت جدیدِ کوفه را تهدید می کرد و ناچار باید جلوی نیروی مهاجم گرفته می شد. مختار فورا سپاهی را از کوفه به فرماندهی یزید بن انس اسدی برای رویارویی با سپاه شام در جهت شمال به سوی موصل روانه ساخت. یزید بن انس با برخی از نیروهای شامی روبه رو شد و در همان برخورد نخست آنها را شکست داد.60 پیش از آن که رویارویی جدّی میان دو لشکر صورت گیرد، مرگ یزید بن انس فرا رسید و روحیه ی سپاه کوفه ضعیف و منجر به عقب نشینی آنها به سوی کوفه گردید. در این موقعیت حسّاس باید اقدام سریعی صورت می گرفت تا خطر شامیان را دفع کند؛ در این جا مختار، ابراهیم را بر این کار گماشت تا خطر موجود را برطرف نماید او با سپاه دیگری که سواره نظامِ سپاه یزید بن انس نیز آن را همراهی می کرد، از کوفه به قصد موصل بیرون رفت.61

طبری گزارش می کند که ابراهیم تازه به ساباطِ مدائن رسیده بود که حادثه ی مهمّی رخ داد و ناچار شد به جای ادامه ی مسیر بلافاصله به کوفه باز گردد. حادثه این بود: فرستاده ی مختار برای ابراهیم خبر آورده بود که اشراف کوفه62 بر ضدّ وی شورش کرده اند. ابن اعثم کوفی تأکید می کند: سبب شورش آنها بر ضدّ مختار، بیرون رفتن ابراهیم از کوفه و اندک بودن یاران وی در شهر بود.63 ابراهیم توانست درست در زمانی که مختار در موقعیت خطرناکی قرار داشت خود را به کوفه برساند، و حلقه ی محاصره را بشکند. این نکته قابل توجه است که مختار با شورشیان به گفت و گو و مذاکره پرداخت تا زمان لازم برای رسیدن ابراهیم، فراهم گردد. او افزون بر نبردِ بی پروا در برابر اشراف کوفه، در این وقت کشی نیز موفق شد.64 هنگامی که ابراهیم وارد کوفه شد، موضع مختار ثقفی تغییر کرد و اشراف کوفه نیز به تاکتیک نظامی روی آوردند مبنی بر این که با ابراهیم و مختار در حالی که در کنار هم هستند، نجنگند.

قبایل ربیعه و مضر در یک طرف و یمنی ها در طرف دیگر قرار گرفتند.65 در این جا باید درباره ی موضع ابراهیم توجه ویژه ای نمود؛ زیرا هنگامی که مختار را مخیّر نمود با هر طرف از دشمن که می خواهد بجنگد، مختار ثقفی جنگ با یمنی ها را برگزید و درگیری با ربیعه و مضر را به ابراهیم، واگذار کرد. به گمان این که ابراهیم با یمنی ها، به جهت خویشاوندی، به صورت جدّی نخواهد جنگید.66 واقعیت این است که مختار فراموش کرده بود که شخصیتی مانند ابراهیم از روی عصبیت نمی جنگید بلکه، از روی مبانی فکری خویش پیکار می کرد.

منابع اصلیِ ما بر این عقیده اند که ابراهیم در جنگ با ربیعه و مضر، برای آنها خیرخواهی کرد. با این استدلال که از پیش می دانست آنها توان مقابله با وی را ندارند، چند بار از آنان خواست تا جنگ را رها کنند. در پی شکست یمنی ها از مختار، ربیعه و مضر نیز سست گردیده و فرار کردند. این جنگ نزد مورخان وقعة السبیع نامیده شد.67

پس از گذشت دو روز از فرو نشاندن شورش، بار دیگر ابراهیم در رأس سپاهی متشکل از یاران نخبه و آگاه، روز شنبه، هشتم ذی حجه ی سال 66 هجری، از کوفه بیرون رفت.68 طبری، بلاذری، ابن اعثم، ابن خیاط، دینوری و مسعودی آورده اند: ابراهیم با سپاهش در منطقه ای دور از موصل، در پنج فرسخی نهر کوچکی به نام خازر، اردو زد.69 هم چنین طبری، ابن اعثم، بلاذری و ابن اثیر گزارش کرده اند که سپاه کوفه، نزدیک روستای بارشیا یا بنابر گزارش دینوری در منطقه ی خازر، اردو زد.70 سپاه شام نیز مکانی را در ساحل نهر خازر یافته در برابر سپاه کوفه اردو زد. مطلبی که توجه به آن لازم است، اختلاف گزارش های تاریخی، پیرامون محلّ وقوع پیکار و نام نهری است که جنگ در نزدیکی آن رخ داده است. مسعودی در گزارش این جنگ، آن را به نهر خازر منسوب می کند.71 امّا مقدسی گزارشی منفرد می آورد و به جای خازر، نهر زاب را نام برده است. گویا وی میان جنگی که در خازر اتفاق افتاد، با پیکار زاب که میان سپاه عباسی به فرماندهی عبداللّه بن علی و سپاه شام به فرماندهی مروان بن محمد، آخرین خلیفه ی اموی، رخ داد خلط72 کرده است.73 بنابر این به سبب اختلاف روایات، این سخن در حد یک فرضیه ی استنتاجی، باقی می ماند. این در حالی است که یاقوت حموی نیز در مقام توصیفِ منطقه ی خازر، سخن مورخان نخستین را تأیید می کند که وقوع جنگ در خازر بوده است.74

در این جا این سؤال مطرح می شود که، چه عواملی مانع شد که عبیداللّه بن زیاد، زمانی که پسر اشتر مشغول فرونشاندن شورش اشراف کوفه بود، از فرصت استفاده نکند و به عراق هجوم نیاورد؟ منابع تاریخی نیز در این باره کمکی به ما نمی کنند. هر چه بود، بیرون رفتن سریع ابراهیم از کوفه، نشانه ی واضحی بر تحرّک سپاه شام از جهت شمال به سوی عراق است؛ همان گونه که طبری، بلاذری، ابن اعثم و ابن اثیر در این باره اشاراتی دارند.75

جایگاه جغرافیایی که پیکار خازر در آن رخ داد، به حق اهمیت ویژه ای دارد؛ زیرا ابراهیم جای بلندی را که مشرف بر سپاه شام بود برگزید و همین امر زمینه ی کمین و شبیخونِ بر دشمن را برای وی فراهم ساخت. این یکی از عوامل پیروزی بر سپاه شام بود؛ سپاهی که در ساحل نهر خازر مستقر شده بود؛ استقرار در چنین جایی از دیدگاه کارشناسیِ نظامی، نادرست است؛ زیرا محاصره ی سپاه را برای دشمن آسان می کرد و به آسانی توان تحرک و جابه جایی را از سپاه می گرفت. افزون بر این، سپاه شام آمادگی و توان لازم را نداشت. از سوی دیگر، مورخان نخستین گزارش بر اساس عامل مهمّ دیگری که موجب فرار و شکست سپاه اموی و باعث از دست دادن روحیه آنان گردید، درگیری میان تیره های قیسی و یمانی و توطئه ها و نقشه هایی بود که قیسیان بر ضدّ سپاه شام در سر می پروراندند.76 قابل ذکر است که دینوری در اخبار الطوال، به نقشِ قیسیان، در شکست سپاه شام اهمیت زیادی داده است. او می نویسد:

دو تن از رهبران قیسی که یکی از آنها عمیر بن حباب سلمی بود، شبانه وارد اردوگاه شدند و با او توافق کردند که هنگام وقوع جنگ، از سپاه شام جدا شوند که این جدایی موجب شکست روحیه ی لشکر شام می شد.

دینوری تأکید می کند که قیسیان به وعده ی خود با ابراهیم عمل کردند.77

توجه به این نکته ضروری است که دینوری بر فراوانی حضور ایرانیان در سپاه کوفه پافشاری می کند به طوری که آنها را عامل پیروزی سپاه کوفه می داند. این در حالی است که مورخان نخستین مانند: طبری، بلاذری، یعقوبی و ابن اعثم این مقدار به ایرانیان بها نمی دهند و نقش مهمی برای آنها قائل نیستند؛ آن چنان که دینوری در شمار آنها، به صورت قابل توجه ای، مبالغه کرده است.78 شایان ذکر است که در گزارش های تاریخی درباره ی علاقه ی قیسیان به شکست سپاه شام، اختلاف وجود دارد. طبری گزارش می کند:

عمیر بن حباب خود را به ابراهیم رساند و پیش از آغاز این پیکارِ سرنوشت ساز با او دیدار و بیعت کرد و در این دیدار به ابراهیم وعده داد که با سپاه شام همکاری نکند و برای پیروزی سپاه کوفه در جنگ درنگ نخواهد کرد. او، ابراهیم را از حفر خندقی که در سر می پروراند، منصرف ساخت.79

امّا ابن اعثم روایت دیگری پیش روی ما قرار داده:

ابراهیم با فرستادن یکی از افراد برجسته ی خویش نزد عمیر بن حباب و دادن امان به او، توانست او را به سوی خویش جذب کند. به دنبال آن پسر حباب، شبی که فردای آن جنگ رخ می داد، به همراه هزار نفر از یاران سواره نظام خویش از اردوگاه ابن زیاد بیرون آمد و به ابراهیم پیوست.

ابن اعثم نیز روایت طبری و بلاذری را درباره ی منصرف ساختن ابراهیم از حفر خندق و درگیر شدن با سپاه شام، و خودداری از یاری سپاه شام را که موجب تضعیف روحیه ی شامیان و بالا رفتن روحیه ی کوفیان می شد، تأیید می کند.80 در هر حال، قیسیان علاقمند بودند که انتقام کشته شدگانِ خویش در مرج راهط81 را از یمانیان بگیرند. بیش تر مورخان هم، پیوستن آنها به ابراهیم را آورده اند و فقط درباره ی چگونگی آن و این که کدام طرف نخست اقدام نمود، اختلاف دارند.

در این جا، دینوری روایت منحصر به فردی آورده است و می گوید:

فرماندهی سپاه شام بر عهده ی حصین بن نمیر سکونی بود و عبیداللّه بن زیاد و عمیر بن حباب تحت فرمان او بودند.82

این روایت، با اجماع روایات تاریخی نزد بیش تر منابع نخستین، اختلاف دارد.

دو لشکر، شب را در حالی سپری کردند که برآوردشان این بود که جنگ، فردا آغاز خواهد شد و چاره ای جز آن نیست. بر این اساس، ابراهیم شب را با آماده سازی برای این پیکارِ سرنوشت ساز، سپری کرد و چشمانش بر هم نیامد. او برای این که غافل گیر نشود، نگهبانی اردوگاه را شدّت بخشید.83 با وجود تأکید عمیر بن حباب بر حمایت از سپاه کوفه، ابراهیم به سخن او اعتماد نکرد و احتیاط لازم را برای رویارویی با سپاه شام، از قیسی و یمانی، اتخاذ نمود، تا خود را از هر خدعه و نیرنگی حفظ نماید.84 شایان ذکر است که شمار سپاه شام از سپاه کوفه، بیش تر بود و این امر تأثیر خود را بر روحیه ی سربازان کوفی می گذاشت. اگر ایستادگیِ قاطع ابراهیم و ترغیب سپاه کوفه بر مقاومت و پیروزی و کنار نهادن ترس و بی تابی نبود، این برتری شمار سپاه شام، تأثیرات منفی خود را بر روحیه ی کوفیان می گذاشت.85

طبری، بلاذری، ابن اعثم و دینوری بر تیزهوشی و آگاهی ابراهیم در جنگ تأکید دارند، به طوری که طبری گزارش می کند:

ابراهیم یکی از افراد مورد وثوق خویش را برای اطلاع از وضعیت سپاه شام و امکانات آن، اعزام کرد تا با محاسبه ی دقیق، امکان نبرد با آنها را فراهم سازد.86

افزون بر این، سپاه خویش را از جهت نظامی و روحی، پیش از طلوع فجر آماده کرد، و بر شامیان حمله برد. اقدام سریع ابراهیم سبب شد که سپاه او بر تپه ی بزرگی که بر سپاه شام مشرف بود، دست یابند و آنها را غافل گیر کنند. این حرکت نظامی از جانب پسر اشتر، نخستین پیروزی روحی برای نیروهایش بود.

هر دو لشکر، پیش از آغاز نبرد حتمی، به سبب مشکلات فردی که برای آنها پیش آمد، جنگ را متوقف کردند؛ امری که در جنگ های پیشین نیز سابقه داشته است. ابن اعثم می نویسد:

حصین بن نمیر سکونی در اثر بیماری مرد.87

امّا طبری روایتی بر خلاف وی آورده و تأکید می کند:

حصین بن نمیر فرمانده ی میمنه ی سپاه شام بود و در حالی که دو لشکر در اوج درگیری بودند، کشته شد.88

ابومخنف روایت منحصر به فردی آورده:

حصین بن نمیر در جنگ اسیر شد و او را به کوفه فرستاده، به دستور مختار کشته شد.89

امّا منابع متقدم و متأخر این روایت را تأیید نمی کنند. با این که طبری، بلاذری، ابن اعثم و دینوری جزییات پیکار خازر و آن چه در آن رخ داده است را، به تفصیل گزارش کرده اند، سایر مورخان در ارائه ی جزییات دقیق و مطلوب، متفاوت عمل کرده اند. برخی به گزارش بسیار کوتاه و مختصر بسنده کرده و برخی دیگر فقط نتایج و پیامدهای آن را آورده اند. هر چه بود، جنگ از سپیده ی صبح آغاز و هنگام غروبِ آفتاب به پایان رسید.90 این درگیری پیامدهای مهمّی به دنبال داشت؛ زیرا به سبب آن، سلطه ی خلافت اموی تا مدّتی از عراق و اطراف آن برچیده شد، افزون بر این فرماندهان مشهور شامی هم چون: عبیداللّه بن زیاد و حصین بن نمیر سکونی و شرحبیل بن ذی الکلاع از بین رفتند.91

منابع اصلی درباره ی سرنوشت عمیر بن حباب از فرماندهان سپاه شام اختلاف نظر دارند. بلاذری دو گونه روایت در این باره آورده است؛ روایت نخست می گوید:

عمیر فرار را عار دانست و همراه سپاه شام بر ضدّ کوفیان جنگید.

روایت دوم می گوید:

وی از همان آغازِ نبرد جزء نخستین فراریان سپاه شام بود.92

اما طبری و ابن اعثم تأکید دارند که عمیر بن حباب با بهانه ای جنگید. از روایت این دو مورخ فهمیده می شود که وی پس از نبرد، از سپاه شام جدا شد؛ به این دلیل که ابراهیم، او را به ولایت کفرتوثا و طورِ عبدین گماشت؛ همان گونه که، ابن اثیر هم اشاره کرده است.93 دینوری بیش از دیگر مورخان بر نقش عمیر بن حباب در شکست دادن سپاه شام، به سبب انتقامِ کشته شدگان تیره ی قیسی در مرج راهط، تأکید کرده است.94 مسعودی نیز در این باره نظر دینوری را تأیید می کند.95

قابل ذکر است که مقدسی نام شمر بن ذی الجوشن را در میان کشته شدگان سپاه شام آورده،96 و این روایتی است که در برابر منابع تاریخی دیگر، قابل تأیید نیست؛ زیرا شمر در این نبرد شرکت نداشت.97

درباره ی تاریخ این جنگ، میان مورخان اختلاف وجود دارد. طبری، ابن قتیبه، ابن اثیر، ذهبی و ابن کثیر روز دهم محرم سال 67 هجری، برابر با 16 آب98 686 میلادی، را زمان وقوع این حادثه می دانند. امّا مسعودی، ابن اعثم و خلیفة بن خیاط، سال 66 هجری را به عنوان تاریخ آن ذکر کرده اند.99

به دنبال پیکار خازر، ابراهیم وارد شهر موصل شد و در آن جا اقامت گزید و بنابر روایت طبری و ابن اعثم، کارگزاران خود را به مناطق جزیره، قرقیسیاء، حرّان، رها، سمیساط، کفرتوثا، سنجار و میافارقین اعزام کرد. به روایت یعقوبی موصل، ارمینیه و آذربایجان زیر سلطه ی پسر اشتر قرار گرفت و او عمّال خویش را به آن مناطق فرستاد. به نظر ما این روایت پذیرفتنی است؛ چون این سرزمین ها از نظر جغرافیایی در امتداد موصل قرار دارند.100 بر این اساس برخی از روایات، به ویژه روایت دینوری،101 که مناطقی را تحت سلطه ی پسر اشتر قرار می دهد، که در همان زمان تحت فرمان عبدالملک بن مروان بودند و از نظر جغرافیایی به مرکز حکومت او نزدیک ترند، نمی پذیریم.

به طور طبیعی، پیروزی ابراهیم پیامدهایی را نزد عراقی ها به دنبال داشت. این پیروزی، حکومت مختار را در کوفه تثبیت کرد. این در حالی بود که عبداللّه بن زبیر و برادرش مصعب، جدّیت و قاطعیتِ مختار را با تلاش های ابراهیم مرتبط می دانستند. پس از پیکار خازر نام ابراهیم، به عنوان فرمانده ای مشهور، آشکار گردید و عبدالملک بن مروان و رقیب سرسخت او عبداللّه بن زبیر، می خواستند او را به سوی خود جلب کنند.

گفتنی است که پس از این جنگ، میان ابراهیم و مختار جدایی افتاد. تمام مورخان به این حقیقت اشاره کرده اند که ابراهیم، از مختار جدا شد و او را در برابر سرنوشت حتمی اش در مقابله با یورش مصعب بن زبیر و نیروهای بصری او، تنها گذاشت. داشته های تاریخی ما، بسیار اندک و ناکافی است، به طوری که پژوهش گرِ تاریخ را در کشف علل این جدایی و دادن صورت روشنی از انگیزه های ابراهیم، در شانه خالی کردن از یاریِ مختار، با مشکل مواجه می سازد. این جدایی و کناره گیری در حساس ترین لحظات زندگی مختار که با خطر یورش مصعب از بصره مواجه شده بود، به انجام رسید. شاید نخستین علّتی که باعث دوری جستن ابراهیم از مختار شد، جسارت مختار در برخی بدعت ها و بددینی ها بود مانند: مسأله ی کرسی ای102 که به علی بن ابی طالب علیه السلام نسبت می داد و آن را شبیه تابوت بنی اسرائیل قرار داده بود؛ تابوتی که پرده داران و خادمانی داشت که دور آن را می گرفتند و با حریر می پوشاندند. این رفتار مختار موجب شد تا ابراهیم هنگام دیدار با عبیداللّه بن زیاد، از برخی رفتارهای نابخردانه، بیزاری جسته و بگوید:

خدایا ما را به سبب رفتار نابخردان مؤاخذه نفرما، به خدایی که جانم در دست اوست! این سنت بنی اسرائیل بود، هنگامی که رو به گوساله ی خویش آوردند.103

ابراهیم از فریب کاری مختار در جذب مردم به سوی خود آگاه بود. بارها به گوش پسر اشتر می رسید که مختار ادعای اعجاز کرده و گمان می کند که جبرئیل و میکائیل نزد او می آیند. ابراهیم می شنید که مختار از برخی یارانش می خواست که گواهی دهند فرشتگان، برای یاری او فرود آمده اند.104 او روایات غیبی نقل می کرد و ادعای پیامبری داشت،105 و کارهای شگفت انگیز انجام می داد؛106 چنان که این کارها را در پیکار سبیع107 با اشراف کوفه انجام داد و در پیکار خازر اصرار داشت که سپاه کوفه به طور یقین پیروز خواهد شد.108

در این جا مسأله ی دیگری نیز رخ داد که موجب جدایی بیش تر ابراهیم و مختار گردید و آن این بود که ابراهیم بر اساس اصول، ایدئولوژی و دادخواهی رفتار می کرد و بر همین اساس، با مختار بیعت کرده بود؛ اما برای ابراهیم روشن شد که مختار در جهت مصلحت فردی رفتار می کند و ابراهیم و یارانش را برای رسیدن به منافع شخصیِ خود به کار گرفته است. بسیاری از محققان، شخصیت مختار را بررسی کرده و ادعاهای وی را صحیح دانسته اند.109 برخی از آنان بر این باورند که او فردی فرصت طلب، چند چهره و تازه به دولت رسیده بود. گروهی دیگر تأکید دارند که وی انگیزه های صادقانه داشته است.110 جالب این جاست که بیش تر مورخان، به ویژه مورخان متأخر، اعتمادی به ادعاهای مختار ندارند و او را دروغ گو و فریب کار می دانند. واقعیت هر چه باشد ما درباره ی موضع ابراهیم نسبت به مختار، با اطلاعات پراکنده ای در منابع اصلی روبه رو هستیم.

ابن اعثم از زبان محمد بن اشعث کندی، که پس از پیکار سبیع به مصعب بن زبیر پناهنده شد، گزارش کرده است:

ابراهیم بر منطقه ی جزیره چیره گشته و با مختار مخالفت می ورزد و امروز به جز دسته ای کوچک، هیچ سپاهی ندارد.111

بنا بر این گزارش، باید گفت که یکی از علت های جرأت مصعب بن زبیر در یورش به کوفه، پس از پناهنده شدن اشرافِ آن شهر به او، یقین او به کناره گیری ابراهیم از یاری مختار بود.112 این مطلبی است که ابن اعثم به آن اشاره کرده و می نویسد:

مختار می دانست که ابراهیم از وی ضربه دیده است؛ زیرا او را رها کرده و از یاریش دست برداشته است.113

بدون شک وقتی به مختار گزارش رسید که مصعب بن زبیر، به تحریک برخی کوفیان، برای حمله به کوفه آماده می شود، از ابراهیم درخواستِ یاری و مساعدت نمود. او به روشنی می دانست که جایگاهش، در برابر هم پیمانیِ کوفیان با مصعب، بدون حمایت ابراهیم، به مخاطره خواهد افتاد. آنچه وی از آن ترس داشت رخ داد؛ زیرا نیروهایش در پیکار مذار،114 در برابر نیروهای مصعب بن زبیر، شکست خوردند و احمر بن شمیط، فرمانده ی مشهور مختار، در این جنگ کشته شد. علی رغم نامه نگاری مختار برای ابراهیم و یاری خواستن از او، تا وی را از شکست حتمی نجات دهد، ابراهیم سکوت اختیار کرد و هیچ واکنشی نشان نداد و مختار را در حالی که مرگ او به دست مصعب حتمی بود، به حال خود واگذاشت. ابن اعثم سخن صریحی را از زبان مختار آورده که چشم به کمک ابراهیم دوخته، می گوید:

عجب مصیبتی است امروز، ای کاش ابراهیم در کنارم بود؛ اما او مرا رها کرد و من چاره ای جز تن دادن به مرگ ندارم.115

طبری اشاره دارد که برخی یاران مختار وقتی متوجه سستی ابراهیم در حمایت از او شدند، وی را رها کرده و به مختار پیوستند؛ افزون بر این، آنان در جنگ با سپاه مصعب نیز شرکت جستند.116

پس از کشته شدن مختار در کوفه، تمام عراق و توابع آن زیر سیطره ی زبیریان در آمد. در این هنگام، مصعب لازم دید که به ابراهیم نامه بنویسد و او را به سوی خود جذب کند. بنا بر روایت ابن اعثم، مصعب ابتدا به پسر مالک اشتر، نامه نوشت. او متن نامه را آورده که در آن از کشته شدن مختار یاد کرده و ابراهیم را، ضمن دادن امان، به بیعت با خویش دعوت می کند. در صورت پاسخ مثبت به دعوت مصعب، سرزمین جزیره و آنچه از سرزمین مغرب، که با شمشیر بر آن دست یافته است، تا زمانی که آل زبیر حکومت دارند، در اختیار ابراهیم باشد.117 بلاذری نیز روایت کرده است که مصعب بن زبیر با ابراهیم مکاتبه کرد. روایت طبری و بلاذری با آنچه ابن اعثم نقل کرده، تفاوتی در مضمون ندارد، گر چه در برخی الفاظ با هم مختلف اند.118 دینوری روایتی مخالف با آنچه مورخانِ یاد شده گزارش کرده اند، آورده است؛ او می نویسد:

این ابراهیم بود که پس از اطمینان از شکست و کشته شدن مختار، به مصعب نامه نوشت و از او امان خواست.119

به نظر ما، روایت دینوری پذیرفتنی نیست؛ زیرا ابراهیم مجبور به نوشتن نامه به مصعب و درخواست امان از وی نبود، چون در موضع ضعیفی قرار نداشت و عبدالملک بن مروان، خلیفه ی اموی، دوست داشت فرماندهی هم چون ابراهیم را به سوی خود جلب کند. او تلاش خود را به کار گرفت، اما در برابر اصول گرایی ابراهیم شکست خورد.

از سوی دیگر درمی یابیم که عبدالملک دنبال فرصت بود تا اوضاع عراق با کشته شدن مختار، آشفته و بحرانی گردد. از این رو به ابراهیم، نامه نوشت. متن نامه ی او چنان که مورخان نخستین آورده اند، در سبکِ نگارش، از آغاز تا پایان همانند نامه ی مصعب بن زبیر است. خلیفه ی اموی بر شایستگی آل مروان در حکومت، تأکید دارد و پسر مالک اشتر را به فرمان برداری از خود دعوت می کند. او پیشاپیش ابراهیم را تطمیع کرده که در صورت پذیرش، عبدالملک تمام سرزمین مشرق و هر جا که او بر آن سلطه دارد، تا زمانی که آل مروان حکومت دارند، در اختیار ابراهیم باشد.120

ابراهیم نظر یاران و سربازان خویش را، در برابر این تحولات، جویا شد؛ زیرا این مسأله شخصی نبود، بلکه برای همه ی آنها اهمیّت داشت. او نامه ی مصعب و عبدالملک و پیشنهادهای آنان را به یارانش نشان داد. اطرافیان او بر یک رأی هم داستان نبودند؛ گروهی پیشنهاد پیوستن به عبدالملک را داشتند و گروهی، خواستار پیوستن به مصعب بودند.121 ابراهیم توانست موضع قاطع خویش را با اعلان نظرِ روشن، نشان دهد. او تصمیم گرفت که به مصعب بن زبیر بپیوندد، با این استدلال که شهر و عشیره اش در عراقند و تمام زندگی او در آنجا سپری شده و نمی تواند به آسانی تمام این ارزش ها را فراموش کرده، به عنوان پیشتیبانِ عبدالملک بن مروان، به او بپیوندد. از سوی دیگر، پیوستن به شامیان را جایز نمی دانست، چون در پیکار خازر آنان را آزرده و بر جان خود امنیت نداشت.122 شاید پاسخ او به یارانش، دیدگاه وی را در این موضوع، روشن سازد. او خطاب به آنها گفت: قبیله ای در شام نیست مگر این که من با آن درگیر شده و مردانشان را در جنگ با عبیدالله بن زیاد کشته ام. بنابراین با کسی که سرزمینی به جز سرزمین من و طایفه ای به جز طایفه ی من برگزیند، همراه نخواهم بود و پیوستن به عراق را بیش تر دوست داشته و با آن خو گرفته ام.123 از این نقطه نظر، ابراهیم پسر اشتر، طرفی را برگزید که با مواضع پیشین او متناقض نبوده و او را در کشمکش، با اصول و سیره ی قبلی قرار ندهد. از این رو، به کوفه رفت و با مصعب بن زبیر بیعت کرد. مصعب او را نزدیک خود نشاند و به او خلعت بخشید و دستور داد هدایای نفیسی به او بدهند و وی را به منزلش روانه کرد. مصعب، گزارش این مسأله را به برادرش عبدالله بن زبیر نوشت، او بسیار خوشحال گردید.124

با پیوستن ابراهیم به مصعب، قدرت زبیریان در عراق افزایش یافت و دولت عربی به صورت زیر تقسیم گردید: موصل، جزیره، عراق، حجاز، یمن، ارمینیه و آذربایجان در قلمرو ابن زبیر، و شام، مصر و مغرب نیز در تصرف عبدالملک بن مروان قرار گرفت.125

ابراهیم جزء نزدیکان و افراد برجسته ی مصعب بن زبیر و از کسانی بود که در اداره ی عراق به او اعتماد می شد. منابع نخستین ما می گویند: هنگامی که مصعب بن زبیر درگیر خاموش کردن فتنه ی زبیریان و مروانیان در بصره بود، ابراهیم را والی کوفه قرار داد.126 هم چنین کوفیان در امور مهم، ابراهیم را به عنوان واسطه ی نزد مصعب، برمی گزیدند؛ چنان که مسأله ی زندانی شدن عبیدالله بن حرّ، اتفاق افتاد و مصعب پس از آن که نقطه نظر ابراهیم را فهمید، با درخواست وی موافقت کرد.127

در این که آیا ابراهیم پس از بیعت با مصعب، والی موصل باقی ماند یا نه؟ خبر دقیقی وجود ندارد و گزارش های تاریخی در این باره، اختلاف دارند. بنابر روایت بلاذری، مصعب، ابراهیم را از ولایت موصل عزل و مهلب بن ابی صفره را جانشین او کرد. بنابر روایت دیگری مصعب، ابراهیم را بر ولایت موصل گماشت و مهلب را که با وضعیت خوارج آشناتر بود، به جنگ آنان فرستاد.128 این در حالی است که طبری می نویسد:

هنگامی که عبدالملک بن مروان در سال 71 هجری راهی پیکار با مصعب شد، پسر اشتر، والی موصل و جزیره بود.

این نشان می دهد که ابراهیم به موصل بازگشته و به عنوان والی آن منطقه، ابقاء شده است.129

وضعیت دولتِ عربی که به دو منطقه ی مستقل تجزیه شده بود، برای شخص دوراندیشی مثل عبدالملک بن مروان، خوشایند نبود. تمام منابعِ متقدم و متأخر اتفاق نظر دارند که عبدالملک همه ی یاران و افراد مورد اعتماد خویش را گرد آورد و نظر آنها را درباره ی این وضعیت دولت عربی، جویا شد. همه عزمِ خود را جزم کردند که مسأله را به صورت نظامی پایان دهند؛ چه به سود امویان باشد و چه به سود زبیریان. از این رو، عبدالملک سپاه نیرومندی را تدارک دید و به عراق یورش برد تا ابتدا به مصعب بن زبیر حمله کند و سپس در مکّه به برادرش عبدالله.130 این تدابیر از چشم و گوش مصعب، پنهان نبود. از این رو، بار دیگر برای رویارویی با عبدالملک آماده گشت و از کوفه بیرون رفت و در ده فرسخی آن اردو زد تا مردم در آنجا به او بپیوندند و عبدالملک را شکست دهند.131

در این جا مسأله ای پدید می آید که افرادِ پیش از مصعب بن زبیر نیز با آن مواجه بودند و آن سستی عراقیان و شانه خالی کردن آنها از جنگ بود. مورخان نخستین، علل مستقیم و توجیه های لازم این کناره گیری را به ما ارائه نداده و فقط به اشاره های پراکنده ای بسنده می کنند. در عین حال، بر پژوهنده است که این اشارات پراکنده را گرد آورد به اندیشه ی روشنی دست یابد. شایان توجه است که یکی از علّت های اصلی، که مورخان بر آن تأکید دارند، روشی است که عبدالملک اموی به کار گرفت تا با تطمیع افراد و خریدن آنها و وعده ی مال و منصب، شخصیت ها را به خود جذب کند. البته علّت های فرعی هم وجود داشت: از جمله خستگی مردم عراق از جنگ، و وضعیت بحران زده ی سیاسی ای که شهر آنها را فرا گرفته بود، و آنان خواهان عافیت و ثبات جامعه بودند. افزون بر این، مردم عراق از سیاست خونین مصعب بن زبیر در برابر یارانِ مختار و فتنه ی زبیریان و مروانیان در بصره، ناخشنود بودند. آنان همگی به این نتیجه رسیدند که مصعب را در برابر سرنوشت قطعی اش به حال خود رها کنند؛ به جز ابراهیم که به او وفادار ماند و قربانی دیدگاه تنگ نظرانه ی او گردید. البته شایان ذکر است که یکی از یاران مختار هم در کشتن مصعب، مشارکت جست در حالی که شعار می داد: یا لثارات المختار،132 که نشان می دهد کُنده ی سوزان انتقام، خاموش نشده و مصعب بدون توجیه لازم برای خود، دشمنانی آفریده بود.

در هر حال، عبدالملک همان سیاستِ معاویه را پیش گرفت و با اشراف عراق، به ویژه اشراف کوفه، مکاتبه کرد و به آنها وعده ی ریاست و ثروت داد. در صدر کسانی که به آنها نامه نوشت، ابراهیم پسر اشتر بود. او پس از دریافت نامه، آن را نزد مصعب برد و او نامه را گشود. عبدالملک، خطاب به ابراهیم چنین نوشته بود:

من می دانم که تو از ترس سرزنش دیگران، فرمان برداری از من را رها کرده ای؛ خود و افراد تحت فرمانت به سوی من بیا که منطقه ی فرات و آنچه با آب آن سیراب می شود، در اختیار توست. والسلام.133

پژوهنده ی تحولاتِ سال 72 هجری، در برابر غفلت و بی توجهی مصعب بن زبیر، نسبت به آنچه برای علی بن ابی طالب علیه السلام و فرزندانش و مختار ثقفی با مردم عراق، به ویژه کوفیان رخ داد، شگفت زده می شود. مصعب در دو مورد سهل انگاری کرد؛ یکی در مواجهه با نامه ی عبدالملک به اشراف کوفه و دیگری اعزام مهلب بن ابی صفره به جنگ با خوارج ازارقه، در حالی که پیشنهاد مهلب این بود که کنار او بماند و نیروهای وی را در نبردِ با عبدالملک، تقویت کند.134 مصعب مأموریت ضربه زدن به عبدالملک را نادیده گرفت، در حالی که می توانست کسانی را که عبدالملک به آنها نامه نوشته بود، گردن بزند یا حدأقل آنها را تا روشن شدن موضعشان زندانی کند. اما مصعب، پیشنهاد ابراهیم را رها کرد و اشراف کوفه را به حال خود واگذاشت تا هر چه می خواستند، انجام دهند. ابراهیم در برابر خیره سری مصعب، از وی خواست در هنگام نبرد، اشراف کوفه را به یاری او اعزام نکند.135

عبدالملک با سپاه پرشمار خویش در مسکن اردو زد. اشراف کوفه نیز از تاریکی شب استفاده کرده و به اردوگاه او پیوستند و علاوه بر نیروی موجودِ سپاه شام، به شمار آن بر ضدّ مصعب افزودند. مصعب پس از، از دست دادن فرصت، به ابلهانه بودن نظر خود پی برد. از سوی دیگر تیره ی ربیعه نیز موضع بی طرفانه ی خود را کنار نهاده و با عبدالملک همراه شدند؛ در نتیجه مصعب نومید گردید.136 دو سپاه در حالی با هم روبه رو شدند، که ابراهیم در خطّ مقدم سپاه مصعب، قرار داشت؛ او به گونه ای جنگید که تاکنون کسی مانند آن را ندیده بود.137 پسر اشتر با مقاومتی که از خود نشان داد توانست، سپاه شام را به عقب براند. نبرد وی نزدیک بود که ماجرا را به سود سپاه عراق خاتمه دهد؛ اما مصعب، عتّاب بن ورقاء را که به عبدالملک نامه نوشته بود، به یاری ابراهیم فرستاد و او با فریب و نیرنگ، ابراهیم را تنها در میان میدان رها کرد. در نتیجه جنگ جویان اموی دور او حلقه زدند و سرش را از بدن جدا نمودند و آن را نزد عبدالملک فرستادند. او این را نخستین نشانه ی پیروزی به شمار آورد. مصعب به همراه پسرش عیسی و شمار اندکی از یارانش تنها ماندند. او از فرماندهان کوفی مانند: قطن بن عبدالله حارثی، حجار بن ابجر و محمد بن عبدالرحمن بن سعید خواست که برای نبرد با شامیان پیش روی کنند، امّا آنها حرکتی نکردند. خیانت آنان نسبت به مصعب و درستی رأی ابراهیم آشکار گردید. در این هنگام بود که مصعب می گفت: کجاست ابراهیم! امروز دیگر او در کنار من نیست.138 او در این جنگ به استقبال مرگ رفت و امان نامه ی عبدالملک به او و پسرش را نپذیرفت. مصعب جنگید تا کشته شد و سر او را برای عبدالملک بردند، خلیفه ای که توانست عراق و توابع آن را ضمیمه ی دولت خویش سازد.

مورخان درباره ی تاریخ کشته شدن ابراهیم در دیر جاثلیق اختلاف دارند. در حالی که طبری سال 71 هجری را زمانِ کشته شدن او دانسته،139 ابن عساکر، ابن سعد، مسعودی، دینوری و دائرة المعارف اسلامی، سال 72 هجری را نوشته اند.140 این تاریخ به نظر ما منطقی تر می آید؛ زیرا با حوادث بعدی، به ویژه با روند محاصره ی عبدالله بن زبیر و کشته شدن او سازگارتر است.

پی نوشت ها:

1. دانش آموخته ی حوزه علمیه قم و دانشجوی دکتری تاریخ اسلام.

2. این نوشتار ترجمه ی مقاله ای است با عنوان «دور ابراهیم بن مالک الاشتر النخعی فی احداث العراق السیاسیة آبان الحکم الاموی، 66 72 هجری» تألیف دکتر خلیل شاکر حسین که در نشریه ی المؤرخ العربی، شماره ی 27، سال 1406 هجری سال دوازدهم، در بغداد منتشر شده است.

3. دائرة المعارف الاسلامیة، ماده ی ابراهیم، ص 1011 به زبان فرانسوی؛ عبدالامیر دیکسون، بررسی سیاسی خلافت اموی، ص 170؛ محمد بن جریر طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج 5، ص 49 به بعد.

4. در منابع نخستین به حضور ابراهیم در پیکار صفین و گرفتن پرچم به دستور پدرش مالک، تصریح شده است. نصر بن مزاحم منقری، پیکار صفین، ص 603. (مترجم)

5. نباید میان ابراهیم نخعی، پسر مالک اشتر با ابراهیم نخعی، محدّث مشهوری که در خدمت آل مروان بود و نام پدرش یزید بن اسود است، به سبب تشابه اسمی خلط نمود. درباره ی ابراهیم نخعیِ محدّث، ر. ک: ابن قتیبه، المعارف، ص 463؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج 6، ص 279. (مترجم).

6. ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج 4، ص 57.

7. یاقوت حموی، معجم البلدان، ج 2، ص 337. یاقوت حموی می نویسد: خازر، نهر میان اربل و موصل را گویند و آن جایی است که در زمان مختار، بین عبیداللّه بن زیاد و ابراهیم بن مالک اشتر نخعی نبردی درگرفت و عبیداللّه فاسق در سال 66 هجری کشته شد. (مترجم)

8. ابن اعثم کوفی، کتاب الفتوح، ج 6، ص 175؛ ابن عبدربه اندلسی، عقد الفرید، ج4،ص377.

9. طبری، همان، ج 6، ص 16؛ ابن اعثم، همان، ج 6، ص 96؛ بلاذری، انساب الاشراف، ج 6، ص 385؛ ابن اثیر، همان، ج 4، ص 55.

10. طبری، همان، ج 6، ص 15؛ ابن اعثم، همان؛ بلاذری، همان.

11. طبری، همان، ص 16؛ ابن اعثم، همان، ص 96 97؛ بلاذری، همان، ص 386.

12. طبری، همان؛ بلاذری، همان؛ ابن اعثم، همان؛ ابن اثیر، همان، ص 58.

13. طبری، همان، ص 17؛ بلاذری، همان، ص 386؛ ابن اثیر، همان. گفتنی است که در نامه ی قبلی محمد حنفیه وصف مهدی نبود و همین امر موجب شد که ابراهیم در اصالت نامه ی دوم تردید کند. (مترجم)

14. طبری، همان؛ ابن اثیر، همان.

15. طبری، همان؛ ابن اثیر، همان.

16. طبری، همان؛ بلاذری، همان، ص 386؛ ابن اثیر، همان.

17. ابن اثیر، همان.

18. ابوحنفیه دینوری، الاخبار الطوال، ص 427.

19. همان.

20. ابن اعثم، همان، ص 98.

21. همان.

22. طبری، همان، ص 17؛ ابن اثیر، همان، ص 216.

23. طبری، همان.

24. ابوالعباس المبرد، الکامل فی اللغة و الادب، ج 3، ص 90.

25. عبدالامیر دیکسون، همان، ص 75.

26. یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج 2، ص 258؛ طبری، همان، ص 14.

27. طبری، همان، ص 18؛ ابن اعثم، همان، ص 98؛ بلاذری، همان، ص 386؛ ابن اثیر، همان، ص 58.

28. طبری، همان، ص 19؛ ابن اعثم، همان، ص 99؛ بلاذری، همان، ص 386؛ ابن اثیر، همان، ص 58.

29. ابن اعثم، همان، ص 100؛ طبری، همان، ص 18 19؛ بلاذری، همان، ص 389؛ ابن اثیر، همان، ص 58 59.

30. سبیع، محلّه ای است که حجّاج بن یوسف ثقفی در آن جا سکنی گزید. معجم البلدان، ج 3، ص 187.

31. طبری، همان، ج 6، ص 18. در کتاب طبری به جای بنشر، کلمه ی بشر آمده است؛ به نظر می رسد بشر درست است و بنشر در متن مقاله، اشتباه تایپی است. (مترجم)

32. طبری، همان، ص 19؛ ابن اعثم، همان، ص 101؛ بلاذری، همان، ص 389 به بعد؛ ابن اثیر، همان، ص 57.

33. ابن اعثم، همان، ص 101؛ طبری، همان، ص 19؛ ابن اثیر، همان، 57، با تغییرات انداکی در عبارات وارده در نوشته ی ابن اثیر؛ بلاذری، همان، ص 389.

34. طبری، همان، ص 20؛ ابن اعثم، همان، ص 102؛ بلاذری، همان، ص 389؛ ابن اثیر، همان، ص 57.

35. طبری، همان، ص 20؛ بلاذری، همان، ص 389؛ ابن اثیر، همان، ص 58.

36. طبری، همان، ص 20؛ بلاذری، همان، ص 389.

37. ابن اعثم، همان، ص 101.

38. دینوری، همان، ص 427.

39. طبری، همان، ص 20؛ بلاذری، همان، ص 390؛ ابن اثیر، همان، ص 58.

40. ابن اعثم، همان، ص 102.

41. همان؛ طبری، همان، ص 20؛ بلاذری، همان، ص 390؛ ابن اثیر، همان، ص 58.

42. عبدالامیر دیکسون، همان، ص 73.

43. طبری، همان، ص 21؛ ابن اعثم، همان، ص 103؛ بلاذری، همان، ص 390؛ ابن اثیر، همان، ص 58.

44. طبری، همان، ص 21؛ ابن اثیر، همان، ص 58.

45. طبری، همان، ص 21 و 22؛ ابن اعثم، همان، ص 103؛ بلاذری، همان، ص 391؛ ابن اثیر، همان، ص 58 و 59.

46. طبری، همان، ص 22؛ ابن اعثم، همان، ص 104؛ ابن اثیر، همان، ص 59.

47. همان.

48. ابن اعثم، همان، ص 104.

49. طبری، همان، ص 22؛ ابن اثیر، همان، ص 59؛ ابن اعثم، همان، ص 105.

50. ابن اعثم، همان، ص 105؛ طبری، همان، ص 23. با اندکی تفاوت در شمار نیروهای والی کوفه.

51. طبری، همان، ص 22 و 23؛ بلاذری، همان، ص 391 و 392.

52. چون بخش زیادی از نیروهای مختار را موالی ایرانی تازه مسلمان، تشکیل می دادند؛ واژه ی دیلم، کنایه از کافر دانستن آنها دارد تا احساسات عرب ها را بر ضدّ آنان برانگیزند. (مترجم)

53. طبری، همان، ص 24؛ ابن اعثم، همان، ص 107.

54. طبری، همان، ص 26 و 27؛ ابن اعثم، همان، ص 107.

55. برای آگاهی از جزییات دقیق این واقعه، ر. ک: ابن اعثم، همان، 110 و 111؛ ابن اثیر، همان، ص 63 به بعد.

56. طبری، همان، ص 29 32؛ دینوری، همان، ص 429؛ ابن اعثم، همان، ص 112؛ ابن اثیر، همان، ص 68.

57. ابن اعثم، همان، ص 116؛ بلاذری، همان، ص 393؛ ابن اثیر، همان، ص 70.

58. طبری، همان، ص 34؛ ابن اعثم، همان، ص 139؛ بلاذری، همان، ص 395؛ دینوری، همان، ص 429.

59. طبری، همان، ص 38 40؛ ابن اعثم، همان، ص 139 143؛ بلاذری، همان، ص 395؛ ابن اثیر، همان، ص 72.

60. طبری، همان، ص 40 و 41.

61. ابن اعثم، همان، ص 148؛ بلاذری، همان، ص 396.

62. دینوری، اسامی قبایل شورشی را آورده است. دینوری، همان، ص 437 و 438. (مترجم)

63. ابن اعثم، همان، ص 149؛ طبری، همان، ص 46؛ ابن اثیر، همان، ص 75.

64. طبری، همان، ص 47؛ ابن اعثم، همان، ص 149؛ بلاذری، همان، ص 397؛ ابن اثیر، همان، ص 75.

65. همان.

66. جزییات این واقعه در کتاب طبری، ص 48 به بعد موجود می باشد. ابن اعثم، همان، ص 150؛ بلاذری، همان، ص 397؛ ابن اثیر، همان، ص 74 به بعد.

67. ابن اثیر، همان، ص 82.

68. طبری، همان، ج 6، ص 81؛ ابن اعثم، همان، ج 6، ص 159؛ بلاذری، همان، ج 6، ص 423؛ ابن اثیر، همان، ج 4، ص 82.

69. طبری، همان، ص 86؛ ابن اعثم، همان، ص 173؛ دینوری، همان، ص 432 و 433؛ مسعودی، مروج الذهب و معادن الجوهر، ج 3، ص 97؛ ابن خیاط، همان، ص 164؛ بلاذری، همان، ص 423.

70. طبری، همان، ص 86؛ ابن اعثم، همان، ص 173؛ ابن اثیر، همان، ص 87؛ دینوری، همان، ص 433.

71. مسعودی، همان، ج 3، ص 97. مسعودی در کتاب دیگری منطقه ی درگیری را زاب، در سرزمین موصل، گزارش کرده است. مسعودی، التنبیه و الاشراف، ص 270. (مترجم)

72. گویا خلطی صورت نگرفته است؛ زیرا یاقوت در معرفی منطقه ی خازر می نویسد: و هو نهر بین اربل و الموصل ثمّ بین الزاب الاعلی و الموصل. یاقوت حموی، معجم البلدان، ج 2، ص 337. بنابراین هر کدام از خازر یا زاب را نام ببریم محل وقوع جنگ به شمار می روند. (مترجم)

73. مقدسی، البدء و التاریخ، ج 2، ص 22. گفتنی است که در دائرة المعارف الاسلامیه، ص 1012 در ماده ی ابراهیم، وقوع جنگ را در خازر ذکر می کند؛ امّا سپس دچار اشتباه بزرگی شده و می نویسد: بالقرب من المدائن بدون تعیین این که کدام مدائن مراد است.

74. یاقوت حموی، همان، ج 2، ص 337.

75. طبری، همان، ص 86؛ ابن اعثم، همان، ص 173؛ بلاذری، همان، ص 421؛ ابن اثیر، همان، ص 101 و 102.

76. طبری، همان، ص 86؛ ابن اعثم، همان، ص 174؛ دینوری، همان، ص 432؛ ابن اثیر، همان، ص 261.

77. دینوری، همان، ص 432.

78. دینوری می نویسد: عمیر بن حباب به ابراهیم گفت: هنگامی که وارد اردوگاه تو شدم غم مرا فرا گرفت؛ زیرا تا خود را به تو رساندم هیچ کسی را ندیدم که به زبان عربی سخن بگوید (همه ایرانی بودند) دینوری، همان، ص 432. (مترجم)

79. طبری، همان، ص 86.

80. ابن اعثم، همان، ص 175.

81. مرج راهط منطقه ای نزدیک دمشق است که در سال 64 یا 65 هجری، جنگی میان قیسیان و یمانیان اتفاق افتاد. در این جنگ، ضحاک بن قیس فهری که مخالف مروانیان بود، کشته شد و مروان به قدرت رسید. در این باره ر. ک: معجم البلدان، ج 3، ص 21؛ محمد سهیل طقّوش، دولت امویان، ص 72 و 73. (مترجم)

82. دینوری، همان، ص 431 و 433.

83. طبری، همان، ص 87؛ ابن اعثم، همان، 175؛ بلاذری، همان، ص 424؛ ابن اثیر، همان، ص 102.

84. همان.

85. شمار سپاه شام 60000 یا 80000 نفر، در برابر سپاه 12000 نفری یا اندکی بیش تر سپاه کوفه، تخمین زده شده است. همان.

86. همان.

87. ابن اعثم، همان، ص 178.

88. طبری، همان، ص 90؛ دینوری، همان، ص 295؛ بلاذری، همان، ص 424.

89. سید محسن امین عاملی، أصدق الاخبار فی الأخذ بالثأر، ص 109.

90. ابن اعثم، همان، ص 181؛ طبری، همان، ص 90؛ دینوری، همان، ص 433؛ مقدسی، همان، ص 21؛ بلاذری، همان، ص 424؛ دائرة المعارف الاسلامیة، ص 1011.

91. همان؛ یعقوبی، همان، ص 259.

92. بلاذری، همان، ص 425.

93. طبری، همان، ص 90؛ ابن اعثم، همان، ص 181؛ ابن اثیر، همان، ص 105.

94. دینوری، همان، ص 432 و 433. دینوری افزون بر نقش انتقام جویانه ی عمیر، بر انتصاب او از سوی ابراهیم، بر ولایت کفرتوثا تصریح کرده است. دینوری، همان، ص 434. (مترجم)

95. مسعودی، مروج الذهب و معادن الجوهر، ج 3، ص 98.

96. مقدسی، همان، ج 2، ص 21.

97. به روایت دینوری، شمر جزء کسانی بود که از ترس مختار فراری بودند و پس از پیکار خازر، به دست احمر بن شمیط دستگیر و کشته شد و سر او را برای مختار و به دستور وی برای محمد بن حنفیه به مدینه فرستادند. دینوری، همان، ص 438 و 444 445. طبری کشته شدن شمر را پیش از پیکار خازر، نقل کرده است. طبری، همان، ج 6، ص 53. (مترجم)

98. آب از ماه های تقویم اسکندرانی، منسوب به اسکندر مقدونی است که به آن «تقویم سریانی» و «تقویم سلوکی» نیز گفته اند. این تقویم در برخی کشورهای خاورمیانه از جمله در ترکیه و سوریه، تقویم رسمی و ملی به شمار می آید. دوازده ماه این تقویم، بنابر شعری که در نصاب الصبیان آمده است؛ عبارت اند از:

ابوالفضل نبئی، گاهشماری در تاریخ، ص 63 66. (مترجم)

99. خلیفة بن خیاط، همان، ص 164.

100. ابن اعثم، همان، ص 182؛ دینوری، همان، ص 434؛ یعقوبی، همان، ج 2، ص 259.

101. دینوری، همان، ص 434.

102. طبری، همان، ج 6، ص 85. گفتنی است، طبری پس از نقل چند روایت درباره ی کرسی، که برخی مدعی بودند کرسی ای است که علی علیه السلام در مسجد کوفه بر آن می نشست و میان مردم داوری می کرد، در پایان می نویسد: این ادّعاها، کار عبداللّه بن عوف بود که به مختار نسبت می داد؛ امّا مختار از او بی زاری می جست. (مترجم)

103. بلاذری، همان، ص 416 به بعد؛ طبری، همان، ص 82 85؛ ابن اثیر، همان، ص 97 98.

104. بسیاری از علمای شیعه، این اتهامات را ساخته ی دشمنان مختار از زبیریان و امویان که از او ضربه خوردند دانسته اند، که پس از مرگش به وی نسبت داده اند. محققان معاصر بر این باورند که فرقه ی کیسانیه نیز پس از وفات مختار پدید آمده است. در این باره ر.ک: سیدابوالقاسم خوئی، معجم رجال الحدیث، ج 19، ص 105 110؛ علامه امینی، الغدیر، ج 2، ص 343؛ آقا بزرگ تهرانی، الذریعه، ج 12، ص 135. برای آگاهی بیش تر درباره ی مختار ر.ک: سید ابوفاضل رضوی اردکانی، ماهیت قیام مختار بن ابی عبید ثقفی، ص 109 159؛ سید جعفر شهیدی، تاریخ تحلیلی اسلام، ص 93 95. (مترجم)

105. هاجسن، یکی از مستشرقان، معتقد است بیش تر این ادعاها پس از مرگ مختار به او نسبت داده شده است. رسول جعفریان، تاریخ خلفا، ص 531 و 532 به نقل از Hadgson, How did the early shia Become sectarian, P.3.(مترجم)

106. مقدسی، همان، ص 22؛ بلاذری، همان ،ص 425؛ ابن قتیبه، المعارف، ص 401.

107. پیکار سبیع، درگیری مختار با شورشیان کوفه است که با همکاری ابراهیم پسر اشتر سرکوب شد. طبری، همان، ج 6، ص 45 50؛ یاقوت حموی، همان، ج 2، ص 99. (مترجم)

108. طبری، همان، ص 85؛ بلاذری، همان، ص 399 و 420.

109. عبدالامیر دیکسون، همان ،ص 54 به بعد.

110. فاروق عمر فوزی، التاریخ الاسلامی و فکر القرن العشرین، فصل مربوط به حرکت مختار.

111. ابن اعثم، همان، ص 185.

112. دائرة المعارف الاسلامیة، ماده ی ابراهیم، ص 1012. (فرانسوی)

113. ابن اعثم، همان، ص 187.

114. یاقوت حموی، همان، ج 5، ص 88 . مذار، منطقه ای است در میسان که بین واسط و بصره قرار دارد و درگیری مصعب بن زبیر، که منجر به کشته شدن احمر بن شمیط شد، در این مکان رخ داد. (مترجم)

115. ابن اعثم، همان، ص 190.

116. طبری، همان، ص 95.

117. طبری، همان، ص 111.

118. بلاذری، همان، ص 341؛ ابن اعثم، همان، ص 190.

119. دینوری، همان، ص 450.

120. ابن اعثم، همان، ص 201؛ طبری، همان، ص 111.

121. طبری، همان، ص 111.

122. همان، ص 112.

123. ابن اعثم، همان، ص 201.

124. همان، ص 202.

125. همان.

126. همان، ص 256.

127. همان، ص 220.

128. بلاذری، همان، ص 332.

129. طبری، همان، ص 114.

130. ابن اعثم، همان، ص 263.

131. همان.

132. طبری، همان، ج 6، ص 159؛ زبیر بن بکار، الأخبار الموفقیات، ص 531؛ ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج 4، ص 145.

133. زبیر بن بکار، همان، ص 528.

134. ابن اثیر، همان، ص 104 107.

135. زبیر بن بکار، همان، ص 528 و 529.

136. همان، ص 528 530؛ مسعودی، همان، ص 106.

137. ابن اعثم، همان، ص 265.

138. زبیر بن بکار، همان، ص 529؛ طبری، همان، ج 6، ص 158.

139. طبری، همان.

140. ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج 58، ص 241.

منابع:

آقا بزرگ تهرانی، محمد محسن، الذریعه الی تصانیف الشیعه (بیروت، دار الاضواء، 1403 ق)

ابن اثیر جزری، عزالدین، الکامل فی التاریخ، تصحیح محمد یوسف دقاقه (بیروت، دارالکتب العلمیه، 1415 ق/1995م).

ابن اعثم کوفی، احمد، کتاب الفتوح (بیروت، دار الندوة الجدیدة، بی تا).

ابن بکار، زبیر، الاخبار الموفقیات، تحقیق سامی مکی العانی (قم، منشورات الشریف الرضی، 1416 ق/ 1374 ش).

ابن خیاط، خلیفه، تاریخ خلیفة بن خیاط، تحقیق مصطفی نجیب فوّاز و حکمت کشلی فوّاز (بیروت، دار الکتب العلمیة، 1415 ق/1995م).

ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، تحقیق محمد عبدالقادر عطا (بیروت، دارالکتب العلمیة، 1410ق/1990م)

ابن عبدربه اندلسی، احمد بن محمد، العقد الفرید، تحقیق علی شیری (بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1409ق/1989م).

ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، تحقیق علی شیری (بیروت، دارالفکر، 1415ق).

ابن قتیبه، عبداللّه بن مسلم، المعارف، تحقیق ثروت عکاشه (قم، منشورات الشریف الرضی، 1415ق/1373ش)

امین عاملی، سید محسن، أصدق الاخبار فی الأخذ بالثأر (بیروت، دارالعالم الاسلامی، 1401ق/1981م).

امینی، عبدالحسین احمد، الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب (بیروت، دارالکتاب العربی، 1379ق).

بلاذری احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق سهیل زکّار و ریاض زرکلی (بیروت، دارالفکر، 1417ق/1996م)

جعفریان، رسول، تاریخ خلفاء، (قم، انتشارات دلیل، 1380).

حموی، یاقوت بن عبداللّه ، معجم البلدان (بیروت، دار صادر، بی تا).

خوئی، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، (بی جا، بی نا، 1413 ق).

دیکسون، عبدالأمیر، بررسی سیاسی خلافت اموی، ترجمه ی گیتی شکری (تهران، انتشارات طهوری، 1381).

دینوری، ابو حنیفه احمد بن داود، الاخبار الطوال، تحقیق عصام محمد الحاجّ علی (بیروت، دارالکتب العلمیة، 1421ق/2001م).

ذهبی، شمس الدین، سیر اعلام النبلا، تحقیق شعیب ارناؤوط و مأمون صاغرجی (بیروت، مؤسسة الرساله، 1413 ق).

رضوی اردکانی، سید ابوفاضل، ماهیت قیام مختار بن ابی عبید ثقفی (قم، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، 1378).

شهیدی، سید جعفر، تاریخ تحلیلی اسلام (تهران، مرکز نشر دانشگاهی، 1375).

طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم (بیروت، دار التراث، بی تا).

طقّوش، محمد سهیل، دولت امویان، ترجمه ی حجت اللّه جودکی (قم، پژوهشکده ی حوزه و دانشگاه، 1380).

طوسی، محمد حسن، اختیار معرفة الرجال، تحقیق میرداماد و دیگران (قم، مؤسسة آل البیت علیهم السلام ، 1404 ق).

فوزی، فاروق عمر، التاریخ الاسلامی و فکر القرن العشرین (بیروت، بی نا، 1980 م)

مبرد، ابوالعباس محمد بن یزید، الکامل فی اللغة و الادب، تحقیق عبدالحمید هنداوی (بیروت، دارالکتب العلمیة، 1419ق/1999م).

مسعودی، علی بن الحسین، التنبیه و الاشراف، تصحیح عبداللّه اسماعیل الصاوی (قم، موسسة نشر منابع الثقافة الاسلامیه، بی تا).

، مروج الذهب و معادن الجوهر، تحقیق محمد محیی الدین عبدالحمید (قاهره، 1384ق/1964م).

مقدسی، مطهر بن طاهر، البدء و التاریخ (بی جا، مکتبة الثقافة الدینیه، بی تا).

منقری، نصر بن مزاحم، پیکار صفین، تصحیح عبدالسلام هارون، ترجمه ی پرویز اتابکی (تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1375).

نبئی، ابوالفضل، گاهشماری در تاریخ (تهران، سمت، 1381).

یعقوبی، احمد بن واضح، تاریخ یعقوبی (بیروت، دار صادر، بی تا).