کعبه مولد ولایت و مامن شهادت

قدمت این نخستین پرستشگاه توحید به قدمت آفرینش زمین است .

تاریخ بنا و تجدید بنا

سرزمین مکه، گهواره اسلام و محل تولد حضرت محمد صلی الله علیه و آله و مهبط وحی است . این شهر در بخش غربی شبه جزیره عربستان و در حدود 45 مایلی بندر «جده » قرار دارد و به دره های پرپیچ و خم و جلگه های کنار دریای سرخ ختم می شود . از مشرق به کوه «ابوقبیس » و از مغرب به کوه «قعیقان » محدود می شود و مرکزش «مسجدالحرام » است که با حیاط وسیع و ساختمان های اطراف، کعبه را احاطه کرده ⁽¹⁾ و این کعبه نخستین خانه توحید و با سابقه ترین معبد بر روی زمین است که از زمان حضرت آدم علیه السلام وجود داشته است، خانه ای است برای تمام مردم و به سود جامعه بشریت، در نقطه ای که مرکز اجتماع است، ساخته شده است . «ان اول بیت وضع للناس للذی ببکة مبارکا ...» «نخستین خانه ای که (به منظور پرستش خداوند) برای مردم ساخته شده، در سرزمین مکه است » ⁽²⁾ .

در مورد پیدایش و بنای خانه کعبه دو قول وجود دارد:

الف . خانه کعبه قبل از آفرینش حضرت آدم علیه السلام وجود داشته است . چنانکه در روایتی، امام باقر علیه السلام از پدران بزرگوارش و آنان از رسول خدا نقل می کنند که فرمود:

«خدای تعالی، فرشتگان را امر کرد که در زمین خانه ای بر مثال «بیت المعمور» بنا کنند، آنگاه خاکیان را امر فرمود: همچنان که اهل آسمان، بیت المعمور را طواف می کنند، آنان نیز پیرامون آن خانه طواف کنند و این امر قبل از آفرینش حضرت آدم بوده است .

«حبیب بن ثابت » از ابن عباس روایت کرده است که گفت: در نوشته ای که در مقام ابراهیم یا پایین آن مقام به دست آمده، چنین آمده است:

«من; الله، صاحب بکه ام (مکه)، روزی آن را وضع کردم که آفتاب و ماه را آفریدم و روزی آن را حرمت نهادم که این دو سنگ (کوه صفا و مروه) را نهادم و هفت فرشته مطیع امر خویش را پیرامون آن گماشتم » .

ب . چون آدم علیه السلام به زمین فرود آمد، از وحشت شکایت کرد، خدای تعالی او را به ساختن کعبه و طواف آن فرمان داد و تا روزگار نوح علیه السلام آن خانه پابرجای بوده .

دلائل قدمت کعبه از زمان حضرت آدم علیه السلام

اما بعضی از مورخین و مفسرین بنیانگذار خانه خدا را حضرت ابراهیم علیه السلام و فرزندش حضرت اسماعیل علیه السلام می دانند و ساخته شدن آن را به دست حضرت آدم یا قبل از آن، در ردیف افسانه ها قلمداد می کنند درحالی که به طور مسلم این معبد و پرستشگاه در جهان وجود داشته و انبیای پیشین همچون نوح علیه السلام از آن استفاده می کردند . بنابراین چگونه ممکن است خانه کعبه که نخستین معبد جهان است، به دست حضرت ابراهیم ساخته شده باشد؟ و این مطلب نه تنها با روایات و تاریخ سازگار نیست، بلکه با خود آیات قرآن هم سازش ندارد و نکته های زیر مؤید این سخن است:

1 . در قرآن کریم از قول حضرت ابراهیم علیه السلام می خوانیم:

«ربنا انی اسکنت من ذریتی بواد غیر ذی زرع عند بیتک المحرم ...» .

«پروردگارا همسر و فرزندم را در این سرزمین خشک و سوزان در کنار خانه تو (کعبه) سکونت دادم ...» ⁽³⁾ .

این آیه گواهی می دهد موقعی که حضرت ابراهیم با فرزند شیرخوارش اسماعیل و همسرش «هاجر» به سرزمین مکه آمدند، علامت و نشانه ای از خانه کعبه وجود داشت و این هنگامی بود که ابراهیم پس از آن که خدا از کنیزش «هاجر» ، پسری به او داد، حسادت همسر نخستینش «ساره » تحریک شد و نتوانست حضور هاجر و فرزندش را تحمل کند، لذا از ابراهیم علیه السلام خواست که آن مادر و فرزند را به نقطه دیگر ببرد و ابراهیم طبق فرمان خدا در برابر این درخواست تسلیم شد و اسماعیل و مادرش را به سرزمین مکه که در آن روز خاموش و فاقد همه چیز بود، آورد و در آنجا گذارد و با آنها خداحافظی کرد و رفت . چیزی نگذشت که این کودک و آن مادر در آفتاب گرم و سوزان تشنه شدند . هاجر برای نجات کودکش سعی و تلاش فراوان کرد، اما خدایی که اراده کرده بود آن سرزمین; یک کانون بزرگ عبادت گردد، چشمه «زمزم » را آشکار ساخت . چیزی نگذشت که قبیله بیابانگرد «جرهم » که از نزدیکی آنجا می گذشتند، از ماجرا آگاه شدند و در آنجا رحل اقامت افکندند و «مکه » کم کم شکل گرفت ⁽⁴⁾ .

2 . آیه «و اذ یرفع ابراهیم القواعد من البیت و اسماعیل ...» .

«به یاد آور هنگامی که ابراهیم و اسماعیل پایه های خانه کعبه را بالا می بردند ...» ⁽⁵⁾ .

این تعبیر می رساند که شالوده های خانه کعبه وجود داشته و ابراهیم و اسماعیل پایه ها را بالا بردند و تجدید بنا کردند .

3 . آثار و اخباری که از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و خاندان پاک او; و از صحابه و تابعین به دست ما رسیده است، بر این معنا که کعبه قبل از حضرت ابراهیم وجود داشته است، دلالتی صریح و آشکار دارد و به عنوان حجت و برهان کافی است:

الف . کلام رسول خدا صلی الله علیه و آله در خطبه ای که روز فتح مکه ایراد نمودند «این دیار را خدای متعال روز آفرینش آسمان ها و زمین حرمت داد و تا روز قیامت محترم به حرمت الهی است » ، مبین قدمت این مکان مقدس است ⁽⁶⁾ . زیرا حرمت و قداست آن سرزمین به خاطر قداست و احترام کعبه است .

ب . حضرت علی علیه السلام در نهج البلاغه می فرمایند:

«آیا نمی بینید که خداوند; مردم جهان را از زمان حضرت آدم علیه السلام تا به امروز به وسیله قطعات سنگی امتحان کرده است و آن را خانه محترم قرار داد سپس به آدم و فرزندانش دستور داد که به گرد آن طواف کنند ...» ⁽⁷⁾ .

ج . امام باقر علیه السلام فرمودند:

«آدم علیه السلام چون کعبه را ساخت و بر آن طواف کرد، عرض کرد: بار الها! برای هرکس که کاری کرده، پاداش باشد . بارالها! همانا من در ساختمان کعبه کار کرده ام (پاداش می خواهم) . خطاب رسید: «ای آدم سؤال کن » عرض کرد: بارالها! مرا بیامرز . خطاب رسید: «آمرزیده شدی . عرض کرد: فرزندان مرا بیامرز . خطاب رسید: «هرکس از فرزندانت که ازگناه بازگشت کند، آن چنانکه تو بازگشت کردی، گناهش آمرزیده است » ⁽⁸⁾ .

بعد از طوفان، موضع کعبه ویران شد ولی بنیاد آن بر جای ماند تا خدای سبحان، جبرئیل را به سوی حضرت ابراهیم علیه السلام فرستاد و فرمان داد تا آن خانه را مجددا بنا کند .

کوتاه سخن این که: آیات قرآن و روایات، این تاریخچه معروف را تایید می کند که خانه کعبه از زمان حضرت آدم علیه السلام وجود داشته و بعد به دست حضرت ابراهیم و فرزندش اسماعیل تجدید بنا گردید و این موضوع باعث اهمیت یافتن مکه و رونق آن گردید و مرکز اصلی جزیرة العرب محسوب گشت .

از آن زمان به بعد، کعبه زیارتگاه خداپرستان گشت و مکه به واسطه حضور مردم برای زیارت خانه خدا، رونق تجاری و سیاسی فراوانی را کسب نموده و با بعثت حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله این سرزمین وارد مرحله جدیدی گردید . در اوایل قرن هفتم میلادی بعد از بعثت حضرت رسول، با تلاشها و فداکاری های مداوم ایشان و یاران مخلصش، اسلام در سراسر عربستان رواج یافت .

اسامی کعبه در قرآن و حدیث

خداوند سبحان از کعبه به دو نام در قرآن کریم تعبیر نموده است:

1 . کعبه: «جعل الله الکعبة البیت الحرام قیاما للناس ...» .

«خداوند کعبه را بیت الحرام قرار داد تا مایه قوام و برپایی مردم باشد ...» ⁽⁹⁾ .

مفسران می گویند: خانه خدا، کعبه نامیده شده زیرا چهارگوشه دارد و به شکل مکعب است و عرب هر خانه چهارگوشه را به خاطر برآمدگی چهار زاویه آن کعبه می نامد; زیرا «کعب » به معنای برآمدگی است و نیز گفته اند این نام از آن روست که کعبه از میان وسط زمین برآمده است . برخی عقیده دارند که این اسم دلالت بر برجستگی و علو معنوی آن می کند و از آنجا که این خانه شریف ترین و پرفضیلت ترین خانه های کره زمین و از حیث زمان قدیمی ترین آنهاست، چنین نام گرفته است .

2 . البیت العتیق: «... و لیطوفوا بالبیت العتیق » . «و این که طواف کنید به دور بیت العتیق » ⁽¹⁰⁾ . در وجه این نامگذاری آمده است که کعبه را «عتیق » نامند، زیرا (عتق) به معنای آزاد و رهاست و خدای تعالی آن خانه را از قید ملکیت هر آفریده ای رها ساخته است و نخواسته است احدی مالک آن گردد .

از امام باقر علیه السلام سؤال شد چرا کعبه را بیت العتیق نامیده اند؟ فرمودند:

«هیچ خانه ای نیست که خدا بر روی زمین گذارده باشد جز آن که صاحب و ساکن دارد که در آن سکنی می گیرد به غیر از این خانه که ساکن ندارد و صاحبی جز خدا برای آن نیست و از این جهت که آزاد است عتیق نام گرفته است » ⁽¹¹⁾ .

وجه دیگر این که «عتیق » به معنای قدیم است و کعبه قدیم ترین خانه روی زمین است . برخی نیز معتقدند این خانه از آن رو عتیق خوانده می شود که خدای تعالی، زائران آن را از آتش دوزخ رها و آزاد ساخته است .

پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله فرمودند: «کعبه را از آن جهت بیت العتیق نامیده اند که آزاد از غرق شدن در حادثه طوفان نوح علیه السلام بود» .

پی نوشت:

1) نقش کتابخانه های مساجد، محمد مکی السباعی، ص 49 .

2) سوره آل عمران، آیه 96 .

3) سوره ابراهیم، 37 .

4) تفسیر نمونه، ج 10، ص 363 .

5) سوره بقره، 127 .

6) تاریخ مکه، دکتر محمد هادی امینی، ص 18 .

7) نهج البلاغه، خطبه قاصعه .

8) بحارالانوار، ج 96، ص 203 .

9) سوره مائده، 97 .

10) سوره حج، 29 .

11) آثار الصادقین، ج 19، ص 262 - 263