پیامبران الهی اولین مبلغان بودند «رسلا مبشرین و منذرین » حضرت نوح(ع) ،هود(ع)، صالح(ع)، لوط(ع) و . .. خود را مبلغ و اندرزگویی امین می دانستند.
سیوطی در کتاب «الاوائل » می نویسد: ابراهیم(ع) نخستین کسی است که بر منبرخطبه خوانده است.
جاحظ در کتاب «البیان و النبیین » می نویسد: «وکان شعیب اخطب الانبیاء.»:شعیب(ع) سخنورترین پیامبران بود.
پیامبر اسلام(ص) علاوه بر این که خود مبلغ سیار بود، برای نشر اسلام و تعلیم قرآن مبلغانی به اطراف و اکناف اعزام می کرد. ابن هشام در سیره خود اسامی برخی از مبلغان را، که در این راه به شهادت رسیده اند، آورده است.
پس از آن حضرت، امام علی(ع) که درباره سخنانش گفته اند: «دون کلام الخالق وفوق کلام المخلوق » این رسالت را بر عهده داشت و در فرصت های مناسب به روشنگری می پرداخت.
بعد از انبیا و اوصیا و اولیا، عالمان متعهد باید پیام خداوند سبحان را به مردم برسانند; زیرا آنها وارثان پیامبرند و رسالت پیام آوران الهی را به دوش می کشند.
در گذشته سطح وعظ و ارشاد، بسیار بالاتر از دوره های اخیر و معاصربوده است و واعظان همیشه از رجال بزرگ علمی بوده اند. در کتب تاریخ نام انبوهی از دانشوران واعظ ثبت شده است.
فقیه معروف شیعه نویسنده «من لایحضره الفقیه »، شیخ صدوق (ره) که بالغ بردویست کتاب داشته، در قم مجلس وعظ داشته است. شیخ عبدالجلیل رازی در کتاب نقض که آن را در حدود سال 556 تالیف کرده) در باره او می گوید: هم کتاب تصنیف می کرد هم وعظ می نمود و هم درس می گفت وصیت علم او تا ترکستان گسترده شده بود.
امالی صدوق حاوی 97 مجلس از مجالس وعظ اوست که ضمن آنها سخنان معصومان وفضایل خاندان نبوت بیان شده است.
شیخ مفید که اسلام، عالمی را به پایه و وزانت او کمتر دیده است نیز دارای مجموعه ای به نام «امالی » است.
«امالی » او حاوی چهل و دو مجلس است که در هفت سال برگزار شده است.
تاریخ بیان نخستین گفتار این کتاب اول ماه رمضان سال 404 ه.ق و زمان آخرین مجلس آن رمضان سال 411 ه.ق بوده است.
سید مرتضی دانشور دیگر شیعی، که در سال 426 درگذشت، کتابی دارد که به «امالی » سید مرتضی معروف است. این کتاب مجموعه گفتارهای او در مجالس وعظ است. شیخ طوسی(ره)، بنیانگذار حوزه کهنسال نجف که بیش از سیصد تن از بزرگان خاصه و عامه که همه در حد اجتهاد بوده و در درس او شرکت می جستند و دو کتاب ازکتب اربعه شیعه از آثار ارزنده و ماندگار اوست، نیز مجلس وعظ داشته و مجموعه گفتارش با عنوان «امالی شیخ طوسی » به یادگار مانده است.
دانشمند دیگر مرتضی ذوالفخرین قمی است. رازی در صفحه 51 کتاب «النقض »می نویسد: مجلس وعظی داشت و فضلای عالم از خطبه ها و کتابهایش سرمایه می گرفتند.
دیگر از واعظان قمی در قرن ششم، عزالدین یحیی بن محمد علوی نقیب می باشد.
ابن جوزی در کتاب «المنتظم فی اخبار الامم »، نام و شرح حال گروهی از واعظان سده های چهارم و پنجم را که همه از دانشوران مشهور بودند، ذکر کرده است.
آری در گذشته بیشتر دانشمندان به تبلیغ دین می پرداختند. اما دشمن، برای این که عالمان بزرگ را از منبر دور سازد، برنامه ریزی گسترده کرد و به تدریج درباور همه گنجانید که وعظ و خطابه دون شاءن فقیهان، مفسران و متکلمان است.
این اقدام کم و بیش در حوزه دیرپای نجف موثر واقع شد و بدین ترتیب میان مردم و دانشمندان دینی فاصله افتاد.
معمار انقلاب اسلامی امام راحل(ره) در این زمینه می فرماید:
«ممکن است دستهای ناپاکی با سمپاشیها و تبلیغات سوء برنامه های اخلاقی و اسلامی را بی اهمیت وانمود کرده، منبر رفتن برای پند و موعظه را مغایر با مقام علمی جلوه دهند ... امروز در بعضی از حوزه ها شاید منبر رفتن و موعظه کردن را ننگ بدانند! غافل از این که حضرت امیر(ع) منبری بودند و در منابر مردم را نصیحت فرموده و راهنمایی می کردند.
سایر ائمه(علیهم السلام ) نیز چنین بودند.» با توجه به اهمیت وعظ و خطابه ولزوم تبیین دیدگاه فقیهان گذشته درباره این موضوع بررسی «فهرست منتجب الدین »سودمند می نماید.
فهرست چه کتابی است!
«فهرست شیخ منتجب الدین » یکی از کتابهای مهم تراجم ورجال است که بین سالهای 572 592، به عنوان کامل کننده فهرست شیخ الطائفه محمد بن حسن بن علی طوسی، به رشته نگارش کشیده شد.
از آنجا که نویسنده دانشمند و پژوهشگرش، حافظ، ابوالحسن منتجب الدین علی ابن عبیدالله بن حسن بن حسین بن بابویه رازی، فردی موثق، پارسا و دقیق بود، کتابش شهرت خاص یافت و مورد توجه دانشمندان واقع شد.
منتجب الدین در کتاب گرانقدر خویش نام انبوهی از دانشوران را ثبت کرده،درباره هر یک به اختصار مطالب سودمندی نگاشته است. آنچه در این مقاله می خوانیدنام گروهی از فقیهان وارسته است که در کنار فتوا و تدریس، منبر می رفتند و مردم را اندرز می دادند.
البته پس از نام هر فقیه سخنور نوشته کوتاه منتجب الدین را نیز ترجمه کرده ایم تا شاهدی بر درستی گفتار ما باشد.
سید ثقه ابوالعباس عقیل بن حسین بن محمد بن علی بن اسحاق او فقیه ومحدث است کتابهای صلوه، مناسک حج و امالی از آثار اوست.
سید زاهد عزالدین بن عراقی حسینی: او دانشوری فاضل، فقیه و واعظ بود.
قاضی زین الدین ابوعلی عبدالجبار بن حسین بن عبدالجبار طوسی: این دانشور فقیهی نیکوکار است.
فقیه صالح ابوالحسن علی بن ابی سعد بن ابی الفرج خیاط: او دانشمندی پارساست که در شمار واعظان جای دارد. کتاب جامع الاخبار از آثار اوست.
سید نور الدین علی بن محمد حسینی خجندی ساکن ری: این بزرگوار فقیهی نیکوکار است و از واعظان شمرده می شود.
شیخ نجم الدین ابو القاسم علی بن حسین حاستی: او واعظی نیک کردار است که در فقه نیز تواناست.
سید ضیاء الدین ابو الرضا فضل الله بن حسین بن ابی الرضا عبید الله بن حسین بن علی حسین مرعشی: این سید دانشوری پارسا و فقیهی واعظ است.
شیخ ابو المظفر لیث بن سعد بن لیث اسدی او که در زنجان زندگی می کند، شاعری گرانقدر و فقیهی نیکوکار است.
کتاب الامالی فی مناقب اهل البیت (علیهم السلام ) از آثار اوست.
قاضی مجد الدین محمد بن علی بساریه: قاضی، واعظی نیک کردار است و در شمارفقیهان جای دارد.
شیخ جمال الدین محمد بن عبدالکریم: شیخ محمد فقیهی واعظ شمرده می شود.
شیخ فقیه مختار بن محمد بن مختار بن بابویه: او دانشوری پرهیزگار و واعظ است.
سید زین الساده ناصر بن داعی بن ناصر بن شرفشاه علوی حسنی شجری: سید ناصرفقیهی نیک رفتار و واعظ شمرده می شود.
سید ناصرالدین محمد بن حسین بن منتهی حسینی: سید محمد دانشوری پارسا و واعظ است و قاضی شهر شمرده می شود.
شیخ امام عماد الدین ابو جعفر محمد بن علی بن حمزه طوسی مشهدی: او دانشمند، فقیه و واعظ است.
«الوسیله »، «الواسطه »، «الرابع فی الشرایع »، «المعجزات » و «مسائل فی الفقه » در شمار آثار او جای دارد.
شیخ افضل الدین محمد بن ابی الحسن بن هموسه ورامینی: شیخ، فقیهی فاضل و واعظ شمرده می شود.
سید بدر الدین مجتبی بن امیره بن سیف النبی جعفری زینبی: سید بدرالدین واعظی بود که در گروه فقیهان جای داشت و سرانجام به شهادت رسید.
شیخ ابومحمد عبدالرحمن بن محمد بن شجاع: شیخ عبدالرحمن فقیهی مورد اعتماد وواعظ بود.
شیخ نجم الدین ابوتراب علی بن ابراهیم بن ابی طالب ورامینی: او دانشوری واعظ است که فقیه نیز به شمار می آید.
شیخ رشیدالدین علی بن عبدالمطلب قمی: شیخ علی فقیهی واعظ است.
شیخ عمادالدین علی بن محمد بن علی طوسی: او در شمار فقیهان واعظ جای دارد.
شیخ الامام نصره الدین ابو محمد حسن بن علی بن زیرک قمی: شیخ حسن فقیهی پارسا و واعظی نیک کردار است.
شیخ الامام اوحد الدین حسینی بن ابی الحسین بن ابو الفضل قزوینی: او فقیهی نیکوکار، مورد اعتماد و واعظ است.
شیخ مجد الدین صاعد بن علی آبی: شیخ صاعد دانشوری فقیه و واعظ شمرده می شود.
سید طالب بن علی بن ابی طالب علوی البری: سید طالب فقیهی نیکورفتار و واعظ است.
آنچه گذشت، بخوبی نشان می دهد که در گذشته علمای بزرگ و فرزانگان بر کرسی وعظو خطابه می نشستند، و گاه مجموع گفتارهای آنها در قالب امالی در اختیار دیگران قرار می گرفت. بنابراین هرگز نباید به تبلیغ سوء آنان که سخنرانی، و وعظ رامنافی مقام فقیهان و دانشوران می شمارند، توجه کرد. تبلیغ کار انبیای بزرگ الهی و اوصیای آنان بود که آگاه ترین و والاترین و محبوب ترین چهره های جامعه شمرده می شدند.
