دست یابی به هویت ملی و یافتن ریشه های پیوند یک ملت در تاریخ و شالوده پیروزی ها و شکست های یک جامعه، اشراف به ابزار تاریخی توسعه یافتگی و حتی توسعه نیافتگی و مسایل اینچنین، از طریق پژوهش در دل تاریخ و حصول شناخت علمی و آگاهانه از پیشینه یک ملت، میسور است. ملتی که تاریخ خود را نشناسد، لاجرم آزموده ها را باز می آزماید و پیاپی در گرداب خطاها می غلتد. در این صورت امکان بهره وری صحیح از گذشته را نخواهد داشت. در این میان از اساسی ترین پایه های آگاهی تاریخی، اسناد و مدارک بازمانده است.
در جامعه فرهنگی، نیز، موسسات و نهادهایی فعالند که از دل این اسناد و مدارک بازمانده که گویای روزگاران گذشته و شاید بربادرفته ای هستند، مورخانه برگ های تاریخ را در جستجوی حقیقت ورق می زنند. هر یک به فراخور توانایی ها، در بخشی از تاریخ در گشت و گذارند.
بی شک یکی از مهمترین و سرنوشت سازترین دوران های تاریخی ایران در این روزگار، دوران دویست ساله گذشته است. دو قرنی که با عنوان تاریخ معاصر شناخته شده است و ذهن مورخان و اندیشمندان و پژوهشگران بسیاری را به خود مشغول داشته، چرا که تمامی خصلت های سیاسی و فرهنگی و اجتماعی این روزگاران، بلاشک ریشه گرفته از این دوران است. از آنجایی که شناخت زوایای این دوران دو قرنه و کشف ناشناخته ها و نامکشوف مانده ها در آن زمانه، راهگشای بسیاری از نقاط فروپوشیده مانده امروز می تواند باشد.
یکی از این موسسات که تخصصاً در زمینه تاریخ معاصر به فعالیت مشغول است، موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران است. این موسسه پژوهشی و مطالعات فرهنگی است و وابسته به بنیاد مستضعفان انقلاب اسلامی.
این موسسه در سال 1365 با نام موسسه پژوهش و مطالعات فرهنگی با بهره گیری از اسناد قابل توجهی که پس از پیروزی انقلاب اسلامی در اختیار این مرکز قرار گرفته بود، تأسیس شد. توجه به حقایق و نگهداری، عرضه و انتشار اسناد و مدارک تاریخی و همچنین ایجاد بستری مساعد جهت پژوهش های تاریخی، از انگیزه های اولیه ی شکل گیری این موسسه است. محدوده فعالیت موسسه مطالعات تاریخ معاصر از آغاز سلطنت قاجار تا پیروزی انقلاب اسلامی را در برمی گیرد.
اسناد قابل توجهی که طی پیروزی انقلاب اسلامی در اختیار بنیاد یا برخی از نهادهای دیگر قرار گرفته بود، پایه اولیه فعالیت های موسسه بود در حقیقت نخستین فعالیت موسسه، برگردآوری و نگهداری از این منابع معتبر و ارزشمند تاریخ معاصر ایران متمرکز شد. در واقع موسسه مجری یکی از وظایف چهارگانه بنیاد مستضعفان شد. که صریحاً د رماده 8 اساسنامه آن که به تصویب مقام معظم رهبری رسیده بود. در این ماده موسسه موظف گشت تا نسبت به نگاهداری و تنظیم اسناد و مدارک تاریخی جهت بهره برداری های فرهنگی و تدوین تاریخ معاصر ایران اقدام نماید.
وجه امتیاز ویژگی اصلی اسناد موجود در موسسه، خصوصی بودن قسمت کثیری از آنهاست که این مجموعه را از سایر مجموعه های مشابه متمایز می کند، که به عبارتی غنی ترین آرشیو اسناد شخصی مربوط به دوره قاجار و پهلوی است.
این مرکز، پس از تجارب متعدد و مشاوره با متخصصان تاریخ و کتابداری تصمیم گرفت اسناد و مدارک را به صورت زیر سازماندهی کند، 1 تفکیک شخصی مدارک 2 جداسازی مواد سمعی و بصری و حفظ و نگهداری آنها 3 سازماندهی اوراق و اسناد تاریخی
در حال حاضر در مرکز، کلیه اسناد تاریخی فهرست نویسی شده و قابل بازیابی است. این اسناد شامل اوراق، عکس ها، مدال ها و نشان ها، مهرها و امضاهاست.
این اسناد در بانک هایی ضبط و گردآوری شده اند. بانک اسناد که شامل اسناد چاپی است، بانک عکس ها و سایر اسناد شخصی افراد صاحب نفوذ و مشهور در دوران گذشته. تعداد این اسناد 250 تا 300 هزار سند می باشد. هم اکنون دو میلیون لغت از اسناد استخراج شده است که از طریق یک لغت خاص می توان به اسنادی در آن زمینه رجوع کرد.
حتی بانک عکس نیز از طریق موضوعی و نام اشخاص طبقه بندی شده اند. که این گونه محققان می توانند به راحتی به سند موضوع مورد تحقیق خود دست یابند.
اسنادموجود در موسسه، از سال 1290 ه. ش تا 22 بهمن 1357 می باشد. بخشی از اسناد رسمی موجود در آرشیو، شامل فرامین حکومتی، مکتوبات، اسناد خصوصی و رسمی شخصیت های مهم و حتی اسناد مربوط به فراماسونری است.
موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران تحت ریاست، محمدحسین طارمی اداره می شود. این موسسه دارای دو معاونت پژوهشی و اجرایی است، در بخش معاونت پژوهشی، واحد انتشارات و پژوهش و ارتباطات بین الملل فعال هستند. انتشارات و پژوهش به جمع آوری و انتشار کتاب در زمینه تاریخی و فرهنگی اقدام می کند. که در پایان فهرستی از انتشارات این موسسه نیز خواهد آمد. واحد ارتباطات و امور بین الملل این موسسه جهت شناساندن این مرکز در داخل و خارج از کشور فعالیت هایی را انجام می دهد. سمینارها، نمایشگاه ها، مصاحبه ها، و ارتباط با مرکز فرهنگی و مطالعاتی در خارج از کشور از جمله فعالیت های این بخش از موسسه است.
در زمینه پژوهش نیز موسسه با کمک به دانشجویان جهت ارائه پایان نامه های آنها خدماتی را ارائه می دهد. محدوده فعالیت های پژوهشی در حیطه مسایل گوناگون تاریخی است. پژوهش های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، هنری در محدوده تاریخ 200 سال گذشته را در بر می گیرد.
معاوت اجرایی این موسسه نیز شامل دو بخش اداری مالی و اطلاع رسانی است. واحد اطلاع رسانی نیز زیرمجموعه های اداره اسناد، کتابخانه، واحد فرمت اسناد و بخش کامپیوتر را در برمی گیرد.
موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران تاکنون ده نمایشگاه و چند سمینار جهت آشنایی عموم با موسسه تاریخ معاصر برگزار کرده است.
اولین نمایشگاه مؤسسه در سال 1367 ش با هدف شناساندن مؤسسه به اقشار فرهنگی در دهه فجر آن سال برگزار شد. دومین نمایشگاه در سال 1368 با همان هدف سال گذشته و در همان زمان برپا گردید. در سال 69 به مناسبت دویستمین سال مرکزیت تهران سومین نمایشگاه مؤسسه برگزار شد. نمایشگاهی که اسنادی در ارتباط با کودتای 1299 ش را در معرض دید علاقه مندان قرار داد.
در سال 1370 نمایشگاه و سمینار نقض بی طرفی ایران در شهریور 1320 بر پا گردید.
سه نمایشگاه در سال های 1372 ش تا 1374 ش با مشارکت مجلس شورای اسلامی برگزار شد. اولین نمایشگاه از این نمایشگاه های سه گانه روز نهم آذر سال 1372 ش در سالگرد شهادت سید حسن مدرس با عنوان مدرس و مجلس بود. در سال بعد عنوان مدرس و تحولات سیاسی و در سومین نمایشگاه هم مدرس و قانون گذاری، عناوین و بهانه های برگزاری نمایشگاه بودند.
مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران با همکاری دفتر مطالعات وزارت خارجه در سال 1379 دو نمایشگاه به همراه دو سمینار یک روزه برگزار کرد. نمایشگاه اول با عنوان مشروطیت و نمایشگاه دوم نیز به کودتای سوم اسفند 1299 مربوط بود.
اکنون به معرفی مختصر واحدهای این مؤسسه می پردازیم.
واحد آرشیو مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر، با توجه به منابع آرشیوی موجود مانند اسناد، عکس ها، فیلم ها، اسلایدها، نوارهای صوتی، وظیفه گردآوری، حفظ و سازماندهی و اشاعه اسناد و مدارک را برعهده دارد.
این واحد شامل بخش های مختلفی است. در بخش مخزن این واحد، اسنادی نگهداری می شود که شامل مجموعه ارزشمندی از اسناد دولتی و شخصی و خاطرات و نامه های رجال سیاسی به زبان های مختلف و عکس و اسلاید و فیلم و نوارهای صوتی و همچنین مدال ها و نشان های دولتی است که از ابتدای دوره قاجار تا پایان سلطنت پهلوی را در بر می گیرد. ده ها هزار قطعه عکس در موضوعات مختلف مانند سیاستمداران ایرانی و خارجی، ابنیه و وقایع مربوط به دو دوره قاجار و پهلوی در این بخش فهرست بندی و نمایه سازی شده است. از دیگر بخش های واحد آرشیو فعالیت در زمینه فهرست نویسی و نمایه سازی است.
در واقع سازماندهی اسناد با ذکر نام افراد، اماکن، تاریخ و یافتن واژه های کلیدی اسناد در بخش فهرست نویسی انجام می شود. همچنین، ارائه موضوع سند در قالب عنوان و کلید واژه های به کار رفته به عهده بخش نمایه سازی می باشد. بخش دیگر واحد آرشیو، مرمت اسناد است. با توجه به اهمیت و حساسیت اسناد موجود در مؤسسه واحد مرمت با رعایت موازین علمی و استانداردهای حفظ و نگهداری اسناد به ضدعفونی، مرمت و تکثیر منابع آرشیوی موسسه اقدام نموده است.
کتابخانه مؤسسه در واقع مجموعه ای از منابع تخصصی تاریخ معاصر ایران، کتب چاپی فارسی و غیر فارسی، نشریات، گزارش ها و نسخ خطی منحصر به فرد و نادر و همچنین مرقعات بسیار ارزنده که به صورت مجلدات و یا تنها و کتاب های چاپ سنگی را گردآوری کرده است. در کتابخانه مؤسسه فهرست نویسی اعلام اشخاص از منابع چاپی و تهیه کتاب شناسی تاریخ معاصر ایران و گردآوری بیوگرافی های موجود در منابع چاپ شده انجام می گیرد.
بانک اطلاعات کامپیوتری نیز در مؤسسه امر پشتیبانی اطلاعات را جهت امور آرشیوی و پژوهشی مؤسسه برعهده دارد.
گردآوری اطلاعات جدید، تحقیق در زمینه های مورد نیاز و ارائه پروژه های تحقیقاتی با استناد به مدارک تاریخی و بهره گیری از منابع نویافته و اطلاعات شفاهی برعهده معاونت پژوهشی مؤسسه است.
بخش ترجمه با وظیفه ترجمه اسناد و مقالات از زبانهای انگلیسی و فرانسه به فارسی و ترجمه کتب و منابع دست اول و معتبر در زمینه تاریخ معاصر از بخشهای معاونت پژوهشی موسسه است.
در این معاونت فصل نامه تاریخ معاصر ایران با جمع آوری مطالب از نویسندگان محققین و مترجمان در شکل مقاله، خاطرات، اسناد، نسخه شناسی تاریخ معاصر ایران، نقد و بررسی کتاب و انتخاب مطالب مورد نظر منتشر می شود.
واحد انتشارات موسسه طبع و نشر پاره ای آثار در زمینه تاریخ معاصر ایران را انجام می دهد. بخشی از این آثار در زیر معرفی می شوند.
ده کتاب تاریخ معاصر ایران به صورت مجموعه مقالات از سال 1368 تا 1375 ش در موسسه منتشر شده است.
مرقع قند پارسی به خط میرزا محمدعلی مستوفی شیرازی و با مقدمه: دکتر حسین الهی قمشه ای در سال 1368 منتشر شده شد.
انقلاب خراسان شامل مجموعه اسناد و مدارک به کوشش کاوه بیات در سال 1370 نشر یافت.
کرسی نشینان کابل نوشته: سیدمهدی فرخ با کوشش محمد آصف فکرت نیز از انتشارات سال 1370 موسسه بود.
خاطرات اسارت، با عنوان فرعی: روزنامه سفر خوارزم و خیوه نوشته: سرهنگ اسماعیل میرپنجه در سال 1370 به کوششس صفاءالدین ترابیان منتشر شد.
سفرنامه عضدالملک به عتبات نوشته علیرضا عضدالملک هم به کوشش حسن مرسلوند در سال 1370 نشر یافت.
فهرست نسخ های خطی گنجینه قرآن در سال 1370 به کوشش علی اکبرخان محمدی منتشر شد.
کتاب فرمان ها و رقم های دوره قاجار به کوشش رضا فراستی در سال 1371 ش منتشر شد.
واقعه کشف حجاب نیز به کوشش موسسه مطالعات و سازمان مدارک در سال 1371 ش منتشر شد.
کتابهایی نیز در زمینه خاطره و زندگی نامه مردان سیاسی توسط موسسه منتشر شد که تعدادی از آنها شامل:
خاطرات و اسناد نخستین سپهبد ایران، امیر احمدی به کوشش زرگر نژاد و سعدوندیان و خاطرات سری آیرون ساید به کوشش موسسه مطالعات و نشر رسا، در سال 1373 ش، زندگی نامه سیاسی ناصرالملک در سال 1376 به کوشش رامین یلقانی، و زندگی سیاسی سیدضیاءالدین طباطبایی در سال 80 به کوشش محمدرضا تبریزی شیرازی زندگانی سیاسی رسول زاده به کوشش حسین آبادیان در سال 1376 ش زندگانی سیاسی خاندان علم به کوشش مظفر شاهدی در سال 1377 ش منتشر شدند.
در زمینه اسناد و مدارک تاریخی کتابهایی مانند:
مدرس و مجلس، نامه ها و اسناد در سال 1373. ش، مدرس در پنج دوره تقنینه به کوشش محمد ترکمان در سال 1374. ش کتاب مدرس، تاریخ و سیاست در سال 1375، اسناد میرزا عبدالوهاب آصف الدوله به کوشش دکتر نوایی و نیلوفر کسری در سال 1377 در دو جلد، نشر یافتند.
در زمینه مسایل تاریخی بین المللی نیز موسسه آثاری را منتشر نموده است که از میان آنها می توان به استعمار بریتانیا و مسأله اروندرود نوشته: فیروز منصوری نشر سال 1376 و بحران سوئز نوشته آنتونی گورست و لوئیز جاتمن و ترجمه: علی معصومی و غلامرضا امامی در سال 1377 تاریخ دو جلدی صهیونیسم نوشته: ناهوم سوکولوف با ترجمه داود حیدری، نفت و سیاست در خلیج فارس نوشته: جیل کریستال با ترجمه ناهید سلامی و شاپور جورکس، سرویس مخفی، شکل گیری سازمان های اطلاعاتی بریتانیا نوشته کریستوفر آندرد؛ با ترجمه احمد تدین، اشاره کرد.
تاریخ دوران قاجار و پهلوی که از موارد تخصصی مطالعات موسسه است نیز آثاری را در فهرست انتشاراتی این موسسه دارند که از میان آنها می توان به کتابهای زیر اشاره کرد.
کتاب جنبش ضدرژی و قیام تنباکو که در سال 1376 به کوشش حسین آبادیان منتشر شد.
کتابهای، حکومت های محلی قفقاز در دوره قاجاریه به کوشش علی پورصفر در سال 1377، پهلویها در دو جلد با عناوین رضا شاه و خانواده رضا شاه در سال 1358 چکیده مطبوعات ایران در عهد ناصری با همت سیدفرید قاسمی در سال 1378، بست نشینی مشروطه خواهان در سفارت انگلیس نوشته رسول جعفریان از جمله آثار منتشره موسسه می باشد.
همچنین فصل نامه تاریخ معاصر ایران در هفده کتاب از سال 1376 تا کنون منتشر شده است.
