روش صالحان و منافقان
هادی دوست محمدی علاوه بر اینکه در قرآن مجید، یکی از وظائف اصلی پیامبراکرم(ص)، امر بمعروف و نهی از منکر معرفی شده:(یامرهم بالمعروف و ینهاهم عن المنکر) (1) اصولا در بینش و تفکر اسلامی موضوع امر به معروف و نهی از منکربه قدری از ارزش و اهمیت برخوردار است که یکی از معیارهای شناخت کفر و ایمان و صلاح و نفاق معرفی شده است.
در قرآن مجید می فرماید:
(لعن الذین کفروا من بنی اسرائیل علی لسان داود و عیسی بن مریم ذلک بما عصوا و کانوا تعملون) (2) .
«مورد لعن و نفرین الهی قرار گرفتند، آنان که از طائفه بنی اسرائیل کافر شدند و بر زبان داود(ع) و عیسی بن مریم(ع) نیزمورد لعن و نفرین واقع شدند. این بدان جهت بود که گناه کرده عصیان ورزیدند و متجاوز شدند، اینان (در اجرای نهی از منکر) متناهی نمی شدند و پذیرا نبودند، بی تردید عمل زشتی را مرتکب می شدند».
آنگا پس از آن که دوستی آنان را با کفار تقبیح نموده سرزنش می کند می فرماید: (ان سخط الله علیهم و فی العذاب هم خالدون) (3) .
«خشم و غضب خدا بر آنان و در عذاب ابدی خواهند بود». و سپس در آیه بعد بیان می کند: (....کثیرا منهم فاسقون) (4) . «بسیاری از آنان فاسق هستند».
و در جای دیگر می خوانیم: (المنافقون والمنافقات بعضهم من بعض یامرون بالمنکر و ینهون عن المعروف... ان المنافقین هم الفاسقون) (5) .
«مردان و زنان منافق برخی از بعضی دیگرند (سنخیت و همکاری دارند) اینان به منکرات و زشتیها امر می کنند و اززیبائیها و نیکیها جلوگیری می نمایند. به درستی که منافقان، همان فاسقان هستند».
و چند آیه بعد، می فرماید: (المومنون والمومنات بعضهم اولیاء بعض یامرون بالمعروف و ینهون عن المنکر) (6) .
«مردان و زنان مومن، بعضی از آنان دوستدار(یا ولی) یکدیگرند، امر به معروف می کنند و نهی از منکر می نمایند».
و در سوره آل عمران، صالحان را با مشخه اجرای امر به معروف و نهی از منکر معرفی می فرماید:
(یومنون بالله والیوم الاخر و یامرون بالمعروف و ینهون عن المنکر و یسارعون فی الخیرات و اولئک من الصالحین) ( ) .
«به خدا و قیامت ایمان دارند و امر به معروف می کنند و نهی از منکر می نمایند و در نیکیها و خیرات سرعت عمل دارند و مسابقه می گذارند».
بنابراین در برهنگ اسلام، کسی نمی تواند نسبت به این قانون، کوچکترین کوتاهی داشته باشد یا آن را کوچک شمارد.
پیشنهاد و نظریه اجرائی
با توجه به نکات و مطالب گذشته علاوه بر این که باید همه مسلمانان با آگاهی علمی و عملی از این قانون، با حفظشرائط و مراتب لازم، در تمام موارد و در همه جا آن را مورد عمل و اجرا بگذارند و خویشتن را مسوول مصالح فرد فردمردم، جامعه و حکومت بدانند و ناظر بر اعمال آحاد و گروه ها باشند، دولت و حکومت اسلامی نیز باید گروه ویژه ای مخصوص انجام این وظیفه به وجود آورد و تشکیلاتی را به این جهت سازماندهی کند.
دائره حسبه چشم بیدار جامعه
آنچنان که از روایات و تواریخ و سیر مشاهده می شود، از صدر اسلام، همواره به عنوان نظارت بر همه مصالح و حسن اجرای قوانین اسلام، معصومین علیهم السلام خود و یارانشان این نظارت را داشته و در طول تاریخ حکومتها، دائره ای به عنوان(امور حسبه) تشکیل می شده که به صورت تشکیلاتی و سازماندهی شده، امر به معروف و نهی از منکر می کردند که در متن کتاب (مسوولیت و نظارت مردم در حکومت اسلامی) اجمالا مورد بحث قرار گرفته است (8) .
بنابراین پیشنهاد، این موضوع، یک امر جدید و تازه و بیگانه هم نمی باشد و امروز با داشتن امکانات و شرائط بهتر، مابهتر می توانیم این هدف مقدس را تعقیب کرده و این امر حیاتی را احیا کنیم.
سازمان قضائی و امر به معروف و نهی از منکراگر به خوبی دقت و تامل شود، تشکیلات قضائی در فرهنگ اسلام، درواقع بخشی از دائره امر به معروف و نهی ازمنکر می باشد و بسیاری از بزرگان از فقهای نامدار شیعه و سنی، به این حقیقت تصریح کرده اند که بحث مستوفای آن از طرفیت این مقال خارج است، و در جای خود باید مورد بحث و تحلیل و تامل بیشتر قرار گیرد.
مرحوم «شیخ طوسی »;(شیخ الطائفه) می فرماید:
«تصدی قضا، از واجبات کفائی است که هرگاه گروهی این وظیفه را تقبل کرده، متصدی آن شدند، از دیگران ساقطخواهد شد، پس اگر مردم شهری و بلدی بر ترک آن هم دست شوند و جلوی آن را بگیرند، در واقع بر ضد حکومت اسلام خروج کرده اند و گنه کارند و بر امام و حکومت وقت لازم است که بر جنگ و قتال با آنان برخیزد».
آنگاه به حدیث نبوی استناد جسته می افزاید:
«انه قال(ص) : ان الله لا یقدس امه لیس فیهم من یاخذ للضعیف حقه و لانه من الامر بالمعروف و النهی عن المنکر).
«به درستی که خدای متعال امت و ملتی راتقدیس نمی کند که در میانشان کسانی نباشند که حقوق ضعفا را باز ستانند وبرای این که تصدی قضاء بخشی از امر به معروف و نهی از منکر می باشد» (9) .
همچنان که امروز در حکومت جمهوری اسلامی ایران و کشورهای دیگر، سازمان قضائی، یک سازمان متشکل ومنسجم و قدرتمند است، دائره و سازمان امر به معروف و نهی از منکر یا دائره حسبه می تواند به همین صورت،تشکیلاتی تر و قدرتمندتر وارد عمل گردد مانند برخی از ارگان ها و سازمانها که به طور ناقص، در برخی از موارد عمل می کنند.
چگونه؟
آنچه که به نطر نگارنده روشن است و امکان عملی شدن دارد و بر خود وظیفه می دانم که مطرح کرده پیشنهاد نمایم،به این گونه است:
الف ) دولت اسلامی باید افرادی را به این منظور گزینش، انتخاب و جذب نماید که شرائط آنان از سوی زعمای دینی خواهد شد که از جمله شرائط، اینها است:
1 - معلومات در حد دکترا و فوق لیسانس رشته های الهیات، حقوق و... و در میان طلاب حوزه های علمیه در حداوائل درس خارج.
2 - دارای تقوا وتعهد اسلامی.
3 - افرادی متعادل و منزه از افراط و تفریط.
4 - حسن ظاهر.
5 - فرم لباس مورد پسند از جهت اخلاقی و روانشناسی(هم زیبا و هم با شکوه و پسندیده).
6 - دارای اصالت خانوادگی و نسب.
7 - خوش بیان.
8 - علاوه بر داشتن این شرائط، درآغاز، دوره ویژه ای را مانند پلیس و نظامی، به صورت آموزش ببینند، هم در بعدپلیسی نظامی، چون کار، نوعی پلیسی است و هم در بعد آشنائی با روشها، شرائط و مراتب این قانون علاوه بر آن، دردوران آموزش باید در موضوعات اخلاق، علوم اجتماعی تربیتی، سیاسی، روانشناسی اسلامی و احکام، آموزش ببینند.
9 - افراد زیردست، کمتر از دیپلم نباشند که باید خود دوره آموزش نیز دیده باشند.
ب ) این سازمان با وزارتخانه ها بخصوص وزارت کشور و سازمان قضائی مرتبط و هماهنگ باشند.
ج ) افراد این گروه، در مورد برخی از تخلفات و جرائم، بالفور اقدام می کنند. همچنان که در دائره حسبه در گذشته چنین بوده است.
اخطاری لازم و ضروری
یکی از نکاتی که توجه به آن بسیار ضرورت دارد و رسول اکرم(ص) و سایر معصومان علیهم السلام نیز هشدار داده اند، موضوع اعمال نفوذ افراد یا گروه های مغرض و منحرف و تغییر دادن مصادیق معروف و منکر می باشد.
در طول تاریخ حتی هنگامی که مانند معتزله امر به معروف و نهی از منکر را از اصول دانسته اند، قدرتهای غالب وغاصب توانسته اند از طریق دیگر، به این قانون لطمه وارد سازند و مانند (مرجئه) در مصداق ها تشکیک کنند، تا آنجاکه در زمان بنی امیه و بنی عباس، دانشمندانی را استخدام کردند تا در مورد برخی از معروف ها و منکرها اظهار نظرنموده، معروف را منکر و منکر را معروف معرفی کردند (10) .
شکی نیست هنگامی که این امر حیاتی به نحو احسن اجراء گردد، جلوی همه مفاسد و فاسدها گرفته خواهد شد. دراین صورت گروهی و افرادی به وساوس شیطانی مجهز می گردند تا تدریجا برخی از مفاسد را توجیه کنند و باکوچکترین سوژه و بهانه ای قبح آن را از بین ببرند و به بهانه این که منکر نیست، آن را ترویج نمایند که هم در تاریخ و هم در زمان خود نمونه هائی از آن را دیده ایم.
بنابراین در این گونه موارد مسوولین امر، مسوولیت دارند تا به این امور نیز نظارت کنند تا کسی نتواند سوء استفاده نماید و از راه دیگر قوانین الهی را تغییر دهد.
حضرت امام صادق(ع) از رسول اکرم(ص) نقل می کند که فرمود:
«کیف بکم اذا فسدت نسائکم و فسق شبابکم و لم تامروا بالمعروف و لم تنهوا عن المنکر؟ فقیل له و یکون ذلک یارسول الله؟ فقال: نعم و شر من ذلک کیف اذا امرتم بالمنکر و نهیتم عن المعروف؟ فقیل له یا رسول الله و یکون ذلک؟ قال: نعم و شر من ذلک کیف بکم اذا رایتم المعروف منکرا و المنکر معروفا؟» (11) .
«بر شما چه خواهد گذشت هنگامی که زنان و جوانانتان فاسد و فاسق شده باشند و شما امر به معروف و نهی از منکرننمائید؟ عرضه داشتند: یا رسول الله، آیا چنین خواهد شد؟ فرمود: آری و بدتر از این بر شما چه خواهد گذشت زمانی که امر به منکر و از معروف نهی نمائید؟ باز عرضه داشتند: آیا چنین خواهد شد؟ فرمود: آری بدتر از این. بر شما چه خواهد گذشت آنگاه که معروف (زیبا) را منکر (زشت) ببینید و منکر(زشت) را معروف(زیبا) به حساب آورید».
ما در جامعه افراد و گروه هائی را می بینیم که هم اکنون مصداق این پیش بینی رسول اکرم(ص) هستند و نه تنها ازمعروف و نیکی دفاع و جلوی منکرات و زشتی را نمی گیرند، بلکه دقیقا در نظر آنان حق، ناحق و باطل، حق شمرده می شود و زیبائی را زشتی و زشتی را زیبائی می بینند و بر اثر آن که بینش و دید انسانی آنان بسته شده است، با چشم خودخواهی، انانیت و حیوانی می نگرند، طبعا نمی توانند واقعیات را آنچنان که هست، ببینند.
اصولا دواعی مختلف و علل و عوامل گوناگون، محیط تربیتی، عادت، تلقین و تبلیغات سوء در دیدگاه ها اثرمی گذارند و شرائط متفاوت چه بسا دید و بیشن متفاوت به وجود می آورد.
روزی «عمار یاسر» با «مغیره بن شعبه » بحث می کردند، حضرت امام علی(ع) رو به عمار کرده فرمود: او را واگذار. «فانه لم یاخذ من الدین الا ما قار به من الدنیا. و علی عمد لبس علی نفسه لیجعل الشبهات عاذرا لسقطاته » (12) .
«پس او(مغیره) چیزی از دین را نیاموخته جز آنچه که وی را به دنیایش برساند و عمدا امر را بر خود مشتبه کرده است تا شبهات (اموری که باطل و منکرند و به حق و معروف شباهت دارند) عذر و بهانه برای خطاها و لغزشهایش باشد».
علاوه بر علل و عوامل و دواعی، انسانهای چندچهره و بی تقوا و متزلزل نیز، همواره حقائق را وارونه جلوه می دهند، تااعمال ناشایست خود را توجیه کنند، بنابراین در مورد حفظ قوانین الهی، از تغییر و تبدل و دگرگون ساختن معروف ومنکر، باید بسیار هشیار بود و علما و دانشمندان بزرگوار و مسوول، این هشدار و اخطار را جدی تلقی کنند.
امام علی(ع) در این رابطه می فرمایند:
«فمن لم یعرف بقلبه معروفا و لم ینکر منکرا قلب فجعل اعلاه اسفله و اسفله اعلاه » (13) .
پس کسی که در قلب خود معروفی را معروف نداند و منکری را انکار ننماید، دلش وارونه و دگرگون می شود. تا آنجا که بالای او به پائین آمده پائین او به بالا برمی گردد (وارونه تشخیص می دهد و حقائق را وارونه می بیند)».
با توجه به این نکات، ضرورت پاسداری و نگهبانی از قوانین الهی و مواظبت کامل برای جلوگیری از تغییر وتبدیل های بدعت گونه، بر همگان محسوس خواهد بود.
پی نوشت ها:
1) مائده، 79 .
2) مائده، 75 .
3) مائده، 80.
4) مائده، 81.
5) توبه، 67.
6) توبه، آیات 71 و 112.
) آل عمران، 114.
8) به کتابهای (الاحکام السلطانیه)، (معالم القربه فی احکام الحسبه) از محمد بن محمد بن احمد قرنی(648 - 729 )و (مسوولیت و نظارت مردم در حکومت اسلامی) از نگارنده مراجعه شود.
9) (مبسوط). در این باره به کتب فقهی مثل (دروس) از شهید اول و احیاء العلوم غزالی و کتب یادشده قبل مراجعه شود.
10) این موضوع از زمان خلافت عثمان آغاز و در حکومت معاویه و پس از آن به اوج رسید. به منابع تاریخی مراجعه شود.
11) وسائل الشیعه، ج 6، ص 397.
12) نهج البلاغه، فیض الاسلام، کلمه 397.
13) کلمه 367 نهج البلاغه فیض الاسلام.
