اشاره
سید جمال الدین حسینی، یکی از شخصیت های مطرح در تاریخ معاصر ایران و جهان اسلام می باشد . او تاکنون مورد حب و بغض های شدیدی واقع شده; اما هم چنان به عنوان شخصیت سؤال برانگیز مورد پرسش های گوناگون قرار گرفته، گاه از اصل و نسب او، گاه از رفتارهای سیاسی او و گاه از تفکرات بنیادین او پرسش شده است . در این میان سؤال اصلی درباره تفکرات سیاسی - اجتماعی او می باشد; از این رو مقاله «حکومت رحیمه حکیمه در اندیشه سیاسی - اجتماعی سید جمال الدین » در صدد است تا آن را بررسی و ارزیابی کند . نویسنده مقاله در عین حال که اندیشه های سیاسی - اجتماعی او را شرح داده، از بیان نقد و ایجاد پرسش در برابر اندیشه سید، خودداری نکرده است .
مقدمه
سید جمال الدین حسینی معروف به افغانی، یکی از افراد مطرح در تاریخ تحولات سیاسی - اجتماعی خاورمیانه و جهان اسلام بوده است . او در تحولات سیاسی - اجتماعی و فرهنگی اکثر کشورهای اسلامی مشارکت فعال داشت . با قبول وزارت در دولت «دوست محمد خان » در افغانستان (1866 م) تلاش کرد تا بر تحولات سیاسی فرهنگی جامعه افغانستان اثر گذارباشد (1) و با عضویت در شورای عالی آموزش دولت عثمانی، ماموریت تجدید سازمان فرهنگی ترکیه را پذیرفت تا ساختار آموزشی جامعه ترکیه را دگرگون سازد . (2) با فعالیت های آموزشی و علمی در الازهر مصر، شاگردانی تربیت کرد که می توان آنان را رهبران فکری - سیاسی آینده عرب ها به شمار آورد . از جمله آن ها «شیخ محمد عبده » پیشوای تجدد خواهی دینی، «سعد ذغلول » بنیان گذار حزب رفد و رهبر پیکار مصریان در راه استقلال ملی، «یعقوب صنوع » یهودی، «لوئی صابونچی » مسیحی، «ادیب اسحق » مسیحی و «شبلی شمیل » مسیحی بودند .
حمید عنایت درباره تاثیر سیاسی سید بر جنبش میهن پرستان مصر نوشته است:
«سید در رهبری این جنبش، سهمی بزرگ داشت به خصوص که بسیاری از نویسندگان و روزنامه نگاران مصری که در بسیج کردن و بیداری افکار عمومی می کوشیدند، مرید او بودند .» (3) او هم چنین درباره تاثیرهای سید بر تحولات فرهنگی مصر می نویسد: «ولی شک نیست که حضور سید نیز در این میانه تاثیر بسیار داشت; زیرا به تشویق او بود که سلیم النقاس و ادیب اسحق، مجله «مصر» و روزنامه «التجارة » و سلیم عنحوری، روزنامه «مرآة الشرق » و باز ادیب اسحق، روزنامه «مصرالفتات » را به دو زبان فرانسه و عربی منتشر کردند . (4) »
سید جمال الدین با انتشار کتاب ومقاله در هند در بیدارکردن مسلمانان و هندوها کوشید . برخی از نویسندگان، وی را سردمدار جریان اصلاح طلبی در جهان اسلام و عرب معرفی کرده اند که سبب تحول فکری و فرهنگی در مشرق زمین گردید . محمد محیط طباطبائی می گوید:
«خاور میانه طوری تحت تاثیر افکار و عقاید او درآمد که در جنبش مشروطه ایران و عثمانی، افتخار ملاقات وانتساب به او بالاترین سند آزادی خواهی و استحقاق وکالت و ریاست برای عرب و عجم و ترک و تاجیک شده بود .» (5)
در هر صورت سید جمال; نیروی پر کار، فعال ، طراح و دارای توان بالای ارتباطی با دولت های اسلامی و خارجی بوده است . تعدادی از محققان و نویسندگان تاریخ معاصر، «سید جمال الدین » را از زوایای گوناگون مورد پژوهش قرار داده اند . گروهی با نگاه فلسفی و بعضی از منظر تاریخی به مطالعه درباره او پرداخته اند . (6) برخی از دیدگاه های سیاسی او، مانند مبارزه با استعمار خارجی، استبداد داخلی و کوشش برای اتحاد جهان اسلام شناخته شده است; ولی نکته ای که به آن کمتر توجه شده، «اندیشه سیاسی اجتماعی » او می باشد که در خلال خطابه ها، نوشته ها و مقالات سیاسی او نهفته است . سؤال اساسی که در مورد متفکران مسلمان از جمله سید جمال (7) که در آستانه جنبش مشروطیت زندگی می کردند، مطرح می گردد، این است که آنان در مورد نظام سیاسی جامعه چه اندیشه و تفکری داشتند؟ و برای جامعه خود چه نوع حکومت را پیشنهاد می کردند؟ .
با این سئوال می توان بخش اصلی و زیربنایی اندیشه سیاسی سید در مورد حکومت و نظام سیاسی را به دست آورد . به طور قطع سید جمال الدین افغانی دارای اندیشه سیاسی روشن درباره حکومت، قدرت و نظام سیاسی جامعه بود و از بررسی آثار و نوشته های وی می توان به اندیشه او درباره نظام سیاسی، نوع حکومت دل خواه و موانع و چالش های فرا روی آن پی برد . این مقاله تلاش دارد که بر اساس نوشته های «سید جمال الدین » ، تبیین مناسب از اندیشه ها و نظام سیاسی مطلوب او صورت دهد .
نظام سیاسی مطلوب در اندیشه سید جمال الدین
سید جمال الدین، اندیشه سیاسی خود را درباره حکومت مطلوب در مقاله ای به نام «الحکومة الاستبدادیة » (8) بیان کرده است . در ابتدای مقاله از آثار مخربی که در گذشته، نظام استبدادی در مشرق زمین بر جای گذاشته است، ذکر می کند; این که چگونه جامعه دچار استبدادزدگی شد و راه خروجی از آن وجود ندارد . در این مورد می گوید:
«همه این اسباب مانع می شود از این که قلم در دست یک نفر شرقی درباره حکومت جمهوری و بیان حقیقت و مزایای سعادت دارندگان آن، جاری گردد . در حالی که شرقی ها شانشان از دیگران بالاتر است که تحت این نام داخل گردد . (9) »
سید جمال در ادامه مقاله با تاسف می گوید که اکنون زمان سخن گفتن از حکومت جمهوری نیست و باید در صدد اصلاح حکومت استبداد برآمد و به ناچار اندیشه خود را که حکومت رحیمه حکیمه است، در قالب نظام استبدادی ارائه می کند . وی در آن مقاله، حکومت استبدادی را تعریف نمی کند; ولی آن را این گونه توصیف می نماید:
«حکومت استبدادی به اعتبار عناصر و چارچوب اصلی اش، (که) عبارت از امیر یا سلطان و وزرا و ماموران اداری و مالی است، به سه قسم تقسیم می گردد . (10) » دراین جا همانند سید از تعریف نظام استبدادی و نیز از حکومت رحیمه حکیمه خودداری می کنیم .
اقسام حکومت استبدادی
او بعد از توصیف حکومت استبدادی، اقسام آن را ذکر و آن گاه حکومت دل خواه خود را انتخاب می کند .
1 . حکومت قاسیه
سید، حکومت قاسیه را این گونه معرفی کرده است:
«حکومت قاسیه آن حکومت است که دارای سمت امارت، وزارت، دفتر و دیوان است; لکن شباهت به قطاع الطریق دارد; همان گونه که دزدان، جاده ها و راه ها را می بندند، اموال و اثاث مردم را می ربایند; آن حکومت نیز، اموال و دارایی های مردم را غصب می کنند . بر خانه ها و باغ های آنها مسلط می شوند . با ضرب و جرح و زندانی کردن و انواع عذاب، هر آن چه مردم در کف دارند می ربایند . (11) »
همانند حکومت چنگیز، تیمور و دیگر خون آشامان تاریخ که کارشان تنها غارت و کشتار بوده است . سید این نوع حکومت را که تنها درصدد غارت اموال مردم به بهانه های مختلف اند و هیچ گونه مسئولیت را در برابر مردم احساس نمی کنند، حکومت «قاسیه » نامیده است .
2 . حکومت ظالمه
به عقیده وی، نوع دیگر حکومت استبدادی، حکومت ظالمه است . این نوع از حکومت، گرچه شکل حکومت را دارد; ولی «صاحبان این نوع حکومت ها، مردم را برده ساخته اند; در حالی که آنان آزاد آفریده شده اند . آنان مردم را به اعمال شاقه و کارهای سخت وادار می کنند . . . تا مردم سرگرم باشند و نتوانند به گوهر عقل خودشان واقف گردند و فرصت نیابند که به آفاق و انفس نظر کرده و از زندگی حیوانی به ادراک انسانی نایل گردند و با ابناء بشر در لذایذ روحی شریک گردند و از نتایج اختراعات بهره مند گردند (12) » .
همان طور که اکثر حکومت های مشرق زمین در آن زمان و حکومت های غربی در گذشته چنان بودند که وظیفه مردم، دادن مالیات بوده و حق دخالت در امور حکومت را نداشتند . سید، حکومتی که مردم را در جمود فکری نگه می دارد ونمی گذارد آنان از سرنوشت خود آگاه گردند، حکومت «ظالمه » می نامد .
3 . حکومت رحیمه
سید جمال الدین، این حکومت را دارای دو نوع می داند:
نوع اول) حکومت رحیمه جاهله: به عقیده وی، حاکم در این نوع حکومت، شبیه پدر مهربان و در عین حال نادانی است که فرزندان خود را به غنیمت شمردن فرصت، کسب ثروت، طلب سعادت و میانه روی در معیشت دعوت می کند; ولی راه های رسیدن به سعادت را بیان نمی کند و آنها را آماده نمی سازد; چرا که پدرشان آن راه ها را نمی داند و تنها فرزندان خود را به رافت در برابر هم و دوری از نزاع دعوت می کند، بدون اینکه برای آن ها، ابزارهای اقتصادی را فراهم سازد و در اختیار فرزندان خود قرار دهد .
«حال حاکمان جاهل و مهربان که از رعایا تلاش در جهت مکاسب و صنایع را می طلبند، چنین است و می خواهند مردم، کشاورزی، تجارت، کسب علوم و معارف بکنند، بدون این که [خود] مدارس مفید را بسازند، مکاتب نافعه را تاسیس کنند و راه های معامله را تسهیل سازند و فنون زراعت را گسترش دهند، زیرا جاهل اند . (13) »
نوع دوم) حکومت عالمه: این نوع حکومت نیز دو قسم است:
الف) حکومت عالمه افینیه: واژه افینیه در لغت به معنای «ناقص العقل » آمده است . همان گونه که در نوع اول، حکومت، مردم را به سوی کارهای خوب دعوت می کرد، ولی اسبابش را برای آنان فراهم نمی ساخت، منظور سید جمال الدین در این جا آن است که حکومت، اسباب پیشرفت را درابتدا فراهم می سازد; ولی در ادامه بر مردم نظارت و کنترل ندارد و مردم را به حال خود رها می کند و بدین وسیله مردم از جاده درست، خارج و دچار فقر و هلاکت می گردند . به عقیده سید جمال الدین، دولت، نقش هدایت، راهنمایی و نظارت بر مردم، ارگان ها و نهادها را دارد و همواره در ایجاد راهکارهای جدید برای پیشرفت جامعه باید کوشا باشد .
ب) حکومت رحیمه حکیمه: به عقیده سید، حکما ساختار اصلی در این نوع حکومت را تشکیل می دهند . همان گونه که والدین آگاه، مدیر و مدبر، همواره اسباب سعادت فرزندان را آماده می سازند و لحظه ای از نظارت و کنترل آنان غافل نیستند، حکما نیز اسباب پیشرفت ملت را فراهم می سازند; راه های سعادت را در مقابل آنان می گشایند; همواره بر اعمال و رفتار آنان نظارت می کنند و لحظه ای غفلت به خود راه نمی دهند .
وی بهترین نوع حکومت استبدادی را، در شکل حکومت نخبگان توصیف می کند . شاید در این زمینه از اندیشه های فارابی متاثر بوده است . سید در تعریف حاکمان حکیم می گوید:
«آن حکما می دانستند که قوام مملکت و حیات رعایا، با زراعت، صنعت و تجارت حاصل می گردد و می فهمند که کمال این امور و اتقانش جز با دو چیز میسر نمی گردد; و که در واقع یکی از آن دو علت اولی نیز هست . علوم حقیقی نافع و فنون مفیده است که به آنها دست رسی پیدا نمی شود، مگر با مدرسه های منظم و اساتید ماهر و متخلق به اخلاق فاضله و دوست دار شاگردان . دیگری فراهم کردن ابزار زراعت و ادوات صنعت و گشودن راه های خشکی و دریایی برای تجارت . حکما می دانند که حفظ اساس مدنیت و نظام تجارت و فصل خصومت و قطع دست ایادی دشمن . . . حاصل نمی گردد، مگر با محاکم شرعی و سیاسی که بر اساس عدل و انصاف بنا شده باشد و آنها نیز جز از طریق قانون محقق نمی گردد . (14) »
جایگاه حکومت رحیمه حکیمه در اندیشه سید
به عقیده وی، بهترین نوع حکومت استبدادی، آن است که حاکمان آن را افراد متخصص، متعهد، کاردان، لایق و آشنا به علوم و فنون جدید و سیاست های اقتصادی، سیاسی و فرهنگی تشکیل دهند و ملاک اصلی در عمل آنها، قانون باشد . او از تمام شرقیان می خواهد که حکومت رحیمه حکیمه را به وجود آورند و از انواع دیگر حکومت استبدادی دوری کنند . در این باره می نویسد:
«آگاه باشید ای انسان شرقی که صاحب امر و نهی اید . بکوشید به سوی حکومت رحیمه حکیمه و آن را به وجود آورید و لوازم اش را تحقق بخشید . (15) »
به نظر او حکومت مشروطه به حکومت رحیمه حکیمه خیلی نزدیک است و از این جهت در مدت اقامت خود در بوشهر، ایرانیان را به حکومت قانون و سلطنت مشروطه فرا می خواند و در مدح سلطنتی که قانون دارد می گفت: «اما به خلاف سلطنتی که قانونی دارد، همان قانون به منزله باغبانی خواهد بود که درخت های طبیعی را به ترتیب عدل به راستی و خرمی نگاه دارد» (16) .
بنابراین حکومت مورد نظر او همراه با مجلس قانون گذاری است . به تعبیر دیگر، سید جمال الدین به نظریه تفکیک قوای «منتسکیو» نزدیک شده بود . او برای رهایی ملت از دام ستم و آزار و اذیت حاکمان فاسد به حکومت نخبگان و عالمان متعهد همراه با قانون مصوب نمایندگان ملت قائل بود . از نظر سید هر نظام سیاسی، باید معطوف به هدف ارزیابی گردد . اگر نظام سیاسی درجهت فراهم کردن اسباب سعادت، رفاه و آسایش مردم، تعلیم وتعلم ، زراعت، صنعت و تجارت گام برداشته، و در این کار مداومت و استقامت داشته باشد و در صورتی که بتواند اهداف تعیین شده را به طور کامل برآورده کند، نظام «رحیمه حکیمه » و مطلوب جامعه خواهد بود; بنابراین اهدافی که سید ترسیم کرده است ملموس، قابل مشاهده و اندازه گیری برای نظام سیاسی است و ازتخیل وذهن گرایی به دور می باشد .
حکومت رحیمه حکیمه و حکومت استبدادی
جمال الدین اسدآبادی از انواع حکومت های چهارگانه (قاسیه، ظالمه، رحیمه جاهله و رحیمه افینیه) که نام می برد به شدت احساس بیزاری و انزجار می کند و آنها را محصول جهل و بی خردی حاکمان و مردم می داند; از این رو هر جا که از مطلق استبداد سخن گفته، مرادش یکی از چهار نوع حکومت استبدادی پیشین بوده است . وی آنها را بزرگ ترین مانع تحول و توسعه در جهان اسلام می داند و بارها مسلمانان را از آنها بر حذر می دارد . درباره مفاسد استبداد می نویسد:
«مشرق زمین مدت هاست که زیر سلطه مستبدینی قرار دارد که خواست های گوناگون آنها از طبیعت متضاد و سوء تربیت شان ناشی شده; در حالی که هیچ مانعی در برابر شان نیست که آنان را از استبداد منع کند و قوه خارجیه که مانع سیرشان گردد، وجود ندارد . همین مساله باعث شده که آنان به رعایای خودشان ظلم کنند و حقوقشان را نادیده بگیرند; بلکه حتی در غریزه و سجایای اخلاقی رعایا نیز تصرف کنند و در فطرت انسانی آنان نیز دگرگونی را به وجود آورند به گونه ای که اکنون مردم بین خوب و بد، منفعت و مضرت، نمی توانند تمیز دهند . نزدیک است که مردم خودشناسی را نسبت به قوای خودشان و قدرت کامل و سلطه مطلق که بر جهان طبیعی دارند و عقل فعال خدادادی که دارند که اسباب و وسائل در برابر آنها خاضع می گردند از دست بدهند . . . ; اما از آن جا که مردم زمانی طولانی در خرافات فرو رفته اند بصیرت را از آنان گرفته است . اسباب محو کامل اندیشه های عالی در آنان به وجود آمده; بلکه افراد (زیر سلطه استبداد) به رتبه حیوانی نازل یافته اند و با علوم حقیقی نیز مبارزه می کنند . (17) »
به عقیده وی حکومت های استبدادی چهارگانه با اصول انسانی و با کرامت و شرافت او سازگاری ندارد و به درد زندگی امروزی نمی خورد . هر جا که به طور مطلق از نظام استبدادی یا حکومت استبدادی سخن می گوید، مرادش یکی از انواع حکومت استبدادی غیر قابل قبول می باشد; مثلا آن جا که می نویسد:
«در این جا مناسب است که بگوییم استبداد مانع ترقی ملت است و نمی گذارد احدی به مدارج عالیه ارتقا جوید . استبداد ، ترقی را واژگون و سرنگون می سازد (18) » مقصودش نوع اول و دوم نظام استبدادی است که تعریف شد; ولی آن جا که می گوید:
«اما حال خود شاه، آن چه از روی تحقیق دانسته ام این است که به واسطه مراوده با اروپائیان، شخصا علمی از سیاست حاصل نموده و می داند که در مملکت باید قانون باشد; می داند که در مملکت باید پارلمان باشد; می داند که باید قلم ها آزاد گردد . . . ، اما ابدا مایل نیست و نمی خواهد اینها را افشا نماید; بلکه نمی خواهد آشکار بشود; نمی خواهد چشم و گوش مردم باز شود; نمی خواهد احدی نام قانون بر زبان جاری کند، همین قدر میل دارد اختراعات علمیه جدیده، صنایع به قدر مایحتاج تشکیل یابد، همین اندازه را مایل است و بس (19) »
منظورش نوع سوم از حکومت استبدادی، یعنی رحیمه جاهلی است که ملت را به پیشرفت دعوت می کند; ولی اسباب آن را فراهم نمی سازد .
به عقیده او یکی از بزرگ ترین پیامدهای انواع چهارگانه حکومت استبدادی، عقب ماندگی و عدم توسعه خواهد بود:
«در زمان استبداد، هیچ گونه ترقی از برای افراد ملت و هیچ گونه تربیت برای احدی ممکن نیست . حال افراد، حال درخت های طبیعی است که از تندباد تشویش آرای مستبدین به هر سوی متمایل می شود . (20) »
بنابراین از نظر سید، حکومت استبدادی از نوع رحیمه حکیمه ناپسند نیست .
حکومت رحیمه حکیمه و مدینه فاضله فارابی
اگر بخواهیم اندیشه های سیاسی سید را تبارشناسی کنیم که پیشینه اندیشه او به چه کسانی ختم می شود، باید به سراغ فیلسوفان و اندیشمندان مسلمان قبل از او برویم و ببینیم آنان در مورد نظام سیاسی جامعه چه ایده ها و اندیشه هایی داشته اند؟ از جمله آنان به «ابونصر فارابی » می توان اشاره کرد که به عقیده برخی از نویسندگان معاصر، مؤسس فلسفه اسلامی است . (21) اکنون باید دید که اندیشه اودر مورد نظام سیاسی چگونه بوده است؟
فارابی، اندیشه سیاسی - اجتماعی خود را در کتاب «سیاستنامه » (22) و نیز در آثار سیاسی - اجتماعی دیگر به خوبی بیان کرده است . او نیز نظام سیاسی را معطوف به هدف ارزیابی می کند . به عقیده وی، مهم ترین هدف فرد و جامعه، سعادت و رسیدن به کمال است . سعادت را این گونه تعریف می نماید:
«سعادت عبارت است از خیر مطلق و هر آن چه در راه رسیدن به خوشبختی سودمند است، خیر است .» (23)
او هدف از خلقت انسان را رسیدن به کمال می داند که انسان باید آن هدف را بشناسد . کسی که هدف خلقت را بشناسد و دیگران را به سوی آن هدایت کند در حقیقت بر آنان ریاست کرده است . هرگاه چنین شخصی جامعه را به راه وحی یا قوانین وسنت های الهی هدایت کند، آن جامعه «مدینه فاضله » خواهد بود .
مدینه فاضله: فارابی مدینه فاضله را چنین تعریف کرده است:
«هرگاه این گونه مردم (که ریاست فائقه از طریق وحی آنان را هدایت می کند) در یک مسکن و ماوا گرد آیند، آن مسکنی را که این گونه مردم در آن گرد آمده اند و زندگی می نمایند (می توان) مدینه فاضله نامید . (24) »
در مدینه فاضله فارابی، رئیس اول، «آرا و افعال مدینه را تعدیل می کند و این تعدیل آرا و افعال یا به وحی است یا به مدد قوه ای که او از وحی می گیرد» (25) . او وظیفه رئیس مدینه «را نظم دادن، ترتیب دادن، پیوستگی دادن و سازگاری دادن بین اجزا نظام جامعه که همه در جهت زدودن بدی ها وحصول به خوبی ها به یگدیگر کمک و معاونت نمایند . (26) »
به عبارت دیگر می توان گفت هدف اصلی یا «فلسفه وجودی مدینه فاضله، رساندن انسان ها به سعادت است; هم چنان که هدف غایی ریاست در مدینه، تسهیل راه های تحصیل سعادت اهل آن می باشد (27) » .
فارابی مدینه های مخالف و متضاد با مدینه فاضله را چنین معرفی کرده است:
«مدینه هایی که ضد و در برابر مدینه فاضله اند، عبارتند از : مدینه جاهله، مدینه فاسقه، مدینه ضاله و بالاخره گروه های خودرو و خودسر در مدینه فاضله . (28) »
مدینه جاهله: فارابی مدینه جاهله رادارای چند قسم می داند:
1 . اجتماعات ضروریه که افراد در آن تنها به دنبال رفع ضرورت های زندگی روزمره اند .
2 . اجتماعات نذاله که افراد در آن با همدیگر در جهت مال اندوزی کمک می کنند و هدف، جمع آوری ثروت است .
3 . اجتماعات جنسیه که افراد به دنبال لذت های خیالی هستند .
4 . اجتماعات کرامتیه که افراد در پی شان، شوکت و احترام اند .
5 . اجتماعات تغلبیه که افراد در آن به دنبال غلبه، قهر و پیروزی های نظامی بر دیگران اند و از این عمل، لذت می برند .
6 . اجتماعات حریه که افراد در آن رها و از تساوی با یکدیگر بر خوردارند .
ویژگی عمده مدینه جاهله، عدم اطلاع مردم از اهداف خیر و شر وندانستن راه سعادت در زندگی است . (29)
مدینه فاسقه: عبارت است از مدینه ای که مردم به سعادت علم دارند و راه آن را نیز می دانند; ولی در عمل قدم به آن راه نمی گذارند . (30)
مدینه ضاله: آن است که مردم به طور وارونه و گمراه، اهداف و راه های رسیدن به سعادت را فراگرفته باشند و در گمراهی به سرببرند . (31)
با مقایسه اندیشه های سید جمال الدین و فارابی به شباهت های فراوانی پی می بریم . اول این که هر دو، نظام سیاسی مورد نظر خود را نسبت به هدف تقسیم بندی می کنند; دوم آن که در تفکر هر دو، نخبه گرایی وتوجه به افرادی که مسئول نجات جامعه هستند، وجود دارد; سوم این که در هر دو به گونه ای ایده آل گرایی وجود دارد . حتی می توان گفت که سید، چارچوب نظام فکری فارابی را متناسب با شرایط زمان خودش و با اصطلاح های تازه ارائه کرده است . منتهی با این تفاوت که «فارابی توجهی به تصرف و تغییر در مدینه های موجود ندارد و نظرش معطوف به تاسیس مدینه فاضله براساس وحی و فلسفه و بیان ماهیت این مدینه است » (32) ; ولی سید جمال آن رااز آرمان گرایی صرف خارج و متناسب با نیاز زمان بازسازی کرده است . او بر خلاف فارابی در صدد تغییر مدینه های زمانش بود و تفکرات او به تغییر نظام های سیاسی و دگرگونی در جامعه معطوف بوده واین مهم ترین تفاوت بین اندیشه او با فارابی است; از این رو تبیین اندیشه سید جمال، امروزی و عینی تر خواهد بود .
حکومت رحیمه حکیمه و حکومت مشروطه
در این جا مناسب است بین حکومت رحیمه حکیمه وحکومت مشروطه در نظام سیاسی سید جمال الدین، مقایسه ای صورت گیرد; زیرا که وی از یک سو از حکومت رحیمه حکیمه به عنوان نظام سیاسی مطلوب یاد می کند و از شرقیان می خواهد که آن را برپا کنند و از سوی دیگر در برخی از خطابه ها و سخنرانی های خود، مردم را به حکومت مشروطه و حکومت مبتنی بر قانون دعوت می کند; مانند این سخن او که گفته است:
«هنوز شما لذت مشروطیت را نبرده و نمی دانید چیست؟ آدم کور چه می داند که عمارت زیبا و دلکش یا مناظر عالیه منقش چه طور است; بلکه تصورش را هم نمی تواند بنماید; شما هم در زمین استبداد متولد شده اید و بدان خو نموده اید، یعنی مثل آدم افیون خوار که عادت را نمی تواند از خود دور کند و بدین زهر ناگوار تلخ خوش دارد، همین طور به ظلم و جور مستبدین عادت و خونموده اید . یک روز اگر بر سرتان نکوبند یا حرفی بد نگویند، آرام ندارید; غافل از این که ترقی کلی میان ملت در این است که اصول سلطنت منظم باشد و سدی محکم از مشروطیت در مقابل استبداد بسته گردد و قانونی در میان ملت قرار داده شود که زمان محاکمه شاه با گدا یکسان باشد (هم چنان که در محکمه الهیه نیز همین طور است) . قانون که در میان ملتی نهاده نشود، مسلم است که تمام گمراه خواهند شد . (33) »
او راه علاج فساد حکومت قاجار و تمام سلسله های شاهی در ایران را تاسیس قانون و تبدیل حکومت مطلقه به حکومت مشروطه، معرفی می کند و می گوید:
«از آن طرف هم قوای دولت چندین هزار ساله ایران به کلی رفته و ضعف و ناتوانی، سخت بر آن مستولی شده و علاجش خیلی مشکل گردیده، حالا باز هم می توان فکری کرد (و این فکر تمام سیاسیون است) که اصلاح ضعف و ناتوانی مذکور به تاسیس قانونی است که داده گردد و مساوات حقوقیه به تمام از هر صنف اتیان شود . (34) »
او برای جامعه اسلامی تشکیل دارالشوری و مجلس مقننه را پیشنهاد می کند و آن را در کنار دولت به عنوان حق طبیعی افراد ملت ارزیابی می نماید و حتی آن را یکی از راه های علاج نظام سیاسی ایران در عصر قاجار می شمارد . در این باره می گوید:
«تا به حکم محکم «و شاورهم فی الامر - و امرهم شوری بینهم » از روی حقیقت دارالشورا تاسیس ندهند، کار ایران درست نمی شود . (35) »
و در جای دیگر می گوید:
«عقیده من که الان نزد شما هستم (سال 1303 هجری قمری) این است که به وسیله تاسیس حکومت منتظمه و وضع قانون و تعمیم معارف و تشکیل مدارس، دفع این علل را از این بیمار بنماید . حالا که جان در ترقوه بیمار است، علاج همین است . (36) »
او در برابر کسانی که شبهه می کنند در اسلام قانون داریم و دیگر به مجلس قانون گذاری نیازی نیست، می گوید:
«قسم به ذات پاک حضرت احدیت که وضع قانون، هرگز منافی مذهب اسلام و آیین حضرت خیرالانام نبوده و نخواهد بود; بلکه به واسطه اجرای قانون و تاسیس دارالشوری، آیین حقه اسلام را ترقی صحیح پیدا می شود و اهل اسلام به فوائدی مخصوصه نائل می گردند و در انظار اجانب به بزرگی و عظمت زندگانی می نمایند و از عوالم وحشت می دهند . (37) »
با مطالعه سخنان و نوشته های سید در مورد حکومت «مشروطه » و حکومت «رحیمه حکیمه » این سئوال به وجود می آید که آیا سید جمال، نظام سیاسی مطلوب را در قالب حکومت مشروطه مجسم می دید یا در قالب حکومت رحیمه حکیمه؟ آیا از دیدگاه سید، آن دو نوع حکومت یکی هستند یا آن که میان آنان تفاوت وجود دارد ؟
به نظر می رسد که در دیدگاه سید، میان حکومت مشروطه و رحیمه حکیمه تفاوتی وجود ندارد; زیرا در ابتدای مقاله (الحکومة الاستبدادیة » خود می نویسد:
«انسان حقیقی کسی است که بر او جز قانون حق که بر اساس قواعد عدالت بنا شده، حکومت نکند که حرکات او را محدود سازد تا به سعادت حقیقی برسد و لازم نشود که بر اوراق، از ماهیت حکومت مقیده بحث گردد و فوائد و ثمراتش تبیین گردد که فطرت انسانی، حکومت مقیده را می خواهد و مردم را آگاه کنیم که آن، سبب خروج از زندگی حیوانی به سوی درجات کمال است و این که بار حکومت مطلقه را بر زمین بگذارند . (38) »
از آن جا که نظام استبدادی دارای پیشینه تاریخی خیلی زیادی در مشرق زمین بود، جمال الدین ناامید بود از این که به زودی از مشرق زمین برچیده شود; بنابراین او شکل اصلاح شده و ایده آل همان نظام استبدادی را در قالب حکومت رحیمه حکیمه می دید که نوعی حکومت مقیده نیز بود و متولیان آن را جمعی از دانشمندان و متخصصان تشکیل می دادند که برای کنترل آنها لازم بود قانون بر جامعه حکومت کند و به وسیله نظام پارلمانی، قوانین به تصویب برسد . همان گونه که در حکومت مشروطه، ریاست شاه بر جامعه باقی می ماند در حکومت رحیمه حکیمه نیز، حکومت یک نفر دانشمند بر جامعه بر قرار می باشد و بنابراین از لحاظ محتوا میان حکومت مشروطه و رحیمه حکیمه تفاوتی وجود ندارد; از این رو می توان گفت نظام سیاسی مورد نظر سید جمال الدین، حکومت رحیمه حکیمه - نخبگان و عالمان متعهد - می باشد که در قالب حکومت مشروطه قابل تصور است .
حکومت رحیمه حکیمه و مساله مشروعیت
مطلب دیگری که لازم است یاد آوری شود، این است که مبنای مشروعیت نظام سیاسی از نظر سید جمال الدین چیست؟ چگونه حکومت رحیمه حکیمه مشروعیت دارد؟ آیامشروعیت آن از طرف غیب وماورای طبیعت حاصل می گردد یا به وسیله اراده مردم و انتخاب آنان به دست می آید؟ مشروعیت نظام سیاسی در اندیشه فارابی به وسیله «وحی » و اتصال به عقل فعال تامین می گردد . به تعبیربسیاری از فارابی شناسان، تلقی او از نظام سیاسی، همان تلقی از «امامت » در اسلام است که مشروعیت آن از غیب حاصل می شود; ولی در اندیشه سید جمال چنین نیست . اگر حکومت رحیمه حکیمه را همان حکومت مشروطه بدانیم در آن صورت مشروعیت آن با آرای مردم قابل تامین است; ولی اگر آن دو را یکی ندانیم، پیداکردن مبنای مشروعیت برای نظام سیاسی وی کاری دشوار است وفهم مبانی ومبادی مشروعیت نظام سیاسی او مشکل خواهد بود .
حکومت رحیمه حکیمه و مساله دموکراسی
سید جمال الدین در دورانی زندگی می کرد که مبانی و اصول حکومت دموکراسی در غرب پایه ریزی شده بود . او از مدل نظام استبدادی شرقی، نظام سلطنتی انگلیس و هم نظام جمهوری فرانسه را دیده بود . در برابر او هم نظام جمهوری قرار داشت و هم نظام استبدادی; بنابراین حکومت رحیمه حکیمه او چه نسبتی با دموکراسی پیدامی کند؟ چرا سید حکومت مورد نظر خود را در قالب جمهوری ارائه نکرد؟
به نظر می رسد سید جمال الدین نظام جمهوری را خوب می شناخت و با کارکردهای آن آشنایی داشت; ولی از تحقق آن در مشرق زمین ناامید بوده است، چنان که در ابتدای مقاله «الحکومت الاستبدادیه » از آثار مخربی که نظام استبدادی در مشرق زمین بر جای گذاشته است سخن می گوید و اشاره می کند که در نظام استبدادی، رفتارها برخواسته از تضادهای طبیعی و شخصی و سوء تربیت حاکمان بوده و اخلاق، سجایا و قدرت تشخیص مردم نابود شده و جامعه در خرافات و اوهام فرو رفته است . به تعبیری، جامعه دچار استبداد زدگی شده است که راه خروجی برای آن وجود ندارد . وی در این باره با صراحت می گوید:
«همه این اسباب مانع می شود از این که قلم در دست یک نفر شرقی درباره حکومت جمهوری و بیان حقیقت و مزایای سعادت دارندگان آن جاری گردد در حالی که شرقی ها شان شان از دیگران بالاتر است که تحت این نام داخل گردد . انسان حقیقی کسی است که بر او جز قانون حق که بر اساس قواعد عدالت بناشده حکومت نکند که حرکات او را محدود سازد تا به سعادت حقیقی برسد و لازم نشود که بر اوراق از ماهیت حکومت مقیده بحث گردد و فوائد و ثمراتش تبیین گردد که فطرت انسانی، حکومت مقیده را می خواهد و مردم را آگاه کنیم که آن، سبب خروج از زندگی حیوانی به سوی درجات کمال است و این که بار حکومت مطلقه را بر زمین بگذارند . (39) »
از جمله های سید چنین بر می آید که او حکومت جمهوری را حکومت ایده ال خود می دیده است; ولی از آن جا که از تحقق آن در مشرق زمین ناامید بود و هم چنین می خواست که از حکومت مطلقه نیز رهایی یابد; بنابراین اندیشه خود را (حکومت رحیمه حکیمه) در قالب نظام استبدادی مقیده یا مشروطه پیشنهاد می کند که در آن افراد متخصص و خبره حاکمیت پیدا می کنند . این نوع حکومت به طور قطع به قانون متکی خواهد بود . حکومت مشروطه می توانست مقصود سید را بر آورده سازد .
حکومت رحیمه حکیمه ونخبه گرایی سید
شاید بتوان ادعا کرد که سید، در ارائه طرح حکومت، رحیمه حکیمه فردی نخبه گرا بود و نوعی حکومت تکنوکرات را در جامعه می پسندید تا حکومتی از نوع لیبرال دموکراسی; و مشی سیاسی و رفتارهای او در طول عمرش براین ادعا گواه است . او تمام عمر خود را صرف مراوده و تماس با نخبگان، اعم از روشنفکران، حاکمان وعالمان دینی در جامعه کرد و به طور عمده با سه گروه از فعالان جریان های اجتماعی و سیاسی در ارتباط بود .
الف) حاکمان
سید جمال الدین همواره با گروه نخبگان دولتی، در تماس بود; البته سرانجام از این که عمر خود را صرف اصلاح حکومت ها و نخبگان دولتی کرده بود، اظهار پشیمانی می کرد; چنان که در نامه ای به دوستان ایرانی خود متذکر شده است (40) ; گرچه توجه بسیار او به علما و روشنفکران اثر گذاشت .
ب) عالمان
سید جمال الدین با فراست دریافته بود مهم ترین گروه اجتماعی که در تحولات سیاسی جامعه ایران نقش فوق العاده دارد، علما هستند . یکی از نویسندگان در این باره می گوید:
«سید در سفر اول خود به اروپا که عروة الوثقی را انتشار می داد، متوجه اهمیت نفوذ روحانیون برای انجام اصلاحات شده بود . (41) »
نویسنده دیگر معتقد است که سید در شناخت افراد مؤثر روحانی مانند سید محمد طباطبائی که می توانستند در تحولات آینده جامعه نقش داشته باشند، شامه تیزی داشت و تلاش می کرد با آنان ارتباط داشته باشد . (42) به همین جهت سید جمال الدین با کمک سید علی اکبر فال اسیری توانست نامه تاریخی خود را به آیت الله میرزا حسن شیرازی در سامرا بفرستد و او نیز فتوای تحریم تنباکو را صادر کند که سبب لغو قرارداد استعماری رژی گردید . (43) جنبش تنباکو در تاریخ ایران از اهمیت بسیاری برخوردار است; چنان که «کدی » مستشرق انگلیسی معتقد است جنبش تنباکو، مدل کوچک انقلاب مشروطیت ایران بود و جنبش از سه جهت اهمیت داشت:
1 - اعتراض به امتیاز تنباکو، نخستین جنبش موفقیت آمیز مردم در تاریخ تازه ایران بود که به شکست دولت و پیروزی اعتراض کنندگان در مورد تقاضایشان برای الغای همه جانبه امتیاز منجر شد .
2 - این موفقیت، به مخالفان هوشیار دولت و تجاوزهای خارجی جسارت بخشید تا آن جا که برای نخستین بار دریافتند می توان حتی در موضوعی که پای منافع قدرت های اروپایی وجود داشته باشد در برابر دولت نیز ایستاد .
3 - این جنبش شامل نخستین اتحاد موفقیت آمیز میان علما، اصلاح طلبان متجدد و جماعت ناراضی ایران به ویژه تجار بود . اتحادی که می بایست مجددا در اعتراض های بعدی ظاهر شود و در انقلاب مشروطیت به ثمر رسد . (44) »
سید جمال الدین در حادثه تنباکو و تحریک مردم علیه نظام ناصر الدین شاه بر علما تاکید کرد اقدام های او به نتیجه رسید . آقای محیط طباطبائی چنین نتیجه گرفته است که «داستان انحصار دخانیات پس از مدتی کشمکش بالاخره به نفع سید جمال الدین و موافق منظور او به پایان رسید (45) » .
ج) روشنفکران
گروه دیگری که سید با آنان در تماس بود و به وسیله آنها افکار و عقاید خود را در لایه های مختلف جامعه ایران رواج می داد، روشنفکران بودند . او هنگامی که به ایران می آمد، معمولا در جلسه های سری آنان شرکت و آنان را سازماندهی می کرد . حاج محمد سیاح درباره نقش اودرتشکیل و سازماندهی نیروهای آزادی خواه در تهران می نویسد:
«هنگامی که تعداد افراد در تهران به ده نفر رسید، سید پس از تجربه اخلاص این عده قلیل، در مقام آشنایی و ارتباط با آن اعضای پراکنده انجمن معهود برآمده . . . می فرمود: رجاء آن را دارم که این اتحاد و دوستی شما با حضرات، تفرقه کلمه و شق عصای مسلمین را به اتحاد و یک رنگی مبدل نمایند و طرفین را به دوام اتصال مکاتبات وصیت فرمود . (46) »
میرزا رضای کرمانی یکی از نیروهایی بود که توانست استبداد ناصری را درهم کوبد و ناصر الدین شاه را ترور کند . او پیرو و مرید سید جمال الدین بود . بنابر اعتقاد دولت قاجاریه، طراح و هدایت گر عملیات علیه ناصر الدین شاه، سید جمال بوده است و این را می توان از بازجویی های میرزا رضای کرمانی و هم چنین از تلاش دولت ایران برای بازداشت و محاکمه سید جمال الدین به دست آورد که تنها موفق شد رفقای سید از جمله میرزا آقاخان کرمانی و میرزا احمد روحی را بازداشت و اعدام کند (47) .
سید جمال الدین این قدرت را داشت که هم زمان با هر دو گروه از علما و روشنفکران ارتباط برقرار کند و بر آنان اثر بگذارد و اندیشه های او نیز به گونه ای بود که برای هر دو گروه جاذبه داشت . یکی از صاحب نظران اندیشه های سیاسی عقیده دارد که در بازشناسی گروه های فعال جنبش مشروطیت، ظاهرا با دو گروه نخبگان مذهبی و ملی برخورد می کنیم; ولی با دقت در آنها به گرایش بینابینی می رسیم که نقش موثر و هدایت کننده در انقلاب مشروطیت داشته اند . این گروه بینابین هم در میان علما و هم در میان روشنفکران حضور داشتند . اگر ریشه های تاریخی و اجتماعی این گروه را بررسی کنیم به سید جمال الدین اسد آبادی می رسیم . وی در این مورد تصریح می کند که:
«به نظر راقم این سطور، گرایش و جناح سید جمال الدین با همین گروه بینابینی که جای پای محکمی داشته، قابل بررسی است و به نظر می رسد سید جمال الدین را می توان بالاتر و به عنوان ریشه تاریخی این گروه اجتماعی دانست (48) » .
بنابر عقیده مذکور، اندیشه های سید جمال الدین توانست از میان علما و روشنفکران طرف دارانی به وجود آورد که نقش بسیار برجسته ای در انقلاب مشروطیت داشتند; زیرا نوع نگاه و اندیشه سید جمال الدین به مسائل سیاسی و دین اسلام از این هت برای متجددان جاذبه داشت که خواهان تغییر عمیق در عادات فرهنگی، مفاسد اجتماعی، انحرافات و خرافات بود و مردم را به آموختن علوم جدید، صنعت و تکنولوژی دعوت می کرد و علت عقب ماندگی شرق را در دوری از علم و استبداد داخلی می دید و نیز از آن جهت علما و متدینان را جذب می کرد که بر اصول اسلام، تقویت دین و عمل به قرآن تاکید داشت . بر خلاف برخی از روشنفکران که زمان دین را به سر آمده تلقی می کردند، او به عمل به دین و همگامی دین با پیشرفت های بشری توصیه داشت و هیچ گونه بین علم و دین منافاتی نمی دید . در نگاه سید جمال الدین، متدینان می توانستند با کاروان پیشرفت جهانی همراه شوند .
سید در اواخر عمر متوجه شد که در طول فعالیت های سیاسی وعلمی اش مردم را فراموش کرده است . نامه ای که از زندان ترکیه ارسال کرده است، - که در پایان ذکر می شود گویایی از زوایای تاریک عمر سید می باشد .
جایگاه حکومت رحیمه حکیمه در جنبش مشروطیت
تا این جا اندیشه سیاسی سید جمال الدین در باره حکومت مطلوب به صورت گذرا بررسی شد و اکنون جا دارد نشان داده شود که چگونه اندیشه های سیاسی او برای نسل تحصیل کرده جذابیت داشت و آنان را به مشارکت در جنبش مشروطیت تشویق می کرد؟
مردم ایران در دوران استبداد ناصرالدین شاه از وضعیت سیاسی و اجتماعی جامعه به شدت مضطرب و ناراحت و نسبت به بهبود اوضاع ناامید بودند . دستگاه هیئت حاکمه را صالح و قابل اصلاح نمی دیدند و هر روز شاهد حضور بیشتر دشمنان ایران، مانند انگلس و روسیه بودند; از این رو مردم و نیروهای فکری و فرهنگی جامعه به دنبال دیدگاه هایی بودند که آنان را در این وضعیت راهنمایی و هدایت کند; راه گشای آنان در رهایی از این وضعیت باشد; آنان را در درک درست از نظام سیاسی آینده یاری رساند و آن نظام را با دیدگاه های دین اسلام مقایسه کرده و در صورت تطبیق در جامعه پیاده کند; بدین جهت گروه های فعال اجتماعی وسیاسی احساس کردند که اندیشه های سیاسی سید جمال الدین اسدآبادی در مورد حکومت وسیاست، توان پاسخ گویی به نیازهای زمان آنان را دارد و می توانند بااستفاده از آن، طرح حکومت آینده ایران را بر اساس مدل «نخبگان » سید طراحی و ارائه کنند .
سید جمال الدین در دوران حیات خود، شاهد انقلاب مشروطیت در ایران نبود; ولی با تحلیل و بررسی هایی که در اندیشه های سیاسی - اجتماعی او شد و همان گونه که از مدارک و شواهد تاریخی نیز استفاده گردید، وی در شکل گیری زمینه های فکری و مقدماتی جنبش مشروطیت نقش اساسی داشته است . وی از آن جهت در جنبش مشروطیت نقش داشت که اندیشه های او درباره پدیده های سیاسی وفرهنگی پویا و بود . آزادی خواهان برای شکل گیری جنبش اجتماعی به دیدگاه سید نیاز مبرم داشتند . او با مسافرت ها، مذاکرات ونامه های شورانگیزش آنان را در پیدایش جنبش مشروطیت کمک زیادی کرد . آنان می توانستند دیدگاه های سید جمال الدین را در لایه های مختلف اجتماعی جاری سازند .
عده ای او را یگانه رهبر و بیدارگر مشرق زمین و عامل اصلی در پیدایش مشروطیت معرفی کرده اند که مبالغه آمیز به نظر می رسد; ولی در جریان مشروطیت، افراد موثر و گروه های فعال اجتماعی زیادی حضور داشتند که از افکار سید جمال الدین متاثر بودند و در ایجاد جنبش مشروطیت، نقش اساسی داشتند .
استاد شهید مطهری، سید جمال الدین را بنیان گذار نهضت های اصلاحی در جهان اسلام معرفی می کند و می گوید:
«بدون تردید، سلسله جنبان نهضت های اصلاحی اخیر، سید جمال الدین اسدآبادی معروف به افغانی است . او بود که بیدار سازی را در کشورهای اسلامی آغاز کرد . دردهای اجتماعی مسلمین را با واقع بینی خاص بازگو نمود . راه اصلاح و چاره جویی را نشان داد . (49) »
استاد مطهری دو ویژگی برجسته سید جمال الدین را برمی شمارد: یکی تفاوتی که او بین عالمان شیعه و سنی در وابستگی به دولت ها و استقلال فکری و عملی از آنان قائل بود و دیگری، عنصر تجدد گرایی است که او به علوم و فنون جدید توجه داشت; ولی دچار خطر افراط گرایی در آن نیز نشده بود .
کسانی که ژرف اندیشانه به دیدگاه های علمی سید جمال الدین اسد آبادی توجه کرده اند، متوجه زیاده روی هایی شده اند که یکی از آنها، توجه بیش از اندازه وی به نخبگان و دوری از مردم است . اگر از اشکال ها و انتقادهایی که بر او وارد است بگذریم وبخواهیم به صورت ملموس از اندیشه ها و عملکردهای وی نتیجه گیری و اندیشه های علمی - سیاسی اش را خلاصه کنیم در می یابیم که او سه هدف را دنبال می کرد:
1 . پیراستن عقیده مسلمانان از خرافات و بدعت ها و بازگشت به اسلام اصیل و اصول اولیه;
2 . وحدت و همبستگی مسلمانان در برابر خطر سلطه فرهنگی و سیاسی غرب;
3 . هماهنگ کردن تعالیم و رهنمودهای دینی با عقل و مقتضیات زمان .
او برای رسیدن به اهداف خود، دیدگاه منسجم و منطقی ارائه داد که می توان به عنوان ایدئولوژی فعال و پویا نام برد . وی دیدگاه های خود را به وسیله مذاکرات، خطابه های شفاهی، مجله ها و روزنامه ها به دیگران می رساند .
نتیجه
در این نوشته، اندیشه های سیاسی سید جمال الدین، مطالعه و بررسی شد و بر اساس مقاله «الحکومة الاستبدادیة » این نتیجه به دست می آید که سید می کوشید نظام سیاسی جامعه را بر اساس حکومت «رحیمه حکیمه » پایه ریزی کند . او حکومت رحیمه حکیمه را در برابر حکومت های «ظالمه، قاسیه، رحیمه جاهله و رحیمه افینیه » قرار داده است . اندیشه سید از پیشینه تاریخی نیز برخوردار است; زیرا پیش از او «ابونصر فارابی » اندیشه مدینه فاضله را در برابر مدینه های «جاهله، فاسقه و ضاله » مطرح کرده بود; با این تفاوت که سید جمال، ادبیات آن را تغییر داد و از حالت آرمانی خارج کرده و عینی تر و ملموس تر نمود . او هم چنین، اندیشه فارابی را که قالب تمدنی داشت در قالب نظام استبدادی بیان نمود . او در بر خی از نوشته ها و مقاله های خود از حکومت جمهوری به نیکی یاد می کند; ولی تحقق آن را در مشرق زمین زود هنگام می داند و از این رو اندیشه خود را در قالب حکومت رحیمه حکیمه بیان می کند .
اندیشه سیاسی سید جمال، مشکلات زیادی به همراه دارد . از جمله این که با شکل استبدادی نمی توان حکومت مردمی به وجود آورد و هم چنین مساله مشروعیت حکومت رحیمه حکیمه نیز مطرح است که چگونه تامین می گردد؟ دیگر این که این نوع کومت با حکومت دموکراسی چه نسبتی پیدا می کند؟ و مشکلات دیگر که در برابر اندیشه وی وجود دارد .
اندیشه سیاسی وی در فضای استبدادی گذشته - نسبت به زمان فعلی - بیشتر معنا و مفهوم پیدا می کند; از این رو جذابیتی که در آن زمان داشت، اکنون دارا نیست . در پایان مناسب است آخرین نامه ای که سید جمال الدین برای هم مسلک خود در ایران، از زندان ترکیه فرستاده بود، برای یادآوری و نتیجه گیری از دوران عمر سیاسی او را ذکر کنیم .
ناظم الاسلام کرمانی نامه را این گونه منعکس می کند . (50)
از زندان بابعالی - اسلامبول
به هم مسلک های ایرانی
دوست عزیز من . در موقعی که این نامه را به دوست عزیز خود می نویسم که در محبس محبوس و از ملاقات دوستان خود محرومم . نه انتظار نجات دارم و نه امید حیات . نه از گرفتاری متالم و نه از کشته شده متوحش . خوشم بر این حبس و خوشم بر این کشته شدن . حبسم برای آزادی نوع; کشته می شوم برای زندگی قوم; ولی افسوس می خورم از این که کشته های خود را ندرویدم، به آرزویی که داشتم کاملا نائل نگردیدم .
شمشیر شقاوت نگذاشت بیداری ملل مشرق را ببینیم . دست جهالت فرصت نداد صدای آزادی را از حلقوم امم مشرق بشنوم . ای کاش! من تمام تخم افکار خود را در مزرعه مستعد افکار ملت کاشته بودم . چه خوش بود تخم های بارور و مفید خود را در زمین شوره زار سلطنت فاسد نمی نمودم . آن چه در آن مزرعه کاشتم به نمو رسید . هرچه در این زمین کویر غرس نمودم، فاسد گردید . در این مدت، هیچ یک از تکالیف خیرخواهانه من به گوش سلاطین مشرق فرو نرفت . همه را شهوت و جهالت مانع از قبول گشت . امیدواری ها به ایرانم بود، اجر زحماتم را به فراش غضب حواله کردند . با هزاران وعده و وعید به ترکیا احضارم کردند، این نوع مغلول و مقهور نمودند; غافل از این که انعدام صاحب نیت، اسباب انعدام نیت نمی شود . صفحه روزگار حرف حق را ضبط می کند .
باری من از دوست گرامی خود خواهشمندم این آخرین نامه را به نظر دوستان عزیز و هم مسلک های ایرانی من برسانید و زبانی به آنها بگویید: شما که میوه رسیده ایران هستید و برای بیداری ایرانی، دامن همت به کمر زده اند از حبس و قتال نترسید . از جهالت ایرانی خسته نشوید . از حرکات مذبوحانه سلاطین متوحش نگردید . با نهایت سرعت بکوشید . با کمال چالاکی کوشش کنید . طبیعت به شما یار است و خالق طبیعت مددکار . سیل تجدد به سرعت به طرف مشرق جاری است . بنیاد حکومت مطلقه منعدم شدنی است . شماها تا می توانید در خرابی اساس حکومت مطلقه بکوشید، نه به قلع و قمع اشخاص . شما تا قوه دارید در نسخ عاداتی که میانه سعادت و ایرانی سد سدید گردیده، کوشش نمایید، نه در نیستی صاحبان عادات . هرگاه بخواهید اشخاص مانع شوید، وقت شما تلف می گردد . اگر بخواهید به صاحب عادت سعی کنید باز آن عادت، دیگران را بر خود جلب می کند . سعی کنید موانعی را که میانه الفت شما و سایر ملل واقع شده رفع نمایید . گول عوام فریبان را نخورید .
جمال الدین حسینی
کتاب نامه
1 . حائری، عبدالهادی; تشیع و مشروطیت در ایران و نقش ایرانیان مقیم عراق; چ 3، تهران: امیر کبیر، 1381 .
2 . حسینی، سید جمال الدین; تاریخ اجمالی ایران و تتمة البیان فی تاریخ الافغان; چ 1; تهران: انتشارات شروق، 1379 .
3 . خسروشاهی، هادی; الرسائل و المقالات; رساله «الحکومة الاستبدادیه » ، سیدجمال الدین حسینی; چ 4، تهران: قبله شروق، 1379 .
5 . داوری اردکانی، رضا; فارابی مؤسس فلسفه اسلامی; چ 2، تهران: انجمن فلسفه، 2536 شاهنشاهی .
6 . طباطبائی، محمد محیط; نقش سید جمال اسد آبادی در بیداری مشرق زمین; چ 1، قم: دار التبلیغ اسلامی، 1352 .
7 . عنایت ، حمید; سیری در اندیشه سیاسی عرب; چ 5، تهران : امیر کبیر، 1376 .
8 . غبار، غلام محمد; افغانستان در مسیر تاریخ; چ 2، قم: پیام مهاجر، 1359 .
9 . فارابی، محمد ابونصر; سیاستنامه; ترجمه سید جعفر سجادی; چ 3، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سال 1371 .
10 . کدی، نیکی کدی; تحریم تنباکو; ترجمه شاهرخ حقیقی; چ 2، تهران: امیرکبیر، 1358 . .
11 . کرمانی، ناظم الاسلام; تاریخ بیداری ایرانیان; چ 5، تهران : نشر پیکان، 1376 .
12 . مطهری ، مرتضی; نهضتهای اسلامی در صد ساله اخیر; چ 6، تهران: انتشارات صدرا، 1365 ش .
13 . ناظرزاده کرمانی، فرناز; فلسفه سیاسی فارابی; چ 1، تهران: دانشگاه الزهرا، 1376 .
14 . نجفی، موسی; اندیشه دینی و سکولاریسم در حوزه معرفت سیاسی و غرب شناسی; چ 1، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1375 .
15 . نجفی، موسی; تعامل دیانت و سیاست در ایران; چ 1، تهران: مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، 1378 .
16 . واثقی، صدر; سید جمال الدین حسینی، پایه گذار نهضت اسلامی; چ 2، تهران: انتشارات پیام، 1335 .
پی نوشت:
1) غلام محمد غبار، افغانستان در مسیر تاریخ، ص 593 .
2) ر . ک: صدر واثقی; سید جمال الدین حسینی، پایه گذار نهضت اسلامی، ص 54 .
3) حمید عنایت، سیری در اندیشه سیاسی عرب، ص 83 .
4) همان، ص 83 .
5) محمد محیط طباطبائی، نقش سید جمال اسد آبادی در بیداری مشرق زمین، ص 134 .
6) برخی، مانند آقای موثقی با نگاه اصلاح گرایانه در کتاب «سید جمال الدین بیدارگر مشرق زمین » و بعضی، مانند آقای کریم مجتهدی و مدد پور با نگاهی فلسفی در کتاب های «سید جمال الدین و سیر تفکر جدید» و «مجموعه تاریخ معاصر ومبانی آن » و عده ای با ثبت وقایع تاریخی، مانند ناظم الا سلام کرمانی در کتاب «تاریخ بیداری ایرانیان » در مورد سید جمال الدین تحقیق کرده اند .
7) یکی از دوران های پرفروغ عمر سید، حضور او در تحولات سیاسی - فرهنگی ایران و تلاش او در آگاهانیدن ایرانیان به ویژه گروه های تحصیل کرده، علما، روشنفکران و توده های اجتماعی مردم از ستم دستگاه شاهی، تجاوز و غارت منابع طبیعی ایران بوسیله بیگانگان و وضعیت نابسامان سیاسی ایران بوده است . یکی از نویسندگان در باره نقش سید جمال الدین نوشته است: «کارنامه زندگی سید در ایران، شاید درخشان ترین فصل داستان مجاهده او در راه آزادی ملت های اسلامی باشد; زیرا در قرن سیزدهم هجری، کمتر کشور اسلامی هم چون ایران در گمراهی و بی خبری سیاسی به سر می برد، اگر میزان تاثیر یکایک رهبران سیاسی و فکری ایران آن روزگار را در بیداری مردم با هم بسنجیم، بی گمان سید جمال الدین بیش از هر رهبر دیگر در این بیداری مؤثر بوده است » (حمید عنایت، همان ص 112) . چنان که مدیر روزنامه حبل المتین در خلال جنبش مشروطیت; مقاله سید را در باره این که «چرا اسلام ضعیف شد؟» را چاپ کرد و در دنباله همین مقاله پیروزی های علما و ملت ایران را در انقلاب مشروطیت از اثرهای سخنان تشویق آمیز وپندهای مؤثر افغانی دانسته و نوشته است: «اقدام علمااعلام (کثرالله امثالهم) معلوم نمود که که خداوند تا چه درجه تفضل در حق مسلمانان دارد و به همان طور که فیلسوف (افعانی) فرموده حرکت مسلمانان ایران (تحت رهبری علما) عقول تمام دانایان را متحیر ساخت » . (عبدالهادی حائری، تشیع و مشوطیت، به نقل از روز نامه حبل المتین، سال 1381، ص 98 .
8) الرسائل والمقالات، به کوشش سید هادی خسرو شاهی، ص 55 - 67، رساله «الحکومة الاستبدادیه » سیدجمال الدین الحسینی .
9) همان .
10) همان، ص 55 .
11) همان، ص 56 .
12) همان، ص 57 - 58 .
13) همان، ص 59 - 60 .
14) همان، ص 61 - 62 .
15) همان، ص 64 .
16) سید جمال الدین الحسینی، تاریخ اجمال ایران و تتمة البیان فی تاریخ الافغان، ص 25 .
17) الرسائل و المقالات، به کوشش سید هادی خسرو شاهی، ص 55 و 56، رساله «الحکومة الاستبدادیه » سید جمال الدین حسینی .
18) سید جمال الدین حسینی، تاریخ اجمالی ایران و تتمة البیان فی تاریخ الافغان، ص 36 .
19) همان، ص 100 .
20) همان، ص 25 .
21) رضا داوری اردکانی، فارابی مؤسس فلسفه اسلامی، ص .
22) این کتاب راآقای سید جعفر سجادی از عربی که به نام «آراء مدینة الفاضله » بود به فارسی باز گردانده است .
23) محمد ابونصر فارابی، سیاستنامه، ص 237 .
24) همان، ص 247 .
25) رضا داوری، همان، ص 30 .
26) همان، ص 252 .
27) فرناز ناظرزاده کرمانی، فلسفه سیاسی فارابی، ص 188 .
28) فارابی، همان، ص 255 .
29) همان، ص 256 - 275 .
30) همان، ص 276 .
31) همان، ص 276 .
32) رضا داوری، همان .
33) سید جمال الدین الحسینی، تاریخ اجمال ایران و تتمة البیان فی تاریخ الافغان، ص 27 .
34) همان، ص 27 - 28 .
35) همان، ص 28 .
36) همان، ص 101 .
37) رضا داوری، فارابی مؤسس فلسفه اسلامی، ص 39 .
38) الرسائل والمقالات به کوشش هادی خسروشاهی، ص 55 - 67، رساله «الحکومة الاستبدادیه » ، سید جمال الدین اسدآبادی .
39) الرسائل والمقالات، همان .
40) این نامه را در پایان می آوریم .
41) محمد محیط طباطبائی، نقش سید جمال الدین مرد بیدارساز مشرق زمین، ص 39 .
42) عبد الهادی حائری، تشیع و مشروطیت، ص 97 .
43) در این که آیا نامه سید جمال الدین بر میرزای شیرازی در صدور فتوای تحریم مؤثر بوده یا نه جای تحقیق و تامل بیشتری وجود دارد . برای اطلاع بیشتر از این موضوع ر . ک: موسی نجفی، تعامل دیانت و سیاست در ایران، ص 13 - 18 .
44) نیکی کدی، تحریم تنباکو، ص 1 .
45) محمد محیط طباطبائی، همان، ص 32 .
46) صدر واثقی، سید جمال الدین اسد آبادی پایه گذار نهضت های اسلامی، به نقل از گفتار خوش یارقلی، ص 141 .
47) ناظم الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، ص 80 - 90 .
48) موسی نجفی، اندیشه دینی و سکولاریسم در حوزه معرفت سیاسی و غربشناسی، ص 63 .
49) مرتضی مطهری، نهضتهای صد ساله اخیر، ص 14 .
50) ناظم الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، ص 87 - 88 .
